عرفان شیعی

الفقرة الأولی :

متن فصوص الحکم الشیخ الأکبر محمد ابن العربی :

26 - فص حکمة صمدیة فی کلمة خالدیة

وأما حکمة خالد بن سنان فإنه أظهر بدعواه النبوة البرزخیة، فإنه ما ادعى الإخبار بما هنالک إلا بعد الموت : فأمر أن ینبش علیه ویسأل فیخبر أن الحکم فی البرزخ على صورة الحیاة الدنیا، فیعلم بذلک صدق الرسل کلهم فیما أخبروا به فی حیاتهم الدنیا.

فکان غرض خالد صلى الله علیه وسلم إیمان العالم کله بما جاءت به الرسل لیکون رحمة للجمیع: فإنه تشرف بقرب نبوته من نبوة محمد صلى الله علیه وسلم، وعلم أن الله أرسله رحمة للعالمین.

ولم یکن خالد برسول، فأراد أن یحصل من هذه الرحمة فی الرسالة المحمدیة على حظ وافر.

ولم یؤمر بالتبلیغ، فأراد أن یحظى بذلک فی البرزخ لیکون أقوى فی العلم فی حق الخلق. فأضاعه قومه.

ولم یصف النبی صلى الله علیه و سلم قومه بأنهم ضاعوا وإنما وصفهم بأنهم أضاعوا نبیهم حیث لم یبلغوه مراده، فهل بلغه الله أجر أمنیته؟

فلا شک ولا خلاف أن له أجر الأمنیة ، وإنما الشک والخلاف فی أجر المطلوب: هل یساوی تمنی وقوعه عدم وقوعه بالوجود أم لا.

فإن فی الشرع ما یؤید التساوی فی مواضع کثیرة: کالآتی للصلاة فی الجماعة فتفوته الجماعة فله أجر من حضر الجماعة، وکالمتنی مع فقره ما هم علیه أصحاب الثروة والمال من فعل الخیرات فله مثل أجورهم.

ولکن مثل أجورهم فی نیاتهم أو فی عملهم فإنهم جمعوا بین العمل والنیة؟

ولم ینص النبی علیهما ولا على واحد منهما.

فالظاهر أنه لا تساوی بینهما.

ولذلک طلب خالد بن سنان الإبلاغ حتى یصح له مقام الجمع بین الأمرین فیحصل على الأجرین والله أعلم .

متن نقش فصوص الحکم للشیخ الأکبر محمد ابن العربی :

26 -  نقش فص حکمة صمدیة فی کلمة خالدیة

جعل آیته بعد انتقاله إلى ربه. فأضاع ألائه. وأضاع قومه. فأضاعوه.

ولهذا قال صلى الله علیه وسلم فی ابنته: "مرحباً بابنة نبیٍ اضاعهُ قومه" وما أضاعه إلا بنوه حیث لم یترکوا الناس ینبشونه لما یطرأ على العرب من العار المعتاد.

الفکوک فی اسرار مستندات حکم الفصوص صدر الدین القونوی:

26 - فک ختم الفص الخالدی

 1 / 26- اعلم ان للاسم الصمد معنیین :

أحدهما باعتبار ان الصمد هو الذی لا جوف له ،

والاخر هو بمعنى القصد والالتجاء ، والمراد هنا معنى القصد والالتجاء ،

والسر فیه : ان خالدا لم یظهر حکم نبوته مع قومه فی الحس  لمخالفتهم إیاه  فأوصاهم ان یقصدوا قبره بعد موته بسنة ، فإذا مر بهم قطیع من الغنم فیه حمار مقطوع الذنب ینشأ من قبره فیخبرهم بما شاء الحق فیما اطلعه علیه ،

فلم یمکَّن بنوه قومه من ذلک فلم یظهر احکام نبوته ، فکانت نبوته برزخیة کما أشار الیه شیخنا رضى الله وتفصیل قصته مذکور فی الحدیث والاخبار ،

ولما لم یظهر احکام نبوته فی هذا الموطن ، لم یعتبره نبینا صلى الله علیه وسلم ،

لذلک کان یقول : انا اولى الناس بعیسى بن مریم ، فإنه لیس بینى وبینه نبى ، فاعلم ذلک ، والله المرشد.

کلمات ومصطلحات وردت فی فص حکمة صمدیة فی کلمة خالدیة :

مصطلح  النبوّة البرزخیّة

النبوة البرزخیة: هی الاخبار بأحوال الآخرة فی البرزخ.

یقول الشیخ ابن العربی :

" واما حکمة خالد بن سنان فإنه اظهر بدعواه: النبوة البرزخیة، فإنه ما ادعى الاخبار بما هنالک الا بعد الموت: فأمر ان ینبش علیه، ویسأل، فیخبر ان الحکم فی البرزخ على صورة الحیاة الدنیا. . . فکان غرض خالد صلى اللّه علیه وسلم، ایمان العالم کله، بما جاءت به الرسل لیکون رحمة للجمیع "

یقول الشیخ ابن العربی فی محاضرة الأبرار ومسامرة الأخیار :

" وهو خالد بن سنان بن غیث العبسی" وأما خالد بن سنان العبسی علیه السلام

قیل: هو من ولد إسماعیل، أدرکت ابنته النبی صلى اللّه علیه وسلم. قال ابن عباس رضی اللّه عنهما:

ظهرت نار بالبادیة بین مکة والمدینة فی الفترة، فسمّتها العرب: بدا، وکادت طائفة منهم أن تعبدها مضاهاة للمجوس، فقام خالد هذا، فأخذ عصاه، واقتحم النار یضربها بعصاه حتى أطفأها اللّه تعالى. ثم قال: إنی میت، فإذا متّ، وحال الحول، فأرصدوا قبری، فإذا رأیتم حمارا عند قبری، فارموه واقتلوه، وانبشوا قبری، فإنی أحدثکم بکل ما هو کائن.

فمات، فلما حال الحول، رأوا الحمار فقتلوه، وأرادوا نبشه، فمنعهم أولاده، وقالوا: لا نسمّى بنی المنبوش.

وقص النبی صلى اللّه علیه وسلم قصته على أصحابه، حین جاءته ابنته، فانتسبت له، فقال لها:

" مرحبا بابنة نبی أضاعه قومه ". ثم قال علیه الصلاة والسلام: " لو نبشوه لأخبرهم بشأنی، وشأن هذه الأمة، وما یکون منها ". أهـ

و رحّب رسول اللّه صلى اللّه علیه وسلم بابنة نبیّ کان قبله یقال له خالد بن سنان، قال لها حین علم بها: " مرحبا بابنة نبیّ أضاعه قومه "، ثم قصّ خبره. وکان رسول اللّه صلى اللّه علیه وسلم یقول: " إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه، ولا کریم أکرم من آل محمد. کلهم کبیر ولیس فیهم صغیر ". أهـ

وفى فتح الباری لابن حجر ج 13 / 79 :-

وقد وقع فی بعض بلاد الحجاز فی الجاهلیة نحو هذه النار التی ظهرت بنواحی المدینة فی زمن خالد بن سنان العبسی فقام فی أمرها حتى أخمدها ومات بعد ذلک فی قصة له ذکرها أبو عبیدة معمر بن المثنى فی کتاب الجماجم وأوردها الحاکم فی المستدرک من طریق یعلى بن مهدی عن أبی عوانة عن أبی یونس عن عکرمة عن بن عباس أن رجلا من بنی عبس یقال له خالد بن سنان قال لقومه انی أطفی عنکم نار الحدثان فذکر القصة وفیها فانطلق وهی تخرج من شق جبل من حرة یقال لها حرة أشجع فذکر القصة فی دخوله الشق والنار کأنها جبل سقر فضربها بعصاه حتى أدخلها وخرج وقد أوردت لهذه القصة طرفا من ترجمته فی کتابی فی الصحابة .أهـ

وفی المستدرک على الصحیحین للحاکم ج 2/ 654:-

4173 - أخبرنا أبو بکر بن إسحاق الفقیه، وجعفر بن محمد الخلدی، قالا: ثنا علی بن عبد العزیز، ثنا معلى بن مهدی، ثنا أبو عوانة، عن أبی یونس، عن عکرمة، عن ابن عباس رضی الله عنهما، أن رجلا، من بنی عبس یقال له خالد بن سنان قال لقومه: إنی أطفئ عنکم نار الحدثان، قال: فقال له عمارة بن زیاد، رجل من قومه: والله ما قلت لنا یا خالد قط إلا حقا فما شأنک وشأن نار الحدثان تزعم أنک تطفئها قال: فانطلق وانطلق معه عمارة بن زیاد فی ثلاثین من قومه حتى أتوها وهی تخرج من شق جبل من حرة یقال لها حرة أشجع فخط لهم خالد خطة فأجلسهم فیها فقال: إن أبطأت علیکم فلا تدعونی باسمی فخرجت کأنها خیل شقر یتبع بعضها بعضا قال: فاستقبلها خالد فضربها بعصاه وهو یقول: بدا بدا بدا کل هدى زعم ابن راعیة المعزى أنی لا أخرج منها وثنای بیدی حتى دخل معها الشق قال: فأبطأ علیهم قال: فقال عمارة بن زیاد: والله لو کان صاحبکم حیا لقد خرج إلیکم بعد، قالوا: ادعوه باسمه، قال: فقالوا: إنه قد نهانا أن ندعوه باسمه فدعوه باسمه قال: فخرج إلیهم وقد أخذ برأسه فقال: ألم أنهکم أن تدعونی باسمی قد والله قتلتمونی فادفنونی فإذا مرت بکم الحمر فیها حمار أبتر فانتبشونی فإنکم ستجدونی حیا،

قال: فدفنوه فمرت بهم الحمر فیها حمار أبتر فقلنا: انبشوه فإنه أمرنا أن ننبشه. قال عمارة بن زیاد: لا تحدث مضر أنا ننبش موتانا والله لا ننبشه أبدا، قال: وقد کان أخبرهم أن فی عکم امرأته لوحین فإذا أشکل علیکم أمر فانظروا فیهما فإنکم سترون ما تسألون عنه وقال: لا یمسهما حائض،

قال: فلما رجعوا إلى امرأته سألوها عنهما فأخرجتهما وهی حائض قال: فذهب بما کان فیهما من علم قال: فقال أبو یونس: قال سماک بن حرب سئل عنه النبی صلى الله علیه وسلم فقال: «ذاک نبی أضاعه قومه»

وقال أبو یونس: قال سماک بن حرب: إن ابن خالد بن سنان أتى النبی صلى الله علیه وسلم فقال: «مرحبا بابن أخی» قال الحاکم: «هذا حدیث صحیح على شرط البخاری ولم یخرجاه، فإن أبا یونس هو الذی روى عن عکرمة هو حاتم بن أبی صغیرة وقد احتجا جمیعا به واحتج البخاری بجمیع ما یصح عن عکرمة، فأما موت خالد بن سنان هکذا فمختلف فیه» فإنی سمعت أبا الأصبغ عبد الملک بن نصر، وأبا عثمان سعید بن نصر، وأبا عبد الله بن صالح المعافری، الأندلسیین وجماعتهم عندی ثقات یذکرون: «أن بینهم وبین القیروان بحر وفی وسطها جبل عظیم، لا یصعده أحد، وإن طریقها فی البحر على الجبل، وأنهم رأوا فی أعلى الجبل فی غار هناک رجلا علیه صوف أبیض محتبیا فی صوف أبیض، ورأسه على یدیه، کأنه نائم لم یتغیر منه شیء، وإن جماعة أهل الناحیة یشهدون أنه خالد بن سنان والله تعالى أعلم» . الحاکم فی المستدرک وروى مثله الطبرانی و تاریخ المدینة لابن شبة وفتح الباری لابن حجر العسقلانی إرشاد الساری لشرح صحیح البخاری للقسطلانی و فیض القدیر للمناوی و إتحاف المهرة بالفوائد لابن حجر العسقلانی و مجمع الزوائد ومنبع الفوائد لابن الهیثمی

وفی تاریخ المدینة لابن شبة 262هـ (2/ 425)

حدثنا أحمد بن معاویة قال: حدثنا إسماعیل بن مجالد قال: حدثنا مجالد، عن الشعبی أن رجلا من عبس فی الجاهلیة یقال له: خالد بن سنان، دعا قومه إلى الإسلام، وأن یقروا له بالنبوة، فأبوا، وکانت نار تستوقد فی أرض قریب من أرض بنی عبس

 فقال لهم: إن أطفأت لکم هذه النار أتشهدون أنی نبی؟

قالوا: نعم قال: فأخذ عسیبا من نخل رطب فدخل النار وهو یضربها بالقضیب

وهو یقول: باسم رب الأعلى، کل هدى مودى، زعم ابن راعیة المعزى، أن لا أخرج منها وثیابی تندى.

فما من شیء کان أصابه ذلک العسیب إلا انطفأ، فأطفأها،

ودعاهم فأبوا فکذبوه ثانیة فقال لهم: إنی لبثت أی کذا وکذا یوما، فإذا دفنتمونی وأتى علی ثلاثة أیام فأتوا قبری، فإذا عرضت لکم عانة من حمر وحش وبین یدیها عیر تتبعه فانبشونی؛ فإنی أقوم فأخبرکم ما هو کائن إلى یوم القیامة،

فأتوا القبر بعد ثلاث، وسنحت لهم الحمر وبین یدیها عیر تتبعه، فقام قومه من أهل بیته وبنی عمه فقالوا: لا ندعکم تنبشون صاحبنا فنعیر.

فقال الشعبی: إن رجلا من ولده سأل النبی صلى الله علیه وسلم فقال: "نبی ضیعه قومه".

ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص: ۵۹۱-۵۹۶

(26. فصّ حکمة صمدیّة فی کلمة خالدیّة)

کلمه مبارکه الصمد به تفسیر ائمه أطهار ما علیهم السلام یعنى کسى که أجوف نباشد «الذی لا جوف له» و مراد از این جوف نقص امکانى است که خداوند منزه از آن است.

در بعضى از روایات ما اطلاق صمد بر ملائکه نیز شده است لذا در صحف حکماى بزرگ اسلام چون میر داماد و اضراب او ‌می‌بینیم که حق سبحانه را به صمد حقیقى موصوف ‌می‌کنند و این قید حقیقى براى اخراج ملائکه است که ملائکه صمد حقیقى نیستند و صمد حقیقى حق سبحانه و تعالى است که‏ وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ (بروج:20) تعبیر به صمد درباره عقول یعنى ملائکه و صمد حقیقى در باره حق سبحانه همان است که در کتب حکمیه، عقول را تعبیر به تامّ و حق تعالى را تعبیر به فوق التّمام ‌می‌کنند که به یک نظر ما وراى طبیعت را چنین تعبیر کرده‌اند. نفوس ناقصه که اکثرى مردمند.

نفوس مکتفیه نفوسى هستند که قابلیت ذاتى آنان کفایت ‌می‌کند آنان را براى فرا گرفتن معارف از آن سوى بدون اعداد معلمان این سویى. فوق التمام، در بیان این اسم شریف و این کلمه مبارکه در دیگر رسایل چون «وحدت از دیدگاه عارف و حکیم» و «انه الحقّ» به تفصیل بحث نموده‏ایم و در این مقام به همین اندازه اکتفا ‌می‌نماییم. دیگر از معانى این کلمه مبارکه اینکه مقصد و ملجأ همه است که همه بدان نیازمندند و او ملجأ همه است که به او استناد ‌می‌جویند و اعتماد ‌می‌نمایند و چون حضرت خالد (ع) مظهر اسم شریف الصمد بود و خدایش را به الأحد الصمد ذاکر بود و نیز سید مصمود الیه مردم بود این فص را به حکمة صمدى در کلمه خالدى اختصاص داد.

قصه خالد بن سنان عبسى علیه السلام در بحار مجلسى(در جلد چهاردهم صفحه 94 به نقل از کافى.) و نیز در وافى فیض روایت‏

شده است و نیز نام شریف خالد در عمل ام داوود از اعمال رجب که معروف است به دعاى استفتاح آمده است در هامش نسخه‌ای خطى از مصباح صغیر که در تصرف این جانب است چنین نگاشته آمده است: «الأنبیاء الذین کانوا زمن الفترة بین عیسى (ع) و نبیّنا- ص-: جرجیس علیه السلام من اهل فلسطین بعثه اللّه بعد المسیح علیه السلام الى بلد الموصل و خالد بن سنان العبسی من العرب بعد عیسى علیه السلام، و حنظلة بن صفوان کان فی زمن الفترة بین عیسى (ع) و نبینا- ص-» مرحوم ابن بابویه در کمال الدین (صفحه 17) نص دارد که شمعون صفا وصىّ حضرت عیسى علیهما السلام در زمان بین عیسى (ع) و خاتم (ص) نبى بوده است. هیچ یک از این انبیاى یاد شده زمان فترت نبى مشرع نبودند. اینک شیخ ما فرماید:

و أما حکمة خالد بن سنان فإنّه أظهر بدعواه النبوّة البرزخیّة، فإنّه ما ادّعى الإخبار بما هنالک إلّا بعد الموت: فأمر أن ینبش علیه و یسأل فیخبر أن الحکم فی البرزخ على صورة الحیاة الدنیا، فیعلم بذلک صدق الرسل کلّهم فیما أخبروا به فی حیاتهم الدنیا. فکان غرض خالد صلى اللّه علیه و سلم إیمان العالم کلّه بما جاءت به الرسل لیکون رحمة للجمیع: فإنّه تشرّف بقرب نبوّته من نبوّة محمد- ص- و علم أنّ اللّه أرسله رحمة للعالمین و لم یکن خالد برسول، فأراد أن یحصل من هذه الرحمة فی الرسالة المحمدیة على حظّ وافر و لم یؤید بالتبلیغ فأراد أن یحظی بذلک فی البرزخ لیکون أقوى فی العلم فی حقّ الخلق. فأضاعه قومه و لم یصف النبیّ- ص- قومه بأنّهم ضاعوا و إنّما وصفهم بأنّهم أضاعوا نبیّهم حیث لم یبلغوه مراده.

اما حکمت خالد بن سنان اینکه خالد به دعواى نبوت خود نبوت برزخیه را اظهار فرمود، چه اینکه خالد ادعاى اخبار به آن چه در برزخ است ننمود مگر بعد از موتش، پس امر داد که قبر او را نبش کنند و از او بپرسند، پس اخبار بنماید حکم در برزخ را بر صورت حیات دنیا تا به این اخبار اعلام بنماید صدق جمیع رسل را در آن چه که بدان در حیات دنیا اخبار فرمودند. (از احوال قبر و مواطن و مقامات برزخیه). پس غرض خالد ایمان همه اهل عالم بود به آن چه که رسل الهى آورده‌اند تا خالد رحمت براى جمیع باشد، چه اینکه جمیع به قرب نبوتش از نبوت محمد (ص) تشرف یافتند و خالد دانست که خداوند محمد (ص) را رحمت براى عالمیان إرسال فرموده است و خالد رسول نبود، پس اراده کرد که از این رحمت شامله در رسالت محمدیه (ص) حظ وافر حاصل کند و به تبلیغ آن مأمور نشد، پس اراده کرد که از این تبلیغ از مقام رسالت در برزخ بهره‏مند بشود تا در حق خلق اقوا در علم بوده باشد (و قوت علمى او به احوال خلایق در برزخ دانسته شود). پس قومش او را ضایع گردانیدند. لذا رسول اللّه قوم او را وصف نفرموده است که ضایع شدند بلکه وصف فرمود آنان را که پیغمبرشان را ضایع نمودند از این حیث که مراد او را نرساندند و به وصیتش عمل نکردند.

غرض اینکه شیخ در این فص خالد را به عنوان نبى بر نبوت برزخیه عنوان فرموده است که چنین نبى اخبار به احوال آخرت در برزخ ‌می‌نماید.

قصه جناب خالد در جوامع روائیه مذکوره و شروح فصوص الحکم اندک تفاوت و اختلافى دارد اکنون تفصیل در ورود بیان اختلاف نسخ ضرورت و لزوم ندارد.

قیصرى، قصه خالد را چنین آورده است:

خالد با قومش در بلاد عدن ساکن بودند آتش عظیمى از مغازه‌ای خارج شد و زرع و ضرع را هلاک کرد. قوم خالد به او التجا نمودند. زیرا صمد، یعنى مصمود الیه و ملجأ قوم بود. خالد به زدن آتش با عصاى خود پرداخت تا آتش برگشت و به سوى همان مغاره‌ای که از آن خارج شده بود فرار کرد.

سپس خالد به اولادش گفت من پشت سر این آتش داخل مغاره ‌می‌شوم تا آن را خاموش کنم و آنان را امر کرد که بعد از سه روز تمام او را بخوانند و آنان را اعلام کرد که اگر پیش از سه روز مرا ندا کنید، من خارج ‌می‌شوم و ‌می‌میرم و اگر سه روز صبر کنید به سلامت خارج ‌می‌شوم. پس چون خالد داخل مغاره شد اولاد او دو روز صبر کردند و شیطان آنان را در ربود که سه روز تمام صبر نکردند و گمان کردند که او هلاک شده است. پس او را صدا زدند. از صدا و صیحه آنان خالد از مغاره خارج شد در حالى که بر سر او از صیحه آنان الم و رنج حاصل شد. پس گفت: مرا ضایع کردید و قول و وصیت مرا ضایع نمودید و آنان را به موت خود اخبار نمود و آنان را امر کرد که او را در قبر بسپارند و چهل روز مراقبت نمایند که رمه گوسفندى (قطیع غنمى) که در جلوى آنها حمارى دم بریده ‌می‌باشد ‌می‌رسد. چون محاذى قبر او شدند و ایستادند، قبر او را نبش کنند که خالد بر‌می‌خیزد و آنان را به احوال برزخ و قبر از روى یقین و رؤیت اخبار ‌می‌فرماید. پس مردم چهل روز انتظار بردند

روز چهلم قطیع غنم و در مقدم آن حمار أبتر آمدند و در حذاء قبر او ایستادند. پس مؤمنان قوم خالد قصد آن نمودند که قبر او را نبش کنند و اولاد خالد ابا کردند. از بیم آن که مبادا موجب ننگ و عارشان گردد و بعد مردم بگویند اینها فرزندان کسى هستند که قبر او را نبش کردند. پس این حمیت جاهلى آنان را وادار نمود که وصیت خالد را ضایع کردند و او را ضایع نمودند و چون رسول اللّه (ص) مبعوث به رسالت شد دختر خالد به حضور رسول اللّه تشرف حاصل کرد. رسول اللّه فرمود: «مرحبا یا بنت نبی إضاعة قومه».

این بود قصه خالد به نقل قیصرى که از مآخذ و جوامع روایى حکایت کرده است. در روایتی آمده است که چون دختر خالد به حضور رسول اللّه (ص) آمد شنید که آن جناب قرائت ‌می‌فرماید قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ دختر خالد گفت پدرم این را قرائت ‌می‌کرد.

این گونه وقایع براى انسان متصف به اوصاف ربوبى و صاحب مقام کن که فوق مقام خلافت کبراى الهیه است و چنان قلبى عرش اعظم الهى است، براى اهل بصیرت و ارباب درایت موجب استبعاد و استیحاش نمی‌گردد. در جوامع روایى ما طایفه امامیه از زبان ائمه ما علیهم السلام آمده است که رسول اللّه به حضرت وصى فرمود: چون مرا کفن کردى مرا بنشان و هر چه خواهى از من بپرس. این گونه امور موافق با براهین عقلى و موازین نقلى چون به صورت، خلاف معهود و متعارف اکثرى مردم است از آن استنکاف دارند. با اینکه هیچ ذره‌ای از ذرات دار هستى نیست که سرّى از اسرار الهى نبوده باشد و ما به این اسرار آگاهى نداریم. با قطع نظر از برهان و اخبار و انباء صدق و محقق اهل کشف و وجدان گوییم: امورى که به ظاهر براى عقول غیر کامل سنگین و دشوار ‌می‌نماید با اینکه به حسب مبانى دینى و تصدیق منطقى وحى به تواتر رسیده‌اند از اسرارى ‌می‌باشند که ما باید به آنها ایمان داشته باشیم اگر چه از فهم سرّ و اظهار بیان آنها عاجز باشیم.

این جانب گوید: واقعه حضرت إدریس که همان الیاس علیه السلام است و در این کتاب عظیم الشأن فص ادریسى و فص الیاسى که آن فص چهارم و این فص بیست و دوم این کتاب بود و مطالبى تقدیم داشتیم و واقعه حضرت عیسى، دوام عمر حضرت قطب عالم امکان، جناب مهدى موعود (عج) و حضرت خضر (ع) براى من در مقابل‏ واقعه‏ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (قدر: 1) که خداوند فرقان عالم را به صورت قرآن یک باره به نحو انزال در قلب لیلة القدری که خاتم حامل آن حقایق یک صد و چهارده سوره کتبى است نازل ‌می‌فرماید، عظیم و عجیب نمی‌نماید و این امر به تنهایى از همه آن امور مهمتر است. «تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل» فافهم.

فهل بلّغه اللّه أجر أمنیته؟ فلا شکّ و لا خلاف فی أن له أجر الأمنیة و إنّما الشکّ و الخلاف فی أجر المطلوب: هل یساوی تمنی وقوعه مع عدم وقوعه بالوجود ام لا فإنّ فی الشرع ما یؤید التساوی فی مواضع کثیرة: کالآتی للصلاة فی الجماعة فتفوته الجماعة فله أجر من حضر الجماعة، و کالمتمنّی مع فقره ما هم علیه أصحاب الثروة و المال من فعل الخیر فیه فله مثل أجورهم و لکن مثل أجورهم فی نیّاتهم أو فی عملهم فإنّهم جمعوا بین العمل و النیّة؟ و لم ینص النبیّ علیهما و لا على واحد منهما، و الظاهر أنّه لا تساوی بینهما.

حال سخن در این است که آیا خداوند تعالى جناب خالد را به أجر امنیه او رساند؟

شک و خلافى نیست در اینکه او را أجر امنیه است و شک و خلاف تنها در أجر مطلوب است که آیا أجر مطلوب به حسب وجود مساوى تمنّاى وقوع عمل مطلوب با عدم وقوع عمل مطلوب است یا نه (یعنى آیا صرف تمنى حصول شی‏ء با اینکه حاصل نشده است با همان شی‏ء یعنى عمل مطلوب که در خارج وجود یافت و حاصل شد در أجر مساوى هستند یا نیستند) چه اینکه مواضع کثیرى در شرع آمده است که مؤید تساوى است. مثل اینکه کسى براى نماز جماعت بیاید و نماز جماعت از او فوت شود که او را أجر کسى است که جماعت را ادراک کرده است و مثل شخص فقیرى که متمنى و آرزومند فعل خیر اصحاب ثروت و مال است که او را مثل أجر ثروتمندان است، ولى مانند أجر ایشان در نیتهاشان یا در عملشان؟ چه این مردم موفق به عمل، بین عمل و نیت جمع کردند و نصّى بر این دو (ظاهرا بر تساوى و عدم تساوى) و یا بر یکى از این دو از پیغمبر (ص) نرسیده است ظاهر این است که بین آن دو تساوى نباشد.

چه اینکه نسبت بین نیت و عمل نسبت جزء با کل است و حکم به تساوى بعید است بلکه عدم آن مسلّم است. چنانکه مبانى برهانى و موازین قرآنى و روایى بر عدم تساوى حاکمند و اقتحام در بحث موجب اطاله و تطویل است. فتدبر.

فریقین از رسول اللّه (ص) روایت کردند و امامیه خاصه از امام صادق که: قال رسول‏ اللّه (ص) «نیّة المؤمن خیر من عمله و نیّة الکافر شرّ من عمله و کلّ عامل یعمل على نیته».

در بیان این حدیث وجوه عدیده گفته آمد فکر ما به این معنى در تفسیر حدیث شریف تبادر ‌می‌نماید که چون نیت نسبت به عمل رتبه علّى و مقام روحى را داراست که عمل به منزله معلول و بدن اوست، ما چون بخواهیم بین عمل و جان او تکوینا قیاس نماییم علت که همان جان یعنى نیست است فوق عمل است و چون فعل خیر مؤمن معلول نیت خیر اوست که در رتبه مقدم بر فعل خیر است و چون عمل شر کافر معلول نیت شر اوست پس آن نیت در رتبه به حسب شر بودن فوق عمل شرّ است. این بدان معنى نیست که چون انسان به عمل هم تن در داده است پاداش یا کیفر عمل عامل برابر است با آن که نیت کرد و عمل نکرد و سؤالاتى که در پیرامون حدیث پیش ‌می‌آید با عنایت و دقت در آن چه به عرض رساندیم جواب به صواب به دست ‌می‌آید (و اللّه الهادی).

و لذلک طلب خالد بن سنان الإبلاغ حتّى یصحّ له مقام الجمع بین الأمرین فیحصل على الأجرین و اللّه أعلم.

از این روى که تساوى بین آن دو نیست خالد بن سنان إبلاغ را (و لو در برزخ) طلب کرد تا براى او مقام جمع بین امرین (یعنى تمناى عمل و اتیان به عمل) درست شود تا أجر تمنّا و عمل براى او حاصل آید.

ممکن است مراد از امرین، نبوت و رسالت باشد که نسبت نبوت به رسالت نسبت نیت به فعل است و لطف این سخن مطابق مقام که بحث در نیت و عمل است پوشیده نیست و مراد از دو أجر آن دو أجر مترتب بر نیت و عمل است) و اللّه اعلم.

شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۱۰۵۵-۱۰۵۷

حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۷۱

 فصّ حکمة صمدیّة فی کلمة خالدیّة

لمّا کان هجّیرا خالد الأحد الصّمد، و مشهده الصّمدیّة. و کان فی قومه مظهر الصّمدیّة، یصمدون إلیه فی المهمّات، و یقصدونه فی العظایم و المهمّات. أضیفت حکمته إلیه.