هر مسلمان ملتزم به احکام دینی، روزانه دست‌کم در نمازهای یومیه ده بار این دعا را تکرار می‌کند:
«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» (فاتحه/۶)؛
«پروردگارا! ما را به راه راست هدایت فرما».
و سپس چنین ادامه می‌دهد:
«صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَلا الضَّالِّینَ» (فاتحه/7)؛
«راه آنان که مشمول نعمت خود ساختی، نه کسانی‌که بر آنان غضب کردی و نه گمراهان»
تفسیر سوره حمد علامه طباطبایی
علامه طباطبایی، در شرح این آیات مطالب بدیعی دارند که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
1 - در زبان عرب واژگان صراط، سبیل و طریق قریب المعنی هستند.
2 - در این آیات صراط به مستقیم وصف شده است؛ یعنی راه راست و راه راست راه کسانی دانسته شده که مشمول نعمت الهی قرار گرفته‌اند.
3 - صراطِ با این اوصاف، مورد تقاضاست؛ یعنی مسلمان می‌خواهد که خداوند او را بدان هدایت کند و عبادات خالصش در آن مسیر قرار گیرد.
4 - همۀ موجودات و از آن جمله انسان راهی را به سوی خداوند می‌پیمایند.
5 - راه به سوی خداوند دو گونه است، مستقیم و نامستقیم. راه مستقیم راهی نزدیک و راه نامستقیم راهی دور است.
6 - راه مستقیم راه مؤمنان و به سوی تکامل است و در مقابلش دو راه دیگر است، راه مشرکین که مورد غضب پروردگارند و راهشان به سوی سقوط است و راه گمراهان که در تحیر به سر می‌برند. پس ما سه گونه راه داریم: راه «مستقیم» که راه مؤمنین است و راه «مغضوب علیهم» و راه «ضالین».
7 - صراط مستقیم خود دارای درجات است، به دلیل آیۀ ۱۱ از سوره مجادله:
«یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»؛
«خداوند رتبۀ آنان را که از میان شما ایمان آورده و کسانی که بدان‌ها دانش بخشیده شده است، بر حسب درجات بلند می‌گرداند».
8 - شرک و ظلم و گمراهی اگرچه مفهوماً گوناگونند، ولی مصداقاً متّحدند.
9 - «راه راست» که راه غیر گمراهان است، راهی است که هیچ‌گونه شرک و ظلم و گمراهی در آن نیست، نه در درون دل همانند کفر و خطورات ناپسند و نه در اعضا و جوارح همانند معصیت یا کوتاهی در طاعت و این یعنی توحید حقیقی و حق توحید، هم در ساحت علم و اندیشه و هم در ساحت عمل. این یک ویژگی از ویژگی‌های «راه راست» است.
10 - اصحاب صراط مستقیم برخوردار از نعمتی هستند که برترین و ارزشمندترین نعمت است. نعمتی که از نعمت ایمان کامل برتر است. آنان عبارتند از: پیامبران، صدیقین، شهداء، صالحین(نساء/۶۹). اینان جلوداران و مقتدایان و راهبرانند و مؤمنین تامّ الایمان تابعان و همراهان آنان هستند.
11 - برای اینکه مؤمنین به صف اصحاب «راه راست» بپیوندند، نیاز به نوعی «معرفت» دارند. این مطلب از آیۀ ۱۱ سورۀ مجادله که گذشت، فهمیده می‌شود. این، ویژگی دیگری از ویژگی‌های «راه راست» است.
12 - خداوند در قرآن «صراط مستقیم» را یکی می‌داند، ولی سبُل به سوی خود را متعدد می‌شمارد. نیز، صراط را ـ جز در سورۀ حمد ـ به غیر خود نسبت نمی‌دهد و همه جا به خود منسوب می‌سازد، ولی سبُل را به دیگران هم نسبت می‌دهد.
13 - «سبُل سلام» عین «صراط مستقیم»اند، ولی صراط مستقیم عین هر یک از آنها نیست، بلکه محیط بر آنها و جامع آنهاست.
14 - هر یک از سبل سلام به مقداری که از صراط مستقیم دارد، راه به سوی خداست، ولی صراط مستقیم بدون هیچ قید و شرطی راه به سوی خداست.
15 - معنای لغوی «صراط» و «مستقیم» دلالت دارد بر اینکه صراط مستقیم همیشه و بدون حتی یک مورد استثنا و بدون هیچ قید و شرطی راه به سوی خداست.
16 - راه‌ها به سوی الله از نظر کمال و نقص و ارزش گوناگونند. این گوناگونی از این ناشی می‌شود که این راه‌ها نسبتشان به «صراط مستقیم» یکسان نیست. هر راهی به مقدار اشتمالش بر صراط مستقیم از کمال برخوردار است و در مقابل، هر راهی به مقدار دوری‌اش از صراط مستقیم از نقص برخوردار است.
17 - اسلام، ایمان، عبادت، اخلاص، اِخبات و ... از سبُل سلام‌اند و به قدر نسبتشان به صراط مستقیم بهره از کمال دارند. کفر، شرک، جحود و انکار، طغیان و سرکشی، گناه و ... به قدر دوری از صراط مستقیم در درجات نقص قرار می‌گیرند.
18 - همان‌گونه که «صراط مستقیم» بر همۀ راه‌ها به سوی الله محیط است، «اصحاب صراط مستقیم» بر صاحبان دیگر راه‌ها برتری معنوی و هیمنه دارند.
19 - اصحاب صراط مستقیم آنانند که متمکّن و ثابت‌قدم در آنند و خداوند متولّی امور آنهاست و امر هدایت بندگانش را به ایشان سپرده است.
20 - اولین گشایندۀ درب هدایت از راه صراط مستقیم در امت محمد صلی الله علیه وآله وسلم امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه السلام است.
21 - چون صراط مستقیم در همۀ راه‌های سالم به سوی الله حضور دارد، انسانِ در راه خدا، می‌تواند از خدا بخواهد او را در راه قرار دهد، یعنی از راهی به راهی بهتر.
22 - مزیت اصحاب صراط مستقیم بر دیگران در «معرفت» است، نه عمل، یعنی آنان معرفتی به حق دارند که دیگران آن‌گونه معرفت را فاقدند، زیرا در برخی راه‌های غیر صراط مستقیم، عمل کامل وجود دارد. پس مزیت باید در محور علم و معرفت باشد. این مطلب از آیۀ ۱۱ سوره مجادله فهمیده می‌شود.
23 - در روایات شیعه آمده که مراد از «صراط مستقیم» ائمۀ اطهار و به‌ویژه علی علیه السلام است. این از باب «جَری» یعنی ذکر مصداق است (المیزان، ج۱، ص۲۶ـ۴۰).
منابع :
- سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)، آیت‌الله علی رضائی تهرانی، صص 549 تا 552