الفقرة الثالث عشر :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق.
فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قال الشیخ رضی الله عنه: (هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، و الأمر کما قلناه و ذهبنا إلیه.
وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة و إذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع و لا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثم أصلا، و ما بعده إلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه و ظهور أحکامها و لیست سوى عینه.)
(أعظم ما)، أی شیء (قدر) هذا البعض القائل بأن الصورة بین البصر والمرآة (علیه من العلم) بذلک (والأمر) فی نفسه (کما قلناه) بأن الصورة فی المرآة (وذهبنا إلیه) لا کما قال غیرنا وذهب إلیه.
(وقد بینا هذا) المبحث الذی هو مسألة تجلی ذات الحق تعالى فی صورة استعداد العبد کتجلی المرآة على الناظر إلیها بصورته غیر ذلک لا یکون أبدا.
(فی) کتابنا (الفتوحات المکیة)، وهو کتاب للشیخ قدس الله سره حافل من أکبر کتبه فی نحو أربعة أسفار کبار، بسط فیه الکلام على هذه المسألة وغیرها من المسائل بالتحقیق التام.
(وإذا ذقت)، أی أدرکت بذوقک بأن تلبست بذلک حالا لا خیالا (هذا) الأمر الحق فی هذه المسألة على حسب ما ذکرناه (ذقت الغایة) فی العلم بالتجلیات الذاتیة التی لیس (فوقها غایة) أبدا من جهة الوضوح والانکشاف (فی حق) العبد (المخلوق، فلا تطمع) بعد ذلک أیها العبد المخلوق (ولا تتعب نفسک) بأن تجتهد (فی أن ترقی)، أی ترتفع من العلم بالتجلیات الذاتیة (فی أعلى من هذا الدرج) المذکور لک هنا فی ضمن هذا المثال المضروب الذی خلقه الله تعالى لهذا الأمر.
(فما هو)، أی الارتقاء فی أعلى من هذا الدرج (ثم)، أی هناک فی وسع المخلوق (أصلا) فی هذا العالم، وأما فی عالم الآخرة عند رؤیته تعالى فلا کلام فی ذلک.
لأنه غیب وکلامنا الآن فی الشهادة، فإن الله تعالی ظاهر وهو منزه عن التصورات، لأنها إمکان والواجب لا إمکان فیه فلا صورة له.
وأنت مصور ممکن ولک حس وعقل مصور مثلک ممکن کإمکانک ، فإذا أحسیت بالظاهر الحق تعالى بأحد حواسک، وعقلته بعقلک ظهرت لک صورتک الاستعدادیة فی مرآة ذات الظاهر الحق.
فلا یمکنک أن تمحو صورتک الظاهرة لک فی مرآة ذات الحق تعالى حتى تری ذات الحق تعالى، على ما هی علیه أبدا.
(وما بعده)، أی بعد هذا المذکور (إلا) شهودک (العدم المحض) فإنک إذا محوت الصورة الظاهرة لک فی مرآة ذات الحق تعالی محوت صورتک فرجعت إلى عدمک. فإذا شهدت بعد ذلک لا تشهد إلا عدمک ، فإذا تحققت فی شهود عدمک شهدت العدم المحض، و ذات الحق تعالی لیست بعدم بل هی وجود محض.
وأین الوجود من العدم؟
فقد أبعدت عن شهود الحق تعالی حینئذ، فإذا علمت هذا.
(فهو)، أی الحق تعالی (مرآتک) على المعنى المذکور (فی رؤیتک نفسک) حیث ظهرت لک صورتک فیه عند رؤیتک له.
فالظاهر لک هو وأنت ما رأیته ولکن رأیت صورتک قائمة به، وصورتک عدم محض، لأنک أنت أیضا عدم محض والموجود هو وحده على ما هو علیه.
ولکن قدرک بقدرته وأرادک بإرادته وجعلک عقلا وحسا من جملة ما قدرک به وأرادک.
فنظرت بعقلک وحسک فلم یکن فی الوجود غیره، فرأیت بعقلک وحسک ما هو من شاکلة ذلک، وهو أنت على حسب ما قدرک وأرادک ، وکانت رؤیتک جمیع ذلک فیه سبحانه، فاحتجبت عنه بک، فالموجود هو، وأنت على عدمک، والمرئی لک هو، لکن منعتک من رؤیتک له على ما هو علیه صورتک الظاهرة لک به وهی عدم محض.
قال تعالى : "کل شئ هالک إلا وجهه" 88 سورة القصص. أی إلا ذاته.
وأنت أیها المقدر المراد على حسب ما سبق به العلم القدیم من حیث تقدیرک بالقدرة الأزلیة وتخصیصک بما سبق فی الإرادة الإلهیة، لا من حیث ظهورک لک کما ذکر فی مرآة الحق تعالی، لأنک لم تظهر فی حقیقة الأمر، وإنما أنت على ما أنت علیه من العدم المحض.
محکوم علیک بجمیع مقتضیات أسماء الحق تعالى فی الأزل (مرآته) سبحانه وتعالى (فی رؤیته) تعالى (أسمائه) الحسنى کلها التی هی قائمة بذاته العلیة لیست غیر ذاته تعالى، وأنت جملة آثارها.
وقد أراد الحق تعالی أن یرى ذاته فی غیره کما یرى الإنسان صورته فی المرآة، وهو رأی ذاته فی نفسه أزلا وأبدا، فتوجهت أسماؤه الحسنى من الأزل على الحکم بأثار لها على حسب اختلافاتها، فکان جملة ذلک أنت فی العدم المحض، ورؤیتک نفسک فی وقت مخصوص من جملة ذلک.
فللحق تعالى أزلا وأبدا رؤیتان : رؤیة لذاته، ورؤیة لأسمائه بذاته فیک.
وأنت على ما أنت علیه من العدم، فأنت مرآته تعالى فی رؤیة أسمائه لا ذاته (و) فی (ظهور أحکامها)، أی ظهور أحکام أسمائه تعالى له من الأزل.
(ولیست)، أی أسماؤه سبحانه (سوى عینه)، أی ذاته تعالى فکل اسم منها ذاته تعالى فی حضرة مخصوصة من حضراته، وهو مذهب المحققین من أهل الله تعالى کما مر
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قال رضی الله عنه : (وهذا) أی المذکور (أعظم ما قدر) على البناء للمفعول أو للمعلوم (علیه) أی على العبد (من العلم والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه) فی التجلی الذاتی والمرآة لا کما زعم البعض (وقد بینا هذا تفصیلا فی الفتوحات المکیة) فلیطلب ثمة (وإذا ذقت هذا) المذکور (ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی ان ترقی فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثمة).
أی فلیس فی هذا الدرج الذی هو الوجود المحض مقام موجود غیر هذا المقام (أصلا) قطعا (وما بعده إلا لعدم المحض) إذ ما یکون وراء الوجود المحض إلا العدم المحض.
(فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک) عند تجلیه لک بصورة استعدادک (وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست) الصورة المرئیة فی الحق وهی أنت (سوى عینه) بل هی عین الحق. وبه امتاز عن المرآة فی المشاهدة فإن مرآة الحسی غیر الصور المرئیة فیها
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قوله رضی الله عنه : "هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوقات، فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثم أصلا، وما بعده إلا العدم المحض."
قال رضی الله عنه: هذا أعظم ما قدروا علیه من العلم. وباقی الکلام مفهوم مما سبق فی الکلمة الآدمیة.
وینبغی أن یفهم من هذا الکلام الذی ذکره شیخنا، رضی الله عنه، أن الشهود لا یکون إلا للوجود أو لمعانیه ولیس غیر الأعیان الثابتة المذکورة وأما العدم المحض وهو لا شیء من کل وجه، فلا یشهد ولا یعبر عنه عبارة إلا مجازا للضرورة.
قوله: "فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته نفسه وهی أسماؤه وظهور أحکامها و لیست سوى عینه"قلت: هذا مجاز على حکم التشبیه لأن وجود الحق تعالی کالمرآة تظهر فیها نفس المشاهد، وذات المشاهد کالمرآة تظهر فیها أسماؤه تعالى والجمیع یرجع إلى أن الأعیان الثابتة معان وهی صور علمه، وعلمه لا یغایر ذاته فلیس إلا هو فانبهم الأمر.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قال رضی الله عنه : « حتى أنّ بعض من أدرک مثل هذا فی صور المرئیّ ذهب إلى أنّ الصور المرئیّة بین بصر الرائی وبین المرآة . هذا أعظم ما قدر علیه من العلم .
والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه . وقد بیّنّا هذا فی الفتوحات المکَّیة .
وإذا ذقت هذا ، ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی وسع المخلوق . فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج ، فما هو ثمّ أصلا وما بعده إلَّا العدم المحض " .
وفی هذا الموضع مباحث شریفة :
منها : أنّ مرآتیة الباصرة إن لم تنطبع فیها الصورة المثالیة ، لما حصل الإدراک ، فإن کان حصولها فی المرآتیّة البصریة بعد انعکاسها فی سطح المرآة فی الخارج ، لکان الیمین یمینا والیسار یسارا ، لأنّها صورة مثال المثال قد انعکس مساویا للأصل ومشاکلا له فی الأصل فی صورة مرئیّة فی المرآة ، ولیس ذلک کذلک .
فالإدراک إذن تعلَّق بالصورة فی المرآة منعکسة ، أو انعکست مرآة الباصرة إلى الصورة الخارجة من هذا الجسم الصلب الصقیل على هیئة السطح ، فانعکست أمثلة الصور فی مرآة الباصرة ، فأدرکته المدرکة منعکسة .
کذلک مثل انعکاسها فی المرآة الخارجة ، فکان یمینها یسارا للصورة الأصلیة ، والأعلى أسفل فی بعض الأوضاع ، لتخالف الجهات فی مطامح النظر ، فتدرکها القوّة الباصرة بنورها الذاتی ومعاونة نور الضوء الخارج فیها بحسبها ، بل بحسب تعیّنها فی المرآة ، فافهم .
وإذا تحقّقت بهذه الأصول فی الشاهد ، فاعلم : أنّ تعیّن الحق لک فی مرآة عینک الثابتة إنّما یکون کذلک بحسبها وبموجب خصوصیتها وصورة استعدادها ، فما ترى الحق فی تجلَّیه الذاتی لک إلَّا بصورة عینک الثابتة ، فعینک فی رؤیتک للحق المتجلَّی لک مثل باصرة عینک فی رؤیتک لصورتک فی المرآة ، فلا ترى الحق فیک إلَّا بحسب خصوصیّة عینک الثابتة ولکن فی مرآة الوجود الحق وهو مثل للنور الخارجی من وجه.
وهذا أعلى درجات الکشوف والشهود بالنسبة إلى مثلک إلَّا أن یکون عینک عین الأعیان الثابتة کلَّها لا خصوصیة لها توجب حصر الصورة فی کیفیة خاصّة ، بل خصوصیة أحدیة جمعیة برزخیة کمالیة ، فتعیّن الحق لک حینئذ مثل تعیّنه فی عینه ، بل عین تعیّنه لنفسه ، بل أنت عینه ، فافهم .
ودون هذین الشهودین ، شهودک للحق فی ملابس الصور الوجودیة ، نوریّها ومثالیّها وروحانیّها ، عقلیّها ونفسیّها وطبیعیّها وعنصریّها وخیالیّها وذهنیّها وبرزخیّها وحشریّها وجنانیّها وغیر ذلک فکلّ ذلک بحسب تجلَّیه من عینک لا من عین غیرک .
فأعلى درجات شهودک الحق هو بعد تحقّقک بعینک الثابتة فإذا اتّحدت أنت بعینک الثابتة فکنت أنت عینک من غیر امتیاز تعیّنیّ ، رأیت الحق کما یرى نفسه فیک ، ورأیت عینک صورة للحق فی الحق ، فافهم ، وما أظنّک تفهم ، إلَّا أن تلهم وتعلم بعلم ما لم تکن تعلم ، وما ثمّ أعلى من هذا فی حقّک فلا تطمع ولا تتعب .
وما بعد الحقّ ومرآته ومظهره الذاتیّ وهو عینک الثابتة التی هی صورة معلومیّتک للحق أزلا إلَّا العدم ، لأنّک من حیث عینک الثابتة وصورة معلومیّتک موجود أزلا وأبدا ، وأنت من حیث إمکانک ووجودک العینی معدوم العین أزلا .
قال رضی الله عنه : " فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک ، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ، ولیست سوى عینه ،"
یشیر رضی الله عنه إلى أنّ هویّة الوجود الواحد الحق مرآة لظهور الإنیّات الوجودیة العینیة فیها ، وبها ظهرت الحقائق الکیانیة ، ولولا تجلَّی الوجود الحق ، لما رأیت صورتک العلمیة الأزلیة الغیبیّة ، فإنّک إنّما ظهرت فی نور الوجود الحق بصورتک العینیة الوجودیة على مثال صورتک العلمیة الأزلیة الغیبیّة ، فالوجود الحق مرآة لإنّیّتک العینیة ، والعلم الحق مرآة لصورة عینک الغیبیة الذاتیة المعنویة ، وهویّتک الأزلیة فی شهودک نفسک وعینک .
وکذلک أنت مرآة للحق فی تجلَّیه الوجودی ورؤیته وشهوده بصور أسمائه ونسبه الذاتیة وصفاته الربانیة ، ولیست هذه النسب إلَّا عینه لا غیره ، لکونها غیر زائدة علیها ولا موجبة للکثرة ، ولیست قادحة فی وحدة وجوده العینی کما ذکرنا .
فلمّا کان ظاهر الحق وهو أنت مجلى ومرآة لباطنه من وجه ، وفی شهوده ووجوده أیضا مرآة لظهور نسبه الغیبیّة التی هی فیها عینه من وجه آخر ، وکذلک أیضا هذه النسب مراء ومجال لتعیّنات الوجود الواحد ، فصدق على کل واحد من الحق والخلق أنّه مظهر وظاهر وشهادة .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قال رضی الله عنه : "هذا أعظم ما قدر علیه والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه " یعنى أن المرئی فی مرآة الحق هو صورة الرائی لا صورة الحق .
وإن تجلى له ذات الحق بصورته لا بصورتها ، ولیس الصورة المرئیة فی ذاته تعالى حجابا بین الرائی وبینه سبحانه .
بل هی الذات الأحدیة المتجلیة له بصورته لا کما زعم من ذهب فی المرآة إلى أن الصورة حجاب بینها وبین الرائی فإنه وهم.
قال: ( وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة ) .
قوله: ( وإذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى أعلى من هذا الدرج ) إشارة إلى أن هذا المعنى لا یدرک إلا بالذوق والکشف والحال لا بمجرد العلم وهی الغایة فی الکشف لیس فوقها أعلى منها.
( فما هو ثم أصلا وما بعده إلا العدم المحض ) أی فما أعلى من هذا الدرج موجود عند الشهود أصلا فالضمیر یرجع إلى أعلى.
قال رضی الله عنه : ( فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک وأنت مرآته فی رؤیة أسمائه ) أی إذا انخلعت عن صفاتک وجردت ذاتک عن کل ما أمکن تجردک عنه شاهدت عینک فی مرآة الحق.
وذلک تجلیه بصورة عینک ، وهو یرى ذاته فیک متصفة بصفاتها کالسمع والبصر وما یتعلق بهما من أحکام المسموعات والمبصرات .
فإنها أحکام السمیع والبصیر ظهرت فیک من حیث أنک مظهر هذا بین الاسمین.
( ولیست ) الأسماء ( سوى عینه کما علمت فاختلط الأمر وانبهم ) وهو أن المرئی غیر عین الحق فی صورة العبد .
فیکون العبد مرآة الحق أو عین العبد فی صورة الحق .
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قال رضی الله عنه : (ﻭﻫﺬﺍ ﺃﻋﻈﻢ ﻣﺎ ﻗﺪﺭ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﻠﻢ، ﻭﺍﻷﻣﺮ ﻛﻤﺎ ﻗﻠﻨﺎﻩ ﻭ ﺫﻫﺒﻨﺎ ﺇﻟﻴﻪ). ﻣﻦ ﺃﻧﻬﺎ ﻣﺜﺎﻝ، ﻧﺼﺒﻬﺎ ﺍﻟﺤﻖ ﻟﺘﺠﻠﻴﻪ ﺍﻟﺬﺍﺗﻲ ﺣﺘﻰ ﻳﻨﻈﺮ ﻓﻴﻬﺎ ﻛﻞ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻌﺎﻟﻢ، ﻭﻻ ﻳﺮﻯ ﺳﻮﻯ ﺻﻮﺭﺗﻪ، ﻓﻴﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﺍﻟﺬﺍﺕ ﺍﻹﻟﻬﻴﺔ ﻻ ﻳﻤﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﺮﻯ ﺇﻻ ﺣﻴﻦ ﺍﻟﺘﺠﻠﻲ ﺍﻷﺳﻤﺎﺋﻲ ﻣﻦ ﻭﺭﺍﺀ ﺍﻟﺤﺠﺐ ﺍﻟﻨﻮﺭﺍﻧﻴﺔ ﺍﻟﺼﻔﺎﺗﻴﺔ، ﻛﻤﺎ ﺟﺎﺀ ﻓﻲ ﺍﻷﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﻟﺼﺤﻴﺤﺔ: "ﺳﺘﺮﻭﻥ ﺭﺑﻜﻢ ﻛﻤﺎ ﺗﺮﻭﻥ ﺍﻟﻘﻤﺮ ﻟﻴﻠﺔ ﺍﻟﺒﺪﺭ". ﻭﺃﻣﺜﺎﻟﻪ.
ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺸﺎﻋﺮ:
ﻛﺎﻟﺸﻤﺲ ﻳﻤﻨﻌﻚ ﺍﺟﺘﻼﺋﻚ ﻭﺟﻬﻬﺎ ... ﻭﺇﺫﺍ ﺍﻛﺘﺴﺐ ﺑﺮﻗﻴﻖ ﻏﻴﻢ ﺃﻣﻜﻨﺎ
(ﻭﻗﺪ ﺑﻴﻨﺎ ﻫﺬﺍ ﻓﻲ ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻟﻤﻜﻴﺔ) ﺫﻛﺮه رضی الله عنه ﻓﻲ ﺍﻟﺒﺎﺏ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ ﻭﺍﻟﺴﺘﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻟﻤﻜﻴﺔ، ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺑﻘﺎﺀ ﺍﻟﻨﻔﺲ ﻓﻲ ﺍﻟﺒﺮﺯﺥ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ﻭﺍﻵﺧﺮﺓ ﻟﺘﻌﺮﻑ ﺣﻘﻴﻘﺔ ﺍﻟﺒﺮﺯﺥ ﻭﻗﺎﻝ: "ﺇﻧﻪ ﺣﺎﺟﺰ ﻣﻌﻘﻮﻝ ﺑﻴﻦ ﻣﺘﺠﺎﻭﺭﻳﻦ"، ﻟﻴﺲ ﻫﻮ ﻋﻴﻦ ﺃﺣﺪﻫﻤﺎ ﻭﻓﻴﻪ ﻗﻮﺓ ﻛﻞ ﻣﻨﻬﻤﺎ ﻛﺎﻟﺨﻂ ﺍﻟﻔﺎﺻﻞ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻈﻞ ﻭﺍﻟﺸﻤﺲ. ﻭﻟﻴﺲ ﺇﻻ ﺍﻟﺨﻴﺎﻝ ﻛﻤﺎ ﻳﺪﺭﻙ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﻭﻳﻌﻠﻢ ﻗﻄﻌﺎ ﺃﻧﻪ ﺃﺩﺭﻙ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﺑﻮﺟﻪ، ﻭﺃﻧﻪ ﻣﺎ ﺃﺩﺭﻙ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﺑﻮﺟﻪ، ﻟﻤﺎ ﻳﺮﺍﻫﺎ ﻓﻲ ﻏﺎﻳﺔ ﺍﻟﺼﻐﺮ ﻟﺼﻐﺮ ﺟﺮﻡ ﺍﻟﻤﺮﺃﺓ ﻭﺍﻟﻜﺒﺮ ﻟﻌﻈﻤﻪ. ﻭﻻ ﻳﻘﺪﺭ ﺃﻥ ﻳﻨﻜﺮ ﺃﻧﻪ ﺭﺃﻯ ﺻﻮﺭﺗﻪ، ﻭﻳﻌﻠﻢ ﺃﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﺻﻮﺭﺓ، ﻭﻻ ﻫﻲ ﺑﻴﻨﻪ ﻭﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ، ﻓﻠﻴﺲ ﺑﺼﺎﺩﻕ ﻭﻻ ﻛﺎﺫﺏ ﻓﻲ ﻗﻮﻟﻪ: ﺇﻧﻪ ﺭﺃﻯ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻣﺎ ﺭﺃﻯ ﺻﻮﺭﺗﻪ. ﻓﻤﺎ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ؟ ﻭﻣﺎ ﺷﺄﻧﻬﺎ؟ ﻭﺃﻳﻦ ﻣﺤﻠﻬﺎ؟
ﻓﻬﻲ ﻣﻨﻔﻴﺔ ﺛﺎﺑﺘﺔ، ﻣﻮﺟﻮﺩﺓ ﻣﻌﺪﻭﻣﺔ، ﻣﻌﻠﻮﻣﺔ ﻣﺠﻬﻮﻟﺔ. ﺃﻇﻬﺮ ﺍﻟﻠﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻫﺬﻩ ﻟﻌﺒﺪﻩ ﺿﺮﺏ ﻣﺜﺎﻝ ﻟﻴﻌﻠﻢ ﻭﻳﺘﺤﻘﻖ ﺃﻧﻪ ﺇﺫﺍ ﻋﺠﺰ ﻭ ﺣﺎﺭ ﻓﻲ ﺩﺭﻙ ﺣﻘﻴﻘﺔ ﻫﺬﺍ، (ﻭﻫﻮ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺎﻟﻢ ﻭﻟﻢ ﻳﺤﺼﻞ ﻋﻨﺪﻩ ﻋﻠﻢ ﺑﺘﺤﻘﻴﻘﻪ، ﻓﻬﻮ ﺑﺨﺎﻟﻘﻬﺎ ﺃﻋﺠﺰ ﻭﺃﺟﻬﻞ ﻭﺃﺷﺪ ﺣﻴﺮﺓ).
ﻫﺬﺍ ﻣﺎ ﻟﻘﻴﺘﻪ ﻣﻦ ﻛﻼﻣﻪ ﻓﻲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺎﺏ. ﻭ ﺫﻫﺐ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﺇﻟﻰ ﺃﻥ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﻤﺮﺋﻴﺔ ﺇﻧﻤﺎ ﻫﻲ ﻓﻲ ﺍﻟﻌﺎﻟﻢ ﺍﻟﺨﻴﺎﻟﻲ ﻭﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﺠﺮﻡ ﺍﻟﺼﻘﻴﻞ ﺷﺮﻁ ﻟﻈﻬﻮﺭﻫﺎ ﻓﻴﻪ.
ﻭﻟﻮ ﻛﺎﻥ ﻛﺬﻟﻚ، ﻟﻜﺎﻥ ﻳﻈﻬﺮ ﻟﻠﻨﺎﻇﺮ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﺻﻮﺭﺓ ﺃﺧﺮﻯ ﻏﻴﺮ ﺻﻮﺭﺓ ﻣﻘﺎﺑﻠﻬﺎ، ﻛﻤﺎ ﻳﻈﻬﺮ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﺴﺘﻌﻤﻠﻪ ﺍﻟﻤﻌﺰﻣﻮﻥ ﻣﻦ ﺻﻮﺭﺓ ﺍﻟﺠﻦ ﻭ ﻏﻴﺮﻫﺎ.
قال رضی الله عنه : (ﻭﺇﺫﺍ ﺫﻗﺖ ﻫﺬﺍ، ﺫﻗﺖ ﺍﻟﻐﺎﻳﺔ ﺍﻟﺘﻲ ﻟﻴﺲ ﻓﻮﻗﻬﺎ ﻏﺎﻳﺔ ﻓﻲ ﺣﻖ ﺍﻟﻤﺨﻠﻮﻕ، ﻓﻼ ﺗﻄﻤﻊ ﻭﻻ ﺗﺘﻌﺐ ﻧﻔﺴﻚ ﻓﻲ ﺃﻥ ﺗﺮﻗﻰ ﻓﻲ ﺃﻋﻠﻰ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺪﺭﺝ ﻓﻤﺎ ﻫﻮ ﺛﻤﺔ ﺃﺻﻼ، ﻭﻣﺎ ﺑﻌﺪﻩ ﺇﻻ ﺍﻟﻌﺪﻡ ﺍﻟﻤﺤﺾ) ﺃﻱ، ﺇﺫﺍ ﻭﺟﺪﺕ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ ﺑﺎﻟﺬﻭﻕ ﻭﺍﻟﻮﺟﺪﺍﻥ، ﻻ ﺑﺎﻟﻌﻠﻢ ﻭﺍﻟﻌﺮﻓﺎﻥ، ﻭﺣﺼﻞ ﻟﻚ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﺠﻠﻲ ﺍﻟﺬﺍﺗﻲ، ﻓﻘﺪ ﺣﺼﻞ ﻟﻚ ﺍﻟﻐﺎﻳﺔ ﻭﺍﻧﺘﻬﻴﺖ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ﻷﻥ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺃﺳﻔﺎﺭ ﺍﻟﺴﺎﻟﻜﻴﻦ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻫﻮ ﺍﻟﺬﺍﺕ ﻻ ﻏﻴﺮ.
ﻭﻗﻮﻟﻪ: (ﻓﻲ ﺃﻥ ﺗﺮﻗﻰ) ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺏ (ﻻ ﺗﻄﻤﻊ). ﻭ "ﻓﻲ ﺃﻋﻠﻰ" ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺏ "ﺗﺮﻗﻰ". ﺿﻤﻨﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﻓﻌﺪﺍﻩ ﺏ "ﻓﻲ" ﻷﻧﻪ ﻳﺘﻌﺪﻯ ﺑﻨﻔﺴﻪ ﻭﺏ "ﻋﻠﻰ" ﻻ بـ"ﻓﻲ".
ﻳﻘﺎﻝ: ﺭﻗﺎﻩ. ﺇﺫﺍ ﺻﻌﺪﻩ. ﺃﻭ، ﺭﻗﺎ ﻋﻠﻴﻪ. ﺇﺫﺍ ﺻﻌﺪ ﻋﻠﻴﻪ. ﻭﻻ ﻳﻘﺎﻝ: ﺭﻗﻰ ﻓﻴﻪ. ﻛﻤﺎﻻ ﻳﻘﺎﻝ: ﺻﻌﺪ ﻓﻴﻪ. ﺇﻻ ﻋﻨﺪ ﺗﻀﻤﻨﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ.
ﻭﺍﻟﻀﻤﻴﺮ ﻓﻲ ﻗﻮﻟﻪ: "ﻓﻤﺎ ﻫﻮ" ﻋﺎﺋﺪ ﺇﻟﻰ "ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ" ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺪﻝ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻮﻟﻪ: "ﺃﻋﻠﻰ" ﺑﺤﺴﺐ ﺍﻟﻤﻌﻨﻰ. ﻭ "ﺛﻤﺔ" ﺃﻳﻀﺎ ﺇﺷﺎﺭﺓ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ.
ﺃﻱ، ﻓﻠﻴﺲ ﻓﻲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻤﻘﺎﻡ ﺍﻟﺬﻱ ﻭﺻﻠﺖ ﺇﻟﻴﻪ، ﻭﻫﻮ ﺍﻟﻮﺟﻮﺩ ﺍﻟﻤﺤﺾ، ﻣﻘﺎﻡ ﺁﺧﺮ ﺗﺼﻞ ﺇﻟﻴﻪ ﺃﺻﻼ، ﺇﺫ ﻟﻴﺲ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﻮﺟﻮﺩ ﺍﻟﻤﺤﺾ ﺇﻻ ﺍﻟﻌﺪﻡ ﺍﻟﻤﺤﺾ.
ﻭﺍﻋﻠﻢ، ﺃﻥ ﻇﻬﻮﺭ ﻋﻴﻨﻪ ﻟﻪ ﻋﻴﻦ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﻟﺤﻖ ﻟﻪ ﻭﺭﺅﻳﺔ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻋﻴﻦ ﺭﺅﻳﺘﻪ ﺍﻟﺤﻖ، ﻷﻥ ﻋﻴﻨﻪ ﺍﻟﺜﺎﺑﺘﺔ ﻟﻴﺴﺖ ﻣﻐﺎﻳﺮﺓ ﻟﻠﺤﻖ ﻣﻄﻠﻘﺎ، ﺇﺫ ﻫﻲ ﺷﺄﻥ ﻣﻦ ﺷﺆﻭﻧﻪ ﻭﺻﻔﺔ ﻣﻦ ﺻﻔﺎﺗﻪ ﻭﺍﺳﻢ ﻣﻦ ﺃﺳﻤﺎﺋﻪ. ﻭﻗﺪ ﻋﺮﻓﺖ ﺃﻧﻪ ﻣﻦ ﻭﺟﻪ ﻋﻴﻨﻪ ﻭﻣﻦ ﻭﺟﻪ ﻏﻴﺮﻩ، ﻓﺈﺫﺍ ﺷﺎﻫﺪﺕ ﺫﻟﻚ، ﺷﺎﻫﺪﺗﻪ.
ﻭﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻗﺎﻝ ﺍﻟﺤﺴﻴﻦ ﺍﻟﻤﻨﺼﻮﺭ ﺍﻟﺤﻼﺝ ﻗﺪﺱ ﺍﻟﻠﻪ ﺳﺮﻩ:
ﺃﻧﺎ ﻣﻦ ﺃﻫﻮﻯ، ﻭﻣﻦ ﺃﻫﻮﻯ ﺃﻧﺎ ... ﻧﺤﻦ ﺭﻭﺣﺎﻥ ﺣﻠﻠﻨﺎ ﺑﺪﻧﺎ
ﻓﺈﺫﺍ ﺃﺑﺼﺮﺗﻨﻲ ﺃﺑﺼﺮﺗﻪ ..... ﻭﺇﺫﺍ ﺃﺑﺼﺮﺗﻪ ﺃﺑﺼﺮﺗﻨﺎ
قال رضی الله عنه : (ﻓﻬﻮ ﻣﺮﺁﺗﻚ ﻓﻲ ﺭﺅﻳﺘﻚ ﻧﻔﺴﻚ، ﻭﺃﻧﺖ ﻣﺮﺃﺗﻪ ﻓﻲ ﺭﺅﻳﺘﻪ ﺃﺳﻤﺎﺋﻪ ﻭﻇﻬﻮﺭ ﺃﺣﻜﺎﻣﻬﺎ). ﻭﺫﻟﻚ ﻷﻥ ﺑﺎﻟﻮﺟﻮﺩ ﺗﻈﻬﺮ ﺍﻷﻋﻴﺎﻥ ﺍﻟﺜﺎﺑﺘﺔ ﻭﻛﻤﺎﻻﺗﻬﺎ، ﻭﺑﺎﻷﻋﻴﺎﻥ ﺗﻈﻬﺮ ﺻﻔﺎﺕ ﺍﻟﻮﺟﻮﺩ ﻭﺃﺳﻤﺎﺅﻩ ﻭﺃﺣﻜﺎﻡ ﺃﺳﻤﺎﺋﻪ ﻷﻧﻬﺎ ﻣﺤﻞ ﺳﻠﻄﻨﺘﻬﺎ.
ﻭﺇﻟﻴﻪ ﺃﺷﺎﺭ ﺍﻟﻨﺒﻲ، ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺼﻼﺓ ﻭﺍﻟﺴﻼﻡ، ﺑﻘﻮﻟﻪ: "ﺍﻟﻤﺆﻣﻦ ﻣﺮﺁﺓ ﺍﻟﻤﺆﻣﻦ".
ﺇﺫﺍ ﺍﻟﻤﺆﻣﻦ ﻣﻦ ﺟﻤﻠﺔ ﺃﺳﻤﺎﺋﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ. "ﻭﻟﻴﺴﺖ ﺳﻮﻯ ﻋﻴﻨﻪ" ﺃﻱ، ﻓﻠﻴﺴﺖ ﻣﺮﺁﺗﻪ ﺍﻟﺘﻲ ﻫﻲ ﻋﻴﻨﻚ ﻏﻴﺮ ﻋﻴﻨﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎ، ﻛﻤﺎ ﺗﺰﻋﻢ ﺍﻟﻤﺤﺠﻮﺏ.
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قال رضی الله عنه : "هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق.
فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثم أصلا، وما بعده إلا العدم المحض.
فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسمائه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه."
قال رضی الله عنه : (وهو) إقامة التمثیل المذکور (أعظم ما قدر علیه من العلم) أی: الدلیل الموجب للعلم بأن التجلى الذاتی لا یوجب کشف الذات.
قال رضی الله عنه : (والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه) وإن ضعف هذا التمثیل، ولم یوجب العلم الیقینی، (وقد بینا هذا) أی: وجه دلالة هذا التمثیل (فی الفتوحات المکیة)، ولیست عندی حتى أبین ما ذکره فیها، وإذا تعذر إقامة الدلیل العقلی على ذلک فهو إنما یعرف بالذوق، (فإذا ذقت هذا) أی: عرفت أنه التجلی الذاتی بالذوق، وإن لم یتم فیه کشف الذات (ذقت الغایة التی لا فوقها غایة) فی معرفة التجلی الذاتی الذی هو غایة الغایات، وإن کان لا نرى فیه الذات لحجب صورة الرائی عن رؤیة (فی حق المخلوق) إذ الخالق لا یحجبه شیء عن شیء أصلا.
وإذا کان هذا غایة الغایات، (فلا تطمع) فی تجلی الذات، أن یحصل لک من غیر کسب أعلى من هذه الروح، (ولا تتعب نفسک) بطلب (أن ترقی درجة أعلى من هذا الدرج) ، وهو أن یحصل لک تجلی الذات من غیر حجاب .""لأنه فوق استعدادک المقید: فما هو ثمة أصلا أی لیس الحق هناک؛ بل إنه معک حیث أنت، وأنت ما تتعدى استعدادک معه؛ لأن الحق فی نفس الأمر مع کل معتقد؛ بل هو صورة کل معتقد واستعداد لا یتعدى عنه فأرح نفسک ولا تتعب إنک معه کما هو معک، وإن لم تشعر بذلک.""
(فما هو) أی: أعلى من هذا الدرج، وهو التجلی الذاتی من غیر حجاب (ثمة) ، أی: فی حق المخلوق (أصلا)، وإنما هو شأن الخالق، وقد ورد فی حدیث الرؤیة: «أنه لیس بینهم وبین ربهم إلا رداء الکبریاء».
قال رضی الله عنه : (وما بعده) أی: بعد التجلی الذاتی المستلزم للحجاب الذی أقله حجب صورة الرائی الظاهرة فی مرآة الذات عند الرؤیة (إلا العدم المحض)، إذ ما ذکرنا نهایة تجلی الوجود، وما دونه من تجلی الأسماء أو الأفعال، ولا ترقى إلیها، وإنما إلیها النزول، وإذا کان التجلی الذاتی مستلزما لرؤیة صورة استعداد المتجلى له.
قال رضی الله عنه : (فهو) أی: ذات الحق (مرآتک فی رؤیتک نفسک) أی: فی رؤیتک صورة لنفسک فاضت علیها من ربها بحسب أعمالها وأحوالها على ما أشار إلیه سبحانه وتعالى بقوله: "فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا" [الکهف: 110].
وهذه الشرکة عبادة النفس، ومن جملتها الرؤیا التی فسر بها الآیة، (وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه) أی: صورها، (وفی ظهور أحکامها) أی: آثارها إذ الذات وأسمائها لم تزل مرئیة له على أنها لا یمکن ظهورها فی الأشیاء؛ لأن الظاهر فی الأشیاء مقید باستعداداتها، ولا یقید بالذات من حیث هی.
ولکن یقال له: تجلی الذات؛ لأن أسماءه (لیست سوى عینه)، أی: لیست غیرا لما هو عین الذات فإنها لیست عینها ولا غیرها، ولا سیما إذا اجتمعت فی المظاهر الکاملة لم یعتبر تمیزها عن الذات بمفهوماتها أصلا.
وهذا إشارة إلى کمال مرائیه من تجلی الذات له، وإنه تکون الأسماء فی شأنه کأنها عین الذات، وإذا صارت الأسماء فی هذا التجلی کأنها عین الذات.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.)
(هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه) من أن المرآة مثال نصبها الله لتجلیه الذاتی، حیث أن الظاهر فیها عین الباطن، والباطن فیها هو الظاهر، کما قال :
وباطن لا یکاد یخفى …. وظاهر لا یکاد یبدو
(وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة) فإنه قد بین أمر ماثلة المرآة ووجه استجماعها الأحکام الممثل من حیرة المشاهد وجمعیته للأضداد والأطراف ، حیث قال :« إن الإنسان یدرک صورته فی المرآة ، ویعلم قطعا أنه أدرک صورته بوجه ، وأنه ما أدرک صورته بوجه ، لما یراها فی غایة الصغر لصغر جرم المرآة ، والکبر لعظمه ، ولا یقدر أن ینکر أنه رأى صورته ، ویعلم أنه لیس فی المرآة صورة ، ولا هی بینه وبین المرآة ، فلیس بصادق ولا کاذب .
فی قوله : «إنه رأى صورته ، ما رأى صورته » ، فما تلک الصورة ؟
وأین محلها ؟ وما شأنها ؟
فهی منفیة ثابتة ، موجودة معدومة ، معلومة مجهولة ، أظهر الله سبحانه وتعالى هذه العبده ضرب مثال لیعلم ویتحقق أنه إذا عجز وحار فی درک حقیقة هذا وهو من العالم ولم یحصل عنده علم بتحقیقه ، فهو بخالقها أعجز وأجهل وأشد حیرة » ، هذا ما عثرت علیه مما یتعلق بهذا البحث من کلامه .
( وإذا ذقت هذا ) أی أدرکته بمجرد ذوقک الکاشف وفطرتک السلیمة خالصة عن علائق التعاملات الفکریة المشوشة ، صافیة عن شوائب التوسل إلى القیاسات الجعلیة الموسوسة.
(دقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق) إذ المخلوق - من حیث أنه مخلوق لا مدخل له وراء ذلک أصلا، (فلا تطمع ولا تتعب نفسک، فی أن ترقی فی أعلى من هذا الدرج، فما هو ثم أصلا) أی فما أعلى من هذا الدرج مقام موجود مشهود أصلا.
(وما بعده إلا العدم المحض؛ فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسمائه وظهور أحکامها) کالسماع والرؤیة، فإنهما من أحکام اسمی السمیع والبصیر، وهما إنما یظهران بأحکامها فی مرآة العبد، وإذ تمیز فی هذه المرآة الظاهر عن المظهر تعدد فیها الصور الظاهرة.
(و لیست ) تلک الصور یعنی الأسماء و أحکامها (سوى عینه) فیکون العبد -على أی حال مرآة.
لعین الحق ، کما أن الحق مرآة لعینه ، فهو على هذا التقدیر الإطلاقی مرآة یظهر فیها أسماؤه ، کما أن العبد مرآة یظهر فیها ذاته ، کما قال العطار:
تونی از روی ذات آئینه ی شاه …. شه از روی صفات آئینه تستتونی من جوهر مرآة الملک ..... تحقق من سمات المرآة
وإذ قد ظهر أن العین واحدة ، وحکم المدارک والمشاعر جعلها ذا اعتبارات ظواهر تارة ، ومظاهر أخرى ؛ أجمل الحال .
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه. وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.) قال رضی الله عنه : "هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، و الأمر کما قلناه و ذهبنا إلیه.
و قد بینا هذا فی الفتوحات المکیة"
قال رضی الله عنه : (وهذا أعظم ما قدر علیه من العلم) الحاصل له بالنظر لکنه غیر مطلق للواقع فإنه لو کان الأمر کذلک لم یتمکن الرائی من صرف النظر عن الصورة والإقبال على المرآة . (والحق) فی المرآة (کما قلناه وذهبنا إلیه) فی التجلی الإلهی.
فکما أن المتجلی به ما رأى سوى صورته فی مرآة وما رأى الحق.
ولا یمکن أن یراه مع علمه أنه ما رأى صورته إلا فیه لا بینه وبین الحق بحیث تکون حاجبة عن رؤیة الحق .
فکذلک النظر فی المرآة ما رأی سوى صورته فی المرآة وما رأی المرآة ولا یمکن أن یراها مع علمه أنه ما رأى صورته إلا فی المرآة لا بینه وبین المرآة کما توهمه بعض.
والفرق بین الوجود الحق و المرآة أن المرآة وإن لیست مرئیة عند استغراق الشهود فی الصورة المشهودة لکنه یمکن الإعراض عن تلک الصورة والإقبال على المرآة وإدراکها بخلاف الوجود الحق . فإنه لا یمکن شهوده من حیث إطلاقه.
(وقد بینا هذا) الذی ذکرنا من المماثلة بین المرآة و الحق سبحانه (فی الفتوحات المکیة).
قال رضی الله عنه : "و إذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق.
فلا تطمع و لا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثم أصلا، و ما بعده إلا العدم المحض."
ذکر رضی الله عنه فی الباب الثالث والستین "من الفتوحات المکیة" منها أن الإنسان یدرک صورته فی المرآة .
ویعلم قطعا أنه أدرک صورته بوجه وأنه ما أدرک صورته بوجه لما یراها فی غایة الصغر تصغر جرم المرآة والکبر لعظمه .
ولا یقدر أن ینکر أنه رأى صورته بعلم أنه لیس فی المرآة صورة ولا هی بینه وبین المرآة فلیس بصادق ولا کاذب .
فی قوله : أنه رأى صورته ما رأى صورته فما تلک الصورة وأین محلها وما شأنها فهی منفیة ثابتة موجودة معدومة معلومة مجهولة .
أظهر الله سبحانه هذه تتعبد ضرب مثال لیعلم ویتحقق أنه إذا عجز وحار فی درک حقیقة هذا .
وهو من العالم ولم یحصل عنده علم بتحقیقه فهو بخالقها أعجز وأجهل و أشد حیرة. هذا ما نقله الشارحون من کلامه فی هذا المقام.
(وإذا ذقت)، أی أدرکت بطریق الذوق والوجدان لا بمجرد العلم والعرفان (هذا)، أی مقام التجلی الذاتی على صورتک.
(ذقت) فی مراتب التجلیات (الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق فلا نطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقی) فی مقام (أعلى من هذا الدرج) من التجلی الذاتی فی الصحاح رقیت فی السلم بالکسر رقیا ورقیا إذا صعدت.
وفی الکشاف فی قوله تعالى: "أو ترقى فی السماء " آیة 93 سورة الإسراء.
یقال : رقی السلم وفی الدرجة فلا حاجة إلى تضمینها معنى الدخول (فما هو)، أی أعلا من هذا الدرج (ثم)، أی فی مقام التجلی الذاتی (أصلا وما بعده)، أی بعد هذا الدرج (إلا العدم المحض) فلا یوجد هناک مقام أعلا منه .
اعلم أن تعین الحق وتجلیه لک فی مرآة عینک إنما یکون بحسبها وبموجب خصوصیتها وصورة استعدادها .
فما ترى الحق فی تجلبه الذاتی لک إلا بصورة عینک الثابتة فلا ترى الحق فیک إلا بحسب خصوصیة عینک الثابتة ولکن فی مرآة الوجود الحق وهذا أعلى درجات التجلیات بالنسبة إلى مثلک . إلا أن تکون عینک عین الأعیان الثابتة کلها بالخصوصیة لها توجب حصر الصورة فی کیفیة خاصة.
بل خصوصیة أحدیة جمعیة برزخیة کمالیة فتعین الحق لک حینئذ مثل تعینه فی نفسه .
ودون هذین الشهودین شهودک للحق فی ملابس الصور الوجودیة الحسیة والمثالیة والروحیة.
وکل ذلک بحسب تجلیه من عینک لا من غیرک فأعلى درجات شهودک للحق هو ما یکون بعد تحققت بعینک الثابتة .
فإذا أتحدت أنت بعینک الثابتة، فکنت أنت عینک من غیر امتیاز رأیت الحق کما یرى نفسه فیک ورأیت نفسک صورة للحق فی الحق وما ثم أعلا من هذا فی حقک
قال رضی الله عنه : "فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه و ظهور أحکامها و لیست سوى عینه."
قال رضی الله عنه : (فهو)، أی الحق سبحانه باعتبار ظاهر وجوده (مرآتک فی رؤیتک نفسک)، أی آنینک الوجودیة العینیة وباعتبار باطن علمه مرآتک فی شهود عینک الثابتة العلمیة الغیبیة إذ کوشفت بها.
(وأنت) باعتبار وجودک العین (مرأته فی رؤیته أسمائه) التی هی ذاته مأخوذة من بعض النسب والاعتبارات (و) فی (ظهور أحکامها).
أی أحکام الأسماء وآثارها ولیست الأسماء فی مرتبة الأحدیة (سوى عینه) ونفسه فأنت مرآة لنفسه فی رؤیته إیاها.
کأنه مرآة لنفسک فی رؤیتک إیاها.
فتارة هو المرآة وأنت الرائی والمرئی، وتارة أنت المرآة وهو الرائی والمرئی.
کتاب مجمع البحرین فی شرح الفصین الشیخ ناصر بن الحسن السبتی الکیلانی 940هـ:
قال رضی الله عنه : (هذا أعظم ما قَدَرَ علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إِلیه.
وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة وإِذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع ولا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثَمَّ أصلًا، وما بعده إِلا العدم المحض. فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک،وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها ولیست سوى عینه.)
قال الشیخ المصنف رضی الله عنه : ( وهذا أعظم ما قدر علیه من العلم، والأمر کما قلناه وذهبنا إلیه . وقد بینا هذا فی الفتوحات المکیة) .
قال الشارح رحمة الله :
و هذا من البیان الذی قال رضی الله عنه، و قد بینا هذا فی الفتوحات المکیة ، ذکره فی الباب الثالث و الستین منها .
و ذکر فی الباب السابع و العشرین و ثلاثمائة من الفتوحات:
إنّ صورة الناظر فی المرآة ما هی عینه، لا هی غیره ولکن حقیقة الجسم الصقیل مع النظر من الناظر أعطى هذه الصورة و لهذا یختلف باختلاف المرآة لا بالناظر، فالحکم فی الصورة الکبرى لصورة المجلی لا للمتجلی .
کذلک الصورة الإنسانیة فی حضرة الإمکان لما قبلت الصورة الإلهیة لم تظهر على حکم المتجلی من جمیع الوجوه فحکم علیها حضرة المجلی، و هو الإمکان بخلاف حضرة الواجب الوجود لنفسه، فظهر المقدار و الشکل الذی لا یقبله الواجب الوجود عند العقل و هو الناظر فی هذه المرآة فهو من حیث حقائقه کلها هو هو، و من حیث مقداره و شکله ما هو هو و إنما هو من أثر حضرة الإمکان فیه، الذی هو فی المرآة ینبوع شکلها فی نفسها و مقدارها فی الکبر و الصغر .
و لمّا کان الظاهر بالصورة لا یکون إلا فی حال نظر الناظر الذی هو المتجلی، لذلک نسبت الصورة إلى محل الظهور و إلى النظر.
فکانت الصورة الظاهرة برزخیة بین المحل و الناظر و لکل واحد منهما أثر فیهما، یخرج منهما اللؤلؤ و هو ما کبر من الجوهر و المرجان، و هو ما ضعر منه، و هو أثر الحضرة المرآتیة الإمکانیة لا أثر الناظر فلمّا أثر المجلی المتجلى فیه فی الصورة الکامنة من الشکل و المقدار الذی لا یقبله المتجلی الناظر من حیث ما هو علیه فی ذاته، و إن ظهر به حکم فذلک حکم عین الممکن فی عین وجوده، فافهم .
قال المصنف رضی الله عنه : ( وإذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حق المخلوق. فلا تطمع و لا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدّرج فما هو ثم أصلا، وما بعده إلا العدم المحض . فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، وأنت مرآته فی رؤیته أسماءه وظهور أحکامها . ولیست سوى عینه . )
قال الشارح رضی الله عنه :
( فإذا ذقت هذا ): أی أدرکت بطریق الذوق و الوجود: أی لا بمجرد العلم و العرفان: أی مقام التجلی الذاتی على صورتک: أی رؤیة نفسک فی الحق کأنک أنت و لا أنت، کأنه هو و لا هو .
( ذقت الغایة التی لیس فوقها غیره فی حق المخلوق) و هی الحیرة الکبرى .
کما قال الصدیق الأکبر رضی الله عنه: العجز عن درک الإدراک، إدراک و بیان ذلک أنّ الحضرة التی وقعت الرؤیة فیها برزخیة خیالیة و سلطانها من الألفاظ، کأنه أشار إلى هذا المعنى الحدیث الشریف الذی یقول : " أن تعبد الله کأنک تراه".
یعنی: کأنک بکاف التشبیه هذه أتم من أن تراه بالنسبة إلى العابد لأنّ الرؤیة تغطی الحجاب و الاثنینیة، لا بد بخلاف کان، فإنّ فیها رائحة الکشف و بیان الواقع لأنه أمر برزخی بین فاصل، بین معلوم و مجهول، معدوم و موجود .
و لیس ذلک إلا الخیال فإنک أدرکت شیئا وجودیا بأن وقع بصرک علیه و تعلم قطعا بالدلیل أنه ما ثم شی ء رأسا لأنّ کل شی ء هالک فی ذاته و فی نفسه و رأیت شیئا قد علمته أنه لا شیء، فأثبتت وجودا نفیه فی حال إثباتک إیاه فی الخیال .
کما قررناه فی المثل المضروب فی المرآة، فتقع فی الرائی حیرة حتى نقول هل بهذا
المرئی ماهیة أولا ماهیة له بل یرى العین کالسمیائی، فإنه یرى رأی العین ما لا وجود له، مع أنه لا یلحقه بالعدم المحض .
و قد أدرک البصر شیئا ما و لا بالوجود المحض، و قد علم بالیقین أنه ما ثم شی ء و لا بالإمکان المحض لأنه حکمه غیر محکم، لا مکان الناظر إلى الحرباء فی اختلاف الألوان علیها .
فذلک بعین الخیال بلا شک ما ما هو عین الحس، فأدرکت الخیال کما فی الحدیث الشریف :
" الناس نیام، فإذا ماتوا انتبهوا" أخرجه ابن عساکر عن رضی الله عنه ذکره السیوطی فی شرح الصدور .
قال الشیخ رضی الله عنه: و قلیل من یتفطن إلى هذا الإدراک.
یعنی: الخیال کما رئی جبریل بصورة (دحیة الکلبی) و هم ما رأوه بعین الحسن و لکن شبه علیهم، و علم من علم و جهل .
و إنما قال رضی الله عنه فی حق المخلوق: لیخرج من یدرک الأشیاء بالحق إمّا من قرب النوافل أو من قرب الفرائض أو منهما و هو مقام أو أدنى .
و أما من یدرک الأشیاء بحسب استعداده یقول بالغایة لأنه کشفه و رؤیته على قدر استعداده و لا یقول بالغایة إلا من یکون کشفه فی اللوح المحفوظ، المعتکف على النظر فیه أو من کان کشفه فی نظرته ما هو الوجود علیه، ثم یسدل الحجاب دونه و یرى التناهی، إذ کل ما دخل فی الوجود متناه، فمن رأى الغایة قال بالرأی، و علق همته بالغایة .
و هؤلاء أرباب الاستعداد الجزئیة أو الکلیة فی الجملة، و لم یمکن لهم أن یقبلوا من الحق إلا ما یعطیه استعدادهم فحصل الاکتفاء بما قبله استعداد القابل، و ضاق المحل عن الزیادة من ذلک .
و أما بالنسبة إلى المطلق التام، أین الغایة و الأمور کلها بدایات لا نهایة لها، و صاحب هذا التجلی کشارب ماء البحر، یقول: هل من مزید؟ .
قال أبو یزید قدّس سره فی هذا المشرب :
شربت الحب کأسا بعد کأس ..... فما نفد الشّراب و لا رویت
فإن قیل ورد فی الخبر عن الکوثر : " إنه من شربه لا یظمأ أبدا".
فقال : بالرائی.
قلنا ذلک بالنسبة إلى نتائج الأعمال و قد وقفت إلى السدرة المنتهى، فرأى الرائی من هذا الوجه أما ترى صاحب أوسع الکشوفات أمر بأن یقول: رب زدنی علما، فإن کل علم یعطی استعداد و علم آخر، و هلم جرا.
فإذا أردت أن تمیز بین المراتب:
فاعلم أن الرؤیة قد یکون الحق فیها بمنزلة المرآة للعبد و هو ناظر فیها، فلینظر ما یرى فیها من الصور، فإن رأى فیها صورة باطنة مشکلة بشکل جسدی مع تعقله، أنّ ثمة أمرا ما هو عینه فتلک صورة حق و أنّ العبد فی ذلک الوقت قد تحقق، بأنّ الحق قواه لیس هو.
و إن کان الحق هو المتجلی فیها الناظر إلیها، فلینظر العبد من کونه مرآة ما تجلى فیه .
فإن تجلى فیه ما یقیده بشکله، فالحکم للمرآة لا للحق، فإنّ الرائی قد یتقید بحقیقة شکل المرآة من طول و عرض و استدارة و انحناء و کبر و صغر، فترد الرائی إلیها ولها الحکم فیه، فیعلم أنه الحق الذی هو بکل شی ء محیط، فافهم.
ذلک ذکره رضی الله عنه فی بیان اسم السلام من حضرة السلامة.
( و لا تطمع) من حیث تقیدک بالصفات البشریة و تلبسک بالکمالات الجزئیة، أکثر مما ذکرناه، فافهم .
( و لا تتعب نفسک فی إن کثر فی أعلى من هذا الدرج) لأنه فوق استعدادک المقید المقید، فما هو ثمة أصلا: أی لیس الحق هناک بل أنه معک حیث أنت، وأنت ما تتعدى استعدادک لا معه لأنّ الحق فی نفس الأمر مع کل معتقد بل هو صورة کل معتقد و استعداد لا یتعدى عنه فأدرج نفسک و لا تتعب إنک معه کما هو معک، و إن لم یشعر بذلک .
کما قال تعالى: "و فوق کُل ذِی عِلْمٍ علیمٌ " [ یوسف: 76] .
و کما ورد فی الخبر : " کلّ میسّر لما خلق له" . خذ ما أتاک و کن من الشاکرین لعل بالشکر تزید النعم فافهم.
( و ما بعده ): أی بعد الترقی بهذا الدرج المذکورة إلا (العدم المحض ): أی الخالص المطلق بلا شوب الوجود لا حق و لا خلق البتة، إنما أضاف رضی الله عنه العدم بالمحض حتى لا یطن الظان الطالب أنه العدم الإضافی فإن فیه مجال الطالب بخلاف العدم الصرف.
و هو العدم المطلق ظلمة لا نور فیه، فلا تتعب الطالب المرید فی الطلب فیها فافهم، فإذا علمت بل فهمت أن التجلی على قدر المتجلی، فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، و أنت مرآته فی رؤیة أسمائه و ظهور أحکامها فیک و على قدرک لا تزید و لا تنقص، و لیست سوى عینه مع أن الأمر لیس بخارج منک، بل أنت عینه لا غیره، فهو الرائی و هو المراد، و هو الصورة لا غیر فیها .
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص 89 تا 91
و هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، و الأمر کما قلناه و ذهبنا إلیه.
و دانستن این معنا که گفته شد بزرگتر از آن است که به علم بحثى درآید و حق در مسأله همان است که ما گفتیم و اختیار کردیم.
و قد بیّنا هذا فی الفتوحات المکیّة
در فتوحات گوید:
چون انسان صورتش را در مرآت دید به طور قطع مى‌داند که صورت خودش را ادراک کرده است ولى به وجهى، و مى‌داند که صورتش را ادراک نکرده است ولى به وجهى، چون صورت به صغر و کبر مرآت مختلف مى‌شود و نمى‌تواند انکار کند که صورتش را دید و مى‌داند که در مرآت صورتى نیست و آن صورت بین او و بین مرآت نیست و در گفتارش که صورتش را دید و ندید، نه صادق است و نه کاذب. این صورت چیست و جاى آن کجاست؟ منفى است و ثابت، موجود است و معدوم، معلوم است و مجهول.
حق تعالى این مثال را براى عبد اظهار داشت تا بداند که چون در درک این حقیقت با اینکه از عالم است عاجز و متحیر است و براى او علم بتحقیق آن حاصل نشده است، پس به خالق آن عاجزتر و جاهل‌تر و متحیرتر است. «فتوحات مکیه، باب شصت و سوم، «فی معرفة بقاء الناس فی البرزخ بین الدنیا و البعث، ج 1، ص 4. 3.»
و إذا ذقت هذا ذقت الغایة التی لیس فوقها غایة فی حقّ المخلوق فلا تطمع و لا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدرج فما هو ثمّ أصلا، و ما بعده إلّا العدم المحض.
و چون این مقام تجلى ذاتى را (به ذوق و وجدان نه به علم و عرفان) چشیدى بدان که غایت برایت حاصل شد و به نهایت رسیده‌اى و طمع فوق این را نداشته باش که براى مخلوق فوق این مقام نیست و خویشتن را رنج مده که از این مرتبه تجلى ذاتى ترقى کنى و این نهایت اسفار سالکین الى اللّه است و چون این مقام که بدان رسیدى وجود محض است بعد از آن نیست مگر عدم محض.
قیصرى گوید:
«بدان که ظهور عین عبد براى عبد عین ظهور حق است براى او و رؤیت صورتش عین رؤیت اوست حق را، زیرا عین ثابتش مطلقا مغایر حق نیست چه شأنى از شئون حق و صفتى از صفات او و اسمى از اسماء اوست که حق به وجهى عین عبد و به وجهى غیر عبد است». « به فرموده امیر مؤمنان (ع): «داخل فی الأشیاء لا بالممازجة و خارج عن الأشیاء لا بالمغایرة»
پس چون عینت را مشاهده کردى او را دیدى از این روست که حسین بن منصور حلاج گوید:
أنا من أهوى و من أهوى أنا نحن روحان حللنا بدنا
فإذا أبصرتنی أبصرته و إذا أبصرته أبصرتنا
فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، و أنت مرآته فی رؤیته أسماءه و ظهور أحکامها.
پس او مرآت توست در دیدن تو خودت را و تو مرآت اویى در رؤیت او اسمائش را و ظهور احکام اسماء را.
زیرا به وجود، اعیان ثابته و کمالات آنها ظاهر مى‌شود و به اعیان، صفات وجود و اسماء او و احکام اسما ظاهر مى‌شود چه اعیان ما محل سلطنت صفات وجود و اسماء او است. به این نکته که خالق و خلق مرآت یک دیگرند رسول اللّه (ص) در «المؤمن مرآة المؤمن» اشاره فرمود: چه مؤمن یکى از اسما حق تعالى است. (چنانکه در آخر سوره حشر آمده است). « شرح فصوص قیصرى، ص 108.»
و لیست سوى عینه.
و عین تو که مرآت اوست مطلقا غیر عین او نیست. (چنانچه محجوب مىپندارد)
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: 190-192
و هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، و الأمر کما قلناه و ذهبنا إلیه.
و دانستن این معنى که گفته شد، بزرگتر از آن است که به مباحثه علمى و قالى به آن توان رسید؛ بلکه به ذوق و کشف ادراک آن- چنانکه آن است- توان کرد. و حال آنکه حق در این مسئله آن است که ما گفتیم؛ و آن را اختیار کردیم که: آینه مثالى است مر تجلّى را در این عالم؛ و در وى دیده نمىشود جز صورت خود؛ و جرم آینه خود نمىتوان دید. و مىفرماید که: در فتوحات مکى این بحث مستوفی رفته، چنانکه گفته:
و قد بیّنا هذا فى الفتوحات المکّیّة.
و آن در باب شصت و سوّم است، در معرفت «بقاى نفس در برزخ، که میان دنیا و عقبى است». و چنین فرموده که: برزخ حاجزى معقول است میان در متجاور که آن دنیا و آخرت است- و آن برزخ، عین هیچ یکى از آن هر دو نیست؛ و از هر یکى از آن هر دو قوّتى با وى هست. و بر مثال خطى است که آن خط فاصل بود میان آفتاب و سایه؛ که آن خطّى موهوم خیالى است؛ همچنانکه آدمى که صورت خود در آینه مىبیند. و مى‌داند بیقین که صورت وى است در آینه، از آن جهت که: صورت خود را مىشناسد؛ و از آن جهت که: در آینه کوچک،صورت خود بزرگتر از آن مىیابد که هست، مىگوید که: این صورت من نیست.
و مى‌داند که: در اندرون آینه هیچ صورتى نیست. و مى‌داند که: میان وى و آینه هیچ صورتى نیست. پس بیقین نمى‌تواند گفت که: خود را در آینه دیدم؛ چرا که:
اگر از وى چگونگى آن پرسند، نتواند گفت. و بیقین مى‌داند که: صورت خود را دیده [است] پس بنابراین تردّد هم منفى بود؛ و هم مثبت. هم موجود بود؛ و هم معدوم. هم معلوم بود؛ و هم مجهول.
حق- جلّ جلاله- این آینه را از براى بندگان ضرب المثلى ساخت، و پیدا کرد؛ تا بنده بداند بیقین، که: چون از ادراک حقیقت مثل این صورتى [که هم از این عالم مخلوق است] عاجز و متحیّر مىگردد؛ و او را تعیّنى که سبب اطمینان او بود، حاصل نمىشود؛ بطریق اولى که: از ادراک حقیقت رؤیت حق تعالى [که خالق است و با هیچ چیز مشابهت ندارد] عاجزتر و نادانتر و متحیّرتر باشد.
سخن شیخ- قدّس سرّه- در فتوحات این است که گفته شد. و بعضى دیگر گفتهاند که: آن صورتها که در آینه مىنماید، آن در عالم مثالى است. و در ظاهر شدن آن در عالم مثال، تقابل جرم صقیل شرط است؛ و اگر این قول را اعتبار بودى، و فی الواقع هم آن استى؛ پس بایستى که؛ در آینه، بجز آن صورتها که در مقابل آن است، صورتهاى دیگر دیده شدى. و لیکن چنین نیست.
و إذا ذقت هذا ذقت الغایة الّتى لیس فوقها غایة فى حقّ المخلوق.
فلا تطمع و لا تتعب نفسک فى أن ترقى فى أعلى من هذا الدرج فما هو ثمّ أصلا و ما بعده الّا العدم المحض.
یعنى: چون به ذوق و وجدان به این مقام رسیدى که: تجلّی ذاتى ترا حاصل شد، بدان که: به جایى رسیدى که غایت سیر سائران، و نهایت سلوک سالکان، آن است. اعلى از این مقام، مخلوق را ممکن نیست. پس طمع زیاده مدار. و نفس، در طلب رنجه مکن. و مپندار که از این عالىتر بشر را دست دهد. که بالاى این عدم محض است.
و اگر سایلى گوید که: چون گفتى که: در این وصول و رؤیت جز عین ثابته خود ندیده؛ چگونه وراى عین وى، حق نباشد؟.
جواب گوییم که: دیدن بنده عین خود را، و ظاهر شدن صورت عین وى بر وى، عین دیدن حق، و رسیدن به حقّ است. از بهر آنکه: اعیان ثابته شئون و صفات و اسماء حقّاند. پس مطلقا مغایر حق نباشند. و تو به قاعده قوم دانستهاى که: اسماء و صفات حق، من وجه، عین حقاند. و من وجه، غیر. پس چون سالک، مشاهد عین خود گردد، مشاهد حق، گشته باشد من وجه. و مشاهد غیر گشته باشد؛ که عبارت از آن، اسم خودى بنده است. و مقتداى راستگویان عاشق، شیخ حسین منصور- قدّس سرّه- از اینجا گفت:
أنا من أهوى و من أهوى أنا نحن روحان حللنا بدنا
فإذا أبصرتنى أبصرته و إذا أبصرته أبصرتنا
پس بدان که: هر که شاهد ذات خود شد، شاهد ذات حق شد. و به زبان صاحب شریعت- صلعم- این معنى چنین روان گشت که: من عرف نفسه فقد عرف ربّه.
فهو مرآتک فى رؤیتک نفسک، و أنت مرآته فى رؤیته أسماءه و ظهور أحکامها و لیست سوى عینه.
پس گاه حق- تعالى شأنه- آینه تو باشد؛ وقتى که تو خود را در او بینى.
و گاه تو آینه حق باشى؛ وقتى که او- عزّ شأنه- اسماء و احکام اسماء خود، در تو بیند؛ و این آینه در هر دو طرف، بهر دو اعتبار جز عین حق- تعالى- نیست.
بر نقش خود است فتنه نقاش کس نیست در این میانه خوش باش
از بهر آنکه ظهور اعیان ثابته و کمالاتى که وى را است به «وجود» ظاهر مى‌شود. و صفات و اسماء و احکام اسماء به «اعیان» ظاهر مىگردد؛ که محلّ سلطنت اعیان است که: «کنت کنزا مخفیّا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لا عرف» اشاره بر آن است. و «المؤمن مرآة المؤمن» هم به این دعوى برهان است. و «المؤمن» یکى از اسماء حضرت رحمان است.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص:193-197
و هذا أعظم ما قدر (قدر- معا) علیه من العلم، و الأمر کما قلناه و ذهبنا إلیه.
یعنى اعظم امور در ابراز آئینه مدرج است و امر آنست که ما گفتیم و بر آن رفتیم که این آئینه مثالى است که حق سبحانه و تعالى نصب کرده است از براى تجلّى ذاتى تا هرکس از اهل عالم در وى نظر اندازد و جز صورت خود نه بیند؛ پس داند که ذات الهیّه را دیدن ممکن نیست مگر در هنگام تجلّى اسمائى از وراى حجب نوریّه و صفاتیّه، کما جاء فى الحدیث: «سترون ربّکم کما ترون القمر لیلة البدر» و امثال این در احادیث بسیار است، قال الشّاعر:
کالشّمس یمنعک اجتلاءک وجهها و إذا اکتست برقیق غیم أمکنا
دلیر در رخ خوبش نمىتوان نگریست که هم فروغ خود او را حجاب مىگردد
و قد بیّنّا هذا فى الفتوحات المکیّة.
شیخ در باب شصت و سیوم از فتوحات در معرفت بقاى نفس در برزخ میان دنیا و آخرت از براى تعریف حقیقت برزخ مىفرماید که: برزخ حاجزى است معقول میان متجاورین که این برزخ از یکى ازین دو متجاور نیست بلکه در وى قوت از هریکى هست چون خط فاصل در میان ظلّ و شمس، و آن جز خیال نیست چنانکه صورت خود در آئینه مىبیند و بعلم قطعى درمىیابد که ادراک صورت خود به وجهى از وجوه کرده است؛ و از وجهى دیگر نکرده از آنکه به جهت صغر جرم آئینه و کبر او صورت خود را گاهى صغیر مىبیند و گاهى کبیر. و دیدن صورت خود را منکر نمى‌تواند شد؛ و مى‌داند که صورت نه در آینه است و نه در میان او و آینه، پس او نه صادق باشد من کلّ الوجوه و نه کاذب درین قول که گوید: صورت خود را دیدم، صورت خود را ندیدم. پس تأمّل کن که این صورت کجاست و محلّ او کدام است و شان او چیست؟ پس او منفیى است ثابت، و موجودى است معدوم، و معلومیست مجهول.
لاجرم حضرت حق سبحانه و تعالى آینه را از براى ضرب مثال اظهار کرده است تا بنده به تحقیق داند که در ادراک آنچه در عالم است چون نصیبه او عجز و حیرانى است هرآینه در معرفت خالق وظیفه او اعتراف به نادانى است (غیر اعتراف به نادانى نیست- خ). بیت:
پیدا و نهانم و نه پیدا و نهان در عالم لامکان و محبوس مکان
هم هستم و هم نه بشنو این قول غریب هم باشم و هم نه بنگر این طرفه بیان
آنچه از فتوحات به نظر آمده که مناسب این مقام است این است.
و إذا ذقت هذا ذقت الغایة التى لیس فوقها غایة فى حقّ المخلوق. فلا تطمع و لا تتعب نفسک فى أن ترقى فى أعلى من هذا الدّرج فما هو ثمّ أصلا، و ما بعده إلّا العدم المحض.
یعنى هرگاه که دریافتى این مقام را به ذوق و وجدان؛ نه به علم و عرفان، و حاصل شد ترا تجلّى ذاتى از حق، به غایتى رسیدى که بالاتر ازو غایتى متصوّر نیست و به نهایتى مرتقى شدى که منتهاى مسالک سالکان طرائق الهى است و آن ذات است؛ لاجرم دل از طمع بردار و نفس خود را در تعب مدار به هواى آنکه به درجه عالىتر ازین ارتقا یابى که: «لیس وراء عبّادان قریة»، زیرا که بعد ازین جز عدم محض نتواند بودن که: «الشّىء إذا جاوز حدّه انعکس ضدّه»؛
«ألا کلّ شىء ما خلا اللّه باطل»
و بباید دانست که ظهور عین سالک بر سالک عین ظهور حق است بر وى؛
و دیدن او صورت عین خود را عین دیدن اوست حضرت حق تعالى را. از آنکه عین ثابته او مغایر حق نیست مطلقا چه شأنى است از شئون حق، و صفتى است از صفات او، و اسمى از اسمایش و او از جهتى عین اوست و از وجهى غیر او، پس عارف این حال گوید بیت:
پیوسته ز کار خویش حیرانم من زیرا که ز چشم خویش پنهانم من
هم جمله توئى و هم منم جمله و لیک چون درنگرم هیچ نمىدانم من
لاجرم از روى عدم مغایرت چون سالک مشاهده ذات خود کند مشاهده او کرده باشد، و حسین منصور از اینجا گفت:
أنا من أهوى و من أهوى أنا نحن روحان خللنا بدنا
فإذا أبصرتنى أبصرته و إذا أبصرته أبصرتنا
این حسین را نیز ازین خمخانه جامیست، و در میان دردىکشان میکده دردش نامى، لاجرم از سر ذوق و مستى مىگوید: شعر:
لئن جعلت لغیر خاطرى وطنا لکنت أشرک ممّن یعبد الوثنا
و لست أقبل جنّات مکان لقى و کیف آخذ بخسا لیوسفى ثمنا
متى جعلت من أحداق النّهى قدحا سقیت ذوق مدام یسلب الفطنا
فنیت فیک لإدراک البقاء و قد وصلت منزلة فیها لأنت أنا
اى هم تو نه من، من نه تو، هم من تو، تو من هم جان و تنى، و هم نه جانى و نه تن
مشرک باشد کسى که او غیر تو دید کافر باشد کسى که گفت از تو سخن
فهو مرآتک فى رؤیتک نفسک، و أنت مرآته فى رؤیته أسماءه و ظهور أحکامها.
پس حضرت حقّ- جلّت عظمته- آئینه تو باشد تا در او مطالعه ذات خویش کنى؛ و تو آینه حق باشى تا در تو مشاهده اسما و ظهور احکامش کند. از آنکه به وجود ظاهر مىگردد اعیان ثابته و کمالاتش؛ و به «اعیان» ظهور مىیابد اسماء وجود و احکام صفاتش. چه اعیان محل سلطنت اسماى الهىاند و اشارات حضرت نبوى- صلّى اللّه علیه و سلم- هم به این معنى است، اعنى به رؤیت بنده ذات خود را در مرآت حق و مشاهده حق اسما و صفات خود را در مرآت بنده، آنجا که گفت:
«المؤمن مرآة المؤمن»
و مؤمن نامیست از نامهاى حق سبحانه و تعالى. بیت:
دیدار خدا آب حیات است مرا با دیدنش از مرگ نجات است مرا
من آینه صفات و اسماى حقم حق آینه ظهور ذات است مرا
آرى جمیل را که محبّ جمال باشد جز با آینه کار نیست و از پرتو انوار دیدارش غیر آینه برخوردارى نى. بیت:
ما فتنه بر توایم و تو فتنه بر آینه ما را نگاه بر تو ترا اندر آینه
تا آینه جمال تو دید و تو حسن خویش تو عاشق خودى ز تو عاشقتر آینه
و لیست سوى عینه.
یعنى مرآتى که عین تست غیر عین او نیست مطلقا چنانکه محجوب گمان مىبرد. و از اهل صفا که جان به هواى دیدار جانان از نگار تعلّقات و تعیّنات مصفّا ساختهاند و هم به چشم دوست نظر به مقام احدیت انداخته این خطاب نمىشنود که در مخاطبه او مىگویند: بیت:
اى دل مبتلاى هرجائى اندرین خاکدان چه مىپائى
کمترین آشیانهات سدره است چون به پرواز بال بگشائى
قدسیان بر تو جمله رشک برند گر تو یکدم جمال بنمائى
وصف ذاتت نمىتوانم کرد (نمىتوانم گفت- خ) که تو اندر صفت نمىآئى
قطرهاى چون به بحر غرقه شوى گاه موجى، و گاه دریائى
خود ز دریا شنو که مىگوید ما توئیم اى حبیب و تو مائى
هم تو خود در جمال ما بنگر که تو آئینهى مصفائى
بلکه هم ناظرى و هم منظور اندر آن مرتبت که یکتائى
از تو زیبد حسین اگر گوئى چون بچشم حبیب بینائى
که جهان صورت است و معنى یار لیس فى الدار غیره دیّار
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: 533
هذا أعظم ما قدر علیه من العلم، و الأمر کما قلناه و ذهبنا إلیه. و قد بیّنا هذا فی الفتوحات المکّیّة.
و إذا ذقت هذا ذقت الغایة الّتی لیس فوقها غایة فی حقّ المخلوق. فلا تطمع و لا تتعب نفسک فی أن ترقى فی أعلى من هذا الدّرج فما هو ثمّ أصلا و ما بعده إلّا العدم المحض.
شرح یعنى چون به ذوق ترا این مقام حاصل شد بدان که این نهایت سیر سایرانست، و اعلى ازین مقام مخلوق را ممکن نیست. پس طمع زیادت مکن زیرا که دیدن صورت عین ثابته عین مشاهده حق است، از آن روى که اعیان شئون و اسماء و صفات حقاند؛ چنانکه حسین منصور فرمود- قدّس اللّه سرّه-
«أنا من أهوى و من أهوى أنا»
فهو مرآتک فی رؤیتک نفسک، و أنت مرآته فی رؤیته أسماءه و ظهور أحکامها و لیست سوى عینه. شرح یعنى این آینه در هر دو طرف به هر دو اعتبار جز عین حق نیست.