این مطالب سخنان عارف کامل مرحوم آیت‌الحق حاج شیخ جواد ملکی تبریزی بود و ما با اینکه طولانی بود، همة آن را نقل کردیم، زیرا علاوه بر نفاست، دارای نکات تازه و مطالب قابل توجّهی است. اینک به بخشی از این نکات اشاره می‌کنیم:
1 - اگر کسی عبادتی همچون روزه را از روی عادت و بدون قصد قربت انجام دهد، عملش باطل است.
2 - کسانی که قصدشان از عبادات ترس از دوزخ و طمع در بهشت است، غالباً هر دو را در نظر دارند و کسانی که فقط به قصد طمع در بهشت عبادت کنند، اندک‌اند.
3 - بعضی گفته‌اند: «عبادت با قصد قربت و رضایت خداوند» خودپرستی است. این گفتار افراط است.
4 - ممکن است بگوییم عبادت خدا به قصد «شایستگی او برای عبادت» منافاتی با عبادت به «قصد قربت و رضایت» ندارد و این دو قابل جمع‌اند، زیرا انسان می‌تواند نزدیکی خدا را به این خاطر بخواهد که او شایستة تقرّب است.
5 - بر فرض قصد قربت غیر از قصد شایستة عبادت بودن باشد، اما نمی‌توان قصد قربت و رضایت را همسطح قصد خوف از عقاب یا طمع در بهشت و ثواب برشمرد.
6 - هیچ پیامبر، ولیّ یا فرشته‌ای نیست که همة اعمالش به قصد شایستگی خدا برای عبادت باشد و عملی به قصد قربت یا رضایت نداشته باشد.
7 - عبادت با قصد شایستگی برای عبادت در برخی حالات اولیا ممکن است، اما دوام آن ممکن نیست.
8 - قصد شایستگی برتر و بهتر از قصد قربت و رضایت حضرت حق نیست، زیرا از روایات برداشت می‌شود که اکثر عبادات رسول الله۶ و علی۷ به خاطر تحصیل قرب و رضای حق بوده است.
9 - اشکالی ندارد که گفته شود گاهی ترس از آتش و عقاب الهی در نیّت پاره‌ای از عبادات انبیا و اولیا نقش داشته است.
10 - نمی‌توان گفت و یا مشکل است گفته شود کسی که از خوف خدا غش می‌کرده، این خوف در اعمال و عباداتش هیچ نقشی نداشته است.
11 - جمع‌بندی این بحث تا اینجا به این صورت است که بگوییم: حالات انبیا و اولیا مختلف است و این اختلاف حالات ناشی از اختلاف تجلیات اَسمائی حق بر آنهاست. در برخی حالات فقط قرب حق مقصود عبادات آنهاست و در پاره‌ای حالات حتی خوف از آتش هم ضمیمه است. این اختلاف حالات در زندگی آنان کاملاً مشهود است.
12 - نظریة بطلان عبادت با قصد فرار از جهنم یا طمع در بهشت. اگرچه از طرف برخی علمای بزرگ ابراز شده، ولی از روی غفلت صادر شده است.
13 - کسی که فقط به خاطر ترس از عقاب بندگی می‌کند، که اگر خدا عقاب نمی‌داشت بندگی نمی‌کرد، انسان لئیم و پستی است.
14 - قصدها در عبادات از نظر شرافت به شرح ذیل است:
1 - قصد قربت و رضایت خداوند
2 - قصد شایستگی خدا برای عبادت
3 - قصد قربت به ضمیمة قصد فرار از عقاب و طمع در ثواب
4 - قصد خوف و فرار از عقاب و طمع در ثواب
اینها قصدهایی است که صحیح است و عبادت با آنها مجزی است، یعنی کفایت می‌کند، ولی قصدهایی همانند ترس از مردم، امید نفع دیگران از ناحیة آنان و صرف عادت، باطل است و عبادت با آنها مجزی نیست.
منابع :
- سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)، آیت‌الله علی رضائی تهرانی، صص 589 تا 591