الفقرة العشرون:
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».)
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : ( فکل نبی من لدن آدم إلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إلا من مشکاة خاتم النبیین، وإن تأخر وجود طینته، فإنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى الله علیه وسلم: «کنت نبیا وآدم بین الماء والطین». وغیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث. وکذلک خاتم الأولیاء کان ولیا وآدم بین الماء والطین، وغیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون الله تعالى تسمى «بالولی الحمید ». )
(وکل نبی) من أنبیاء الله تعالى (من لدن آدم) علیه السلام (إلى آخر نبی) وهو عیسی ابن مریم علیهما السلام أو خالد بن سنان ولهذا لم یعینه (ما منهم أحد یأخذ) إمداده النبوی (إلا من مشکاة خاتم النبیین) وهو محمد علیه السلام.
(وإن تأخر) عن وجود طینتهم (وجود طینته)، أی صورته الجسمانیة علیه السلام فی عالم الملک (فإنه بحقیقته) الإنسانیة (موجود) قبل تعیین حقائق الأنبیاء علیهم السلام فی عالم الملکوت (وهو قوله) صلى الله علیه وسلم کما ورد فی حدیثه: (کنت نبیا وآدم بین الماء والطین)، أی حقیقته الإنسانیة مترددة التعین بین الماء الذی خلق منه والطین الذی خلق منه .
والمراد بین الجزئین الغالبین على عالم نشأته، وإلا فهو من النار والهواء أیضا، ولکنهما ضعیفان فیه واعلم أن الأرواح موجودة قبل الأجسام ولکن وجودا متداخلا کوجود النخلة فی النواة ووجود السنبلات الکثیرة فی الحبة الواحدة.
فالروح الکل واحد، وهو أول مخلوق منه تتعین جمیع الأرواح بتوجه الحقائق العلمیة على صورها الروحانیة لتمیز فی عالم الأرواح قبل تمیزها فی عالم الأجسام.
وحقیقة محمد صلى الله علیه وسلم موجودة متمیزة فی الرتبة العلمیة أولا بکونها حقیقة الحقائق العلمیة .
کالحبة بالنسبة إلى السنبلات الکثیرة والنواة بالنسبة إلى ما اشتملت علیه النخلة من الأغصان والأوراق والعراجین وغیر ذلک.
ثم لما ظهرت صورة الروح الکلی بالتجلی الرحمانی تصورت حقیقة الحقائق بذلک النور الروحانی و تمیزت فیها الحقائق تمیزة روحانیة شعاعیة لا ینفصل ولا یتصل کتمیز الأغصان دون الثمرات.
ولهذا کان محمد صلى الله علیه وسلم لا یقیده مقام ولا مرتبة فی القرب الرحمانی لأنه عین الکل وحقیقة جمیع الحقائق .
ثم إن ذلک الروح الکلی من حیث هو نور خلقت منه بانقسامه أربعة أقسام کما ورد فی الحدیث حقائق الملائکة الأربع، ثم تنزل إلى الطبائع الأربع، والعناصر الأربع والموالید الأربع فظهرت الصورة الجسمانیة الآدمیة ساترة لحقیقتها الروحانیة مظهرة لها.
ثم کشف لها عن جمیع ذلک، فظهرت نبوة آدم علیه السلام فصح قوله علیه السلام: «کنت نبیا وآدم بین الماء والطین».
وفی روایة : «ولا آدم ولا ماء ولا طین»، وهو ظاهر لا ریب فیه (وغیره)، أی غیر محمد صلى الله علیه وسلم (من الأنبیاء علیهم السلام ما کان نبیا إلا حین بعث) بعد الأربعین عاما من ولادته إلا عیسى ابن مریم ویحیى بن زکریا علیهما السلام، فإنهما کانا نبین بعد الولادة قبل الأربعین.
قال تعالى فی عیسی علیه السلام: " قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتَانِیَ الْکِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیًّا (30"سورة مریم.
وقال تعالى فی یحیى علیه السلام :"یَایَحْیَى خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (12) وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَکَاةً وَکَانَ تَقِیًّا (13)" سورة مریم
(وکذلک خاتم الأولیاء) من الأنواع الثلاثة المذکورة (کان ولیا وآدم بین الماء والطین)، لأنه على قدم محمد صلى الله علیه وسلم ، فهو لمحة من ذلک النور الکلی، جامع له جمعة کلیة لا یقیده حال ولا مقام.
یمر على أطوار جمیع الأولیاء کما یشیر إلیه قوله تعالى: " یا أهل یثرب لا مقام لکم فارجعوا" 13 سورة الأحزاب.
یعنی إلى حقیقتکم الجامعة من حیث خروجها عن جمیع الحقائق وهی حضرة الأحدیة فوق الحضرة الواحدیة التی تکثرت فیها الحقائق.
(وغیره)، أی غیر خاتم الأولیاء (من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله) بالمجاهدة العلمیة والعملیة فی الظاهر والباطن (شرائط الولایة) .
وفیه إشارة إلى أن الولایة بالتحصیل، فهی کسبیة لا وهبیة، وهو الحق خلافا لمن زعم أنها وهبیة کما حققناه فی کتابنا «المطالب الوفیة» فی علم العقائد .
بخلاف النبوة فإنها وهبیة باتفاق أهل الحق (من) بیان الشرائط الولایة التخلق بجمیع (الأخلاق) جمع خلق بضمتین، وهی الحالة الباطنیة الحسنة التی تقبل الزیادة والنقصان من حیث الظهور فی الأطوار الإنسانیة لا من حیث الثبوت فی الأصل الإلهی.
فإن الأخلاق کلها فی الأصل حسنة وهی للحق حقیقة وللعبد مجاز، وفیه تطییب و تخبیث باعتبار مصارفها .
ولهذا قال (الإلهیة)، أی المنسوبة إلى الإله قال رسول الله صلى الله علیه وسلم : «إن لله مائة خلق وسبعة عشر خلقا من آتاه بخلق منها دخل الجنة»، خرجه السیوطی فی الجامع الصغیر .
ولهذا لما سئل الإمام الجنید رضی الله عنه عن المعرفة والعارف قال : "لون الماء لون الإناء". أی هو متخلق بأخلاق الله تعالى حتى کأنه هو، وما هو هو.
وصروف الأخلاق المذکورة فی العبد إلى غیر مصارفها، وهو الظلم الذی تنزه عنه الرب سبحانه، وهو الذی یقلب الأخلاق مذمومة کالحلم فی غیر موضعه، والکرم فی غیر موضعه، وغیر ذلک.
وربما یسمى بأسماء آخر کاسم الجبن والخمول والإسراف والتبذیر ونحو ذلک.
(فی الاتصاف)، أی اتصاف ذلک الولی، على معنى ظهورها فی نشأته الإنسانیة الجزئیة بظهور آثارها وما تقتضیه من المعاملة مع الله ومع الخلق (بها)، أی بتلک الأخلاق کلها، وهی شروط الولایة .
وإن کان العبد مطلقا لا یخلو من بعضها ولو کافرا.
وربما یقال : إن ذلک الخلق الواحد الذی من أتاه به دخل الجنة کما فی الحدیث السابق هو خلق الإیمان فقط، لأن من أوصافه تعالى المؤمن، فلا ینفع الکافر إذا أتاه بخلق آخر غیر الإیمان .
(من) جهة کون الله تعالى فی رتبة تنزله (تسمى) عندنا فی کتابه العزیز (بالولی)، أی المتولی أمر کل شیء من حیث إنه جامع لجمیع تلک الأخلاق فیعامل بها کل شیء على وجه العدل.
فاسم الولی له من هذه الحیثیة، فمن تخلق بأخلاقه کان له هذا الاسم من هذه الحیثیة أیضا.
کما قال تعالى: "وهو الولی الحمید" 28 سورة الشورى.
فلما ألبس عبده خلعة التفصیل ألبسه أیضا خلعة الإجمال (الحمید)، أی المحمود فی جمیع أفعاله فأخلاقه کلها حسنة.
من لم یحمد فی خلق من أخلاقه کان خلقه ذلک خلقة مذمومة، وعدم الحمد فیه بصرفه فی غیر مصرفه، والحمد فیه بصرفه فی مصرفه کما ذکرنا .
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».)
قال رضی الله عنه : (فکل نبی من لدن آدم إلى آخر نبی ما منهم أحد یاخذ) النبوة (إلا من مشکاة خاتم النبیین وإن تاخر وجود طینته فإنه بحقیقته موجود) فی جمیع العوالم (وهو) أی معنى وجوده بحقیقته معنى (قوله کنت نبیا وآدم بین الماء والطین وغیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث .
وکذلک خاتم الأولیاء کان ولیا وآدم بین الماء والطین وغیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیل شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون الله یسمى بالولی الحمید
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».
قوله رضی الله عنه : "وکل نبی من لدن آدم إلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إلا من مشکاة خاتم النبیین، وإن تأخر وجود طینته، فإنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى الله علیه وسلم: «کنت نبیا و آدم بین الماء والطین.» وغیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث"
قلت: هذا الکلام ظاهر إلا أنه ینبغی لک أن تفهم أن کل نبی کان فی الأزل فی علم الله تعالى نبیا على حکم ما قرره الشیخ، رضی الله عنه، فی الحکمة الآدمیة منه أن الأعیان الثابتة بجمیع أحوالها هی العلم وهو على حد ما یأتی فی العین، والنبوة المختصة بغیره، علیه السلام، من جملة ذلک.
وأما فی حال کون آدم بین الماء والطین، فذکر الشیخ، رضی الله عنه، هنا أن أحدا من الأنبیاء ما کان والحالة هذه نبیا، بل عند ما حصل له فی الوجود العینی الاتصاف بصفات الوجود وصار نبیا حین مبعثه فقد فهم مقصوده.
وقوله: "وکذلک خاتم الأولیاء کان ولیا و آدم بین الماء والطین، وغیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من دون الله تعالی یسمى بالولی الحمید"
قلت: هذا مفهوم مما قاله فی خاتم النبیین، علیه السلام، إلا أن ذلک فی النبوة وهذا فی الولایة فافهم المعنی هنا مما قیل هناک.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».
قال رضی الله عنه : " وکلّ نبیّ من لدن آدم إلى آخر نبیّ ما منهم أحد إلَّا یأخذ من مشکاة خاتم النبیّین وإن تأخّر وجود طینته ، فإنّه بحقیقته موجود ،
وهو قوله :" کنت نبیّا وآدم بین الماء والطین » وغیره من الأنبیاء ما کان نبیّا إلَّا حین بعث " .
قال العبد أیّده الله به : قد علمت فیما سلف أنّ الحقیقة المحمدیة فی صورتها الحقیقة التی حذی آدم علیها ، لم تزل قائمة بمظهریة الله فی جمیع العوالم العلویة الروحانیة ، وفوقها قبلها فی العوالم النورانیة الأسمائیة بالقبلیة المرتبیّة والذاتیة لا الزمانیة .
وفوقها قبلها فی العوالم النفسیة الرحمانیة العمائیة ، وبعد وجوده وظهوره فی الأرواح النوریة ، کان روحه روحا کلَّیا جامعا لخصائص عوالم الأمر .
مبعوثا إلى الأرواح البشریّین والملکیّین نبیّا من عند الله بالاختصاص الأحدى الجمعی ، کما أشار إلى ذلک بقوله : « أوّل ما خلق الله نوری » فجمع الله فی هذا النور المحمدی جمیع الأنوار النبویة وأرواح الأولیاء جمعا أحدیا قبل التفصیل فی الوجود العینی .
وذلک فی مرتبة العقل الأوّل ومظهریة الاسم « المدبّر » ثمّ تعیّنت الأرواح فی مرتبة اللوح المحفوظ وتمیّزت بمظاهر خصائصها وحقائقها النوریة .
فبعث الله الحقیقة المحمدیة الروحیة النوریة إلیهم نبیّا ینبئهم عن الحقیقة الأحدیة الجمعیة الکمالیة .
فلمّا وجدت الصور الطبیعیة العلویة الکلَّیة من العرش والکرسی ، ووجدت صور مظاهر تلک الأرواح النبویة والأنوار الکمالیة من الخلفاء والأولیاء ، ظهر سرّ تلک البعثة المحمدیة إلیهم أیضا ثانیا ، فآمن من الأرواح من کان مؤهّلا للروحانیة الأحدیة الجمعیة الکمالیة الإنسانیة الإلهیة .
ولمّا وجدت الصور العنصریة ، ظهر حکم ذلک الإیمان فی کل النفوس البشریة ، فآمنوا بمحمّد صلَّى الله علیه وسلَّم وکان خیر أمّة أخرجت للناس ، کما أشار صلَّى الله علیه وسلَّم إلى هذا السرّ بقوله : « الأرواح جنود مجنّدة ، فما تعارف منها ائتلف وما تناکر منها اختلف » وبهذا المعنى « کان نبیّا وآدم بین الماء والطین ».
أی کان عالما بنبوّته إذ ذاک وإن لم یصدق إطلاق اسم النبیّ علیه السّلام .
ولا یخطر لک أنّ کلّ أحد بهذه المثابة من حیث إنّه کان فی علم الله السابق قبل وجوده العینی کذلک ، فلیس ذلک کذلک ، لأنّه لیس کل أحد عالما بذلک قبل وجوده العینی ، بل بعد وجوده واستکماله شرائط نبوّته بمتمّماتها ، والعلم الأزلی أیضا لم یتعلَّق به أنّه کذلک إلَّا بعد استکماله ما ذکرنا وفی نشأة دون نشأة ، بل هذا النوع من العلم والتذکیر مخصوص بالکمّل والأفراد المحمدیین الذین یتذکَّرون نشأتهم المقدّمة فی عالم الأرواح والسماوات العلى وعوالم الأنوار والأسماء والتجلَّیات .
وهذا سرّ خفیّ جدّا دقّ عن الأفهام إلَّا من شاء الله من الندّر ، فافهم .
قال رضی الله عنه : " وکذلک خاتم الأولیاء ، کان ولیّا وآدم بین الماء والطین ، وغیره ما کان ولیّا إلَّا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتّصاف بها من کون الله تسمّى بالولیّ الحمید" .
قال العبد اعلم : أنّ خاتم الأولیاء من کونه صورة من الصور المحمدیة ختمت بها الولایة الخاصّة بمحمّد صلَّى الله علیه وسلَّم فکان حکمه حکم خاتم الرسل فی علمه بکونه ولیّا قبل وجوده العنصری ، فإنّ الحقیقة المحمدیة الکلَّیة المذکورة توجب المظهر الأکمل لتجلَّیها الذاتی بمرتبة الولایة .
کما توجب المظهر الأکمل لتجلَّیها فی مرتبة النبوّة ، ولا بدّ من هذین الختمین ، وهما صورتا حقیقة واحدة فی مرتبتین هما النبوّة والولایة ، والحقیقة هی الحقیقة المحمدیة الکلَّیة المذکورة الکمالیة الإنسانیة ، وحکمها بعکس ما قیل قبل :" نحن روحان حللنا بدنا".
فإنّ هذا لا یصحّ فیما نحن بصدد بیانه ، ولکن فی الاتّحاد والحلول عند من یقول بهما على الوجه الذی یقول بهما ، لا على ما عرف عرفا عامیّا .
ولکن یقال فیها : « نحن روح واحد فی جسدین » وهذا الخاتم رضی الله عنه کان یذکر کیف کان حال کون خاتم الرسل نبیّا وآدم بین الماء والطین ، عالما بنبوّته الکاملة والولایة المحیطة الشاملة ، وکان یشهد لخاتم الرسل بالنبوّة والتقدّم على الأرواح الکاملة من الأنبیاء والأولیاء کما قال فی قریضه ، شعر :
شهدت له بالملک قبل وجودنا ..... على ما تراه العین فی قبضة الذرّ
شهود اختصاص أعقل الآن کونه ..... ولم أک من حال الشهادة فی ذعر
لقد کنت مبسوطا طلیقا مسرّحا ..... ولم أک المحبوس فی قبضة الأسر
یعنی رضی الله عنه کنت عالما بنبوّته وختمیته صلَّى الله علیه وسلَّم إذ ذاک قبل وجودنا العنصری ، وکونه مبسوطا طلیقا مسرّحا لا محبوسا ، إشارة إلى مراتب أهل البرزخ فی برازخهم ، فإنّهم على اختلاف درجاتهم وائتلاف طبقاتهم وتباین مقاماتهم على قسمین :
أحدهما وهو العامّ أرواح الناس المتقیّدین بالمقامات الجزئیة والعلوم والأخلاق التقیّدیة الفرعیة ، کانوا فی نشأتهم الدنیاویة متقیّدین بعقائد وعوائد مخصوصة ، متعشّقین بعلوم وأعمال وأخلاق وأحوال جزئیة ، فهم بعد المفارقة محبوسون بصور ما هم متعشّقون ، وفی قبضة أسر الأمر الذی هم متقیّدون .
والقسم الثانی صنف من کمّل الإنسان ، قطعوا فی نشأتهم الدنیاویة برازخهم ، وحشروا قبل الحشر ونشروا قبل النشر وبعثر قبور هیاکلهم عن أرواحهم فی صور الانسلاخات والمعاریج والإسراءات على ما تحقّق فی قواعد الکشف والشهود .
وهؤلاء الکمّل غیر مقیّدین بصورهم البرزخیة ، بل لهم الإطلاق والسراح والانطلاق والظهور فی أیّ عالم شاؤوا ، لکمال نشأتهم وقواهم ، فافهم .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ.
و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».)
قال رضی الله عنه : "فکل نبى من لدن آدم إلى آخر نبى ما منهم أحد یأخذ إلا من مشکاة خاتم النبیین صلى الله علیه وسلَّم وإن تأخر وجود طینته ، فإنه صلى الله علیه وسلَّم بحقیقته موجود ، وهو قوله « کنت نبیا وآدم بین الماء والطین » وغیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث ، وکذلک خاتم الأولیاء کان ولیا وآدم بین الماء والطین " .
وإنما یکون على ما ذکره ، لأن الرؤیا من عالم المثال وهو تمثل کل حقیقة بصورة تناسبه ، فتمثل حال النبی علیه الصلاة والسلام فی نبوته فی صورة اللبنة التی یکمل بها بنیان النبوة فکان خاتم الأولیاء .
ولما لم یظهر بصورة الولایة لم یتمثل له موضعه باعتبار الولایة فلا بد من خاتم الولایة باعتبار ظهوره وختمه للولایة أن یرى مقامه فی صورة اللبنة الذهبیة من حیث أنه متشرع بشریعة خاتم الرسل .
ویرى مقامه فی صورة اللبنة الفضیة باعتبار ظاهره فإنه یظهر تابعا للشریعة المحمدیة على أنه آخذ عن الله فی السر ما هو بالصورة الظاهرة متبع فیه .
لکن التمثل بالمثال إنما یکون باعتبار الصورة وولایته هی المسماة بالولایة الشمسیة وولایة سائر الأولیاء تسمى بالولایة القمریة لأنها مأخوذة من ولایته مستفادة منها کنور القمر من الشمس ، ولهذا قال: ( وغیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها ) لأنها لیست بذاتیة له کما للخاتم ، وإذا لم تکن ذاتیة فلا بد من کسبها .
وقوله: ( من کون الله یسمى بالولى الحمید ) لا ینافی أخذ تلک الصفات من الخاتم للولایة ، لأن الله تعالى إنما یسمى بالولى الحمید فی عین هذا الخاتم وولایته إنما تکون بالوجود الحقانى بذاته وصفاته وأسمائه لا من حیث هو غیره.
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین».
و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».)
قال رضی الله عنه : ( (ﻓﻜﻞ ﻧﺒﻲ ﻣﻦ ﻟﺪﻥ ﺁﺩﻡ ﺇﻟﻰ ﺁﺧﺮ ﻧﺒﻲ، ﻣﺎ ﻣﻨﻬﻢ ﺃﺣﺪ ﻳﺄﺧﺬ) ﺃﻱ ﺍﻟﻨﺒﻮﺓ. (ﺇﻻ ﻣﻦ ﻣﺸﻜﺎﺓ ﺧﺎﺗﻢ ﺍﻟﻨﺒﻴﻴﻦ ﻭﺇﻥ ﺗﺄﺧﺮ ﻭﺟﻮﺩ ﻃﻴﻨﺘﻪ، ﻓﺈﻧﻪ ﺑﺤﻘﻴﻘﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮﺩ) ﻭﻫﻮ ﻗﻮﻟﻪ: "ﻛﻨﺖ ﻧﺒﻴﺎ ﻭﺁﺩﻡ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺎﺀ ﻭﺍﻟﻄﻴﻦ".
(ﻭﻏﻴﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻷﻧﺒﻴﺎﺀ ﻣﺎ ﻛﺎﻥ ﻧﺒﻴﺎ ﺇﻻ ﺣﻴﻦ ﺑﻌﺚ). ﺇﻧﻤﺎ ﺃﻋﺎﺩ ﻣﺎ ﺫﻛﺮﻩ ﻟﻴﺒﻴﻦ ﺃﻧﻪ ﻭﺇﻥ ﺗﺄﺧﺮ ﻭﺟﻮﺩ ﻃﻴﻨﺘﻪ، ﻓﺈﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﺤﻘﻴﻘﺘﻪ ﻓﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﻷﺭﻭﺍﺡ.
ﻭﻫﻮ ﻧﺒﻲ ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻳﻮﺟﺪ ﻭﻳﺒﻌﺚ ﻟﻠﺮﺳﺎﻟﺔ ﺃﻱ ﺍﻷﻣﺔ، ﻷﻧﻪ ﻗﻄﺐ ﺍﻷﻗﻄﺎﺏ ﻛﻠﻬﺎ ﺃﺯﻻ ﻭ ﺃﺑﺪﺍ. ﻭﻏﻴﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻷﻧﺒﻴﺎﺀ ﻟﻴﺲ ﻟﻬﻢ ﺍﻟﻨﺒﻮﺓ ﺇﻻ ﺣﻴﻦ ﺍﻟﺒﻌﺜﺔ ﻷﻧﻪ، ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭ ﺳﻠﻢ، ﻫﻮ ﺍﻟﻤﻘﺼﻮﺩ ﻣﻦ ﺍﻟﻜﻮﻥ ﻭﻫﻮ ﺍﻟﻤﻮﺟﻮﺩ ﺃﻭﻻ ﻓﻲ ﺍﻟﻌﻠﻢ.
ﻭﺑﺘﻔﺼﻴﻞ ﻣﺎ ﻳﺸﺘﻤﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺮﺗﺒﺘﻪ ﺣﺼﻞ ﺃﻋﻴﺎﻥ ﺍﻟﻌﺎﻟﻢ ﻓﻴﻪ، ﻭﺃﻳﻀﺎ، ﺃﻋﻴﺎﻥ ﺍﻷﻧﺒﻴﺎﺀ ﺑﺤﺴﺐ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﺍﺗﻬﻢ ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻧﻮﺍ ﻃﺎﻟﺒﻴﻦ ﺇﻇﻬﺎﺭ ﺍﻟﻨﺒﻮﺓ ﻓﻴﻬﻢ، ﻟﻜﻨﻬﻢ ﻟﻢ ﻳﻈﻬﺮﻭﺍ ﻣﻊ ﺃﻧﻮﺍﺭ ﺍﻟﺤﻘﻴﻘﺔ ﺍﻟﻤﺤﻤﺪﻳﺔ، ﻛﺎﺧﺘﻔﺎﺀ ﺍﻟﻜﻮﺍﻛﺐ ﻭﺃﻧﻮﺍﺭﻫﺎ ﻋﻨﺪ ﻃﻠﻮﻉ ﺍﻟﺸﻤﺲ ﻭﻧﻮﺭﻫﺎ.
ﻓﻠﻤﺎ ﺗﺤﻘﻘﻮﺍ ﻓﻲ ﻣﻘﺎﻡ ﺍﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﺍﻟﺠﺴﻤﻴﺔ ﻭﻇﻠﻤﺔ ﺍﻟﻠﻴﺎﻟﻲ ﺍﻟﻌﻨﺼﺮﻳﺔ، ﻇﻬﺮﻭﺍ ﺑﺄﻧﻮﺍﺭﻫﻢ ﺍﻟﻤﺨﺘﺼﺔ ﻛﻈﻬﻮﺭ ﺍﻟﻘﻤﺮ ﻭﺍﻟﻜﻮﺍﻛﺐ ﻓﻲ ﺍﻟﻠﻴﻞ ﺍﻟﻤﻈﻠﻢ.
ﻭﻟﻤﺎ ﻛﺎﻥ ﺣﺎﻝ ﺧﺎﺗﻢ ﺍﻷﻭﻟﻴﺎﺀ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﺔ ﺇﻟﻰ ﺍﻷﻭﻟﻴﺎﺀ ﻛﺬﻟﻚ، ﻗﺎﻝ: (ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺧﺎﺗﻢ ﺍﻷﻭﻟﻴﺎﺀ ﻛﺎﻥ ﻭﻟﻴﺎ ﻭﺁﺩﻡ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺎﺀ ﻭﺍﻟﻄﻴﻦ.)
(ﻭ ﻏﻴﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻷﻭﻟﻴﺎﺀ ﻣﺎ ﻛﺎﻥ ﻭﻟﻴﺎ ﺇﻻ ﺑﻌﺪ ﺗﺤﺼﻴﻠﻪ ﺷﺮﺍﺋﻂ ﺍﻟﻮﻻﻳﺔ ﻣﻦ ﺍﻷﺧﻼﻕ ﺍﻹﻟﻬﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻻﺗﺼﺎﻑ ﺑﻬﺎ ﻣﻦ ﻛﻮﻥ ﺍﻟﻠﻪ ﻳﺴﻤﻰ ﺑﺎﻟﻮﻟﻲ ﺍﻟﺤﻤﻴﺪ) .
ﻭﺷﺮﺍﺋﻂ ﺍﻟﻮﻻﻳﺔ ﺗﺤﻘﻘﻬﻢ ﻓﻲ ﺍﻟﻮﺟﻮﺩ ﺍﻟﻌﻴﻨﻲ ﻭﺗﻄﻬﺮﻫﻢ ﻋﻦ ﺍﻟﺼﻔﺎﺕ ﺍﻟﻨﻔﺴﻴﺔ ﻭﺗﻨﺰﻫﻬﻢ ﻋﻦ ﺍﻟﺨﻴﺎﻻﺕ ﺍﻟﻮﻫﻤﻴﺔ ﻭﺗﺨﻠﻘﻬﻢ ﺑﺎﻷﺧﻼﻕ ﺍﻹﻟﻬﻴﺔ ﻭﺗﺨﻠﺼﻬﻢ ﻋﻦ ﺍﻟﻘﻴﻮﺩ ﺍﻟﺠﺰﺋﻴﺔ.
ﻭﺃﺩﺍﺀ ﺃﻣﺎﻧﺔ ﻭﺟﻮﺩﺍﺕ ﺍﻷﻓﻌﺎﻝ ﻭ ﺍﻟﺼﻔﺎﺕ ﻭﺍﻟﺬﺍﺕ ﺇﻟﻰ ﻣﻦ ﻫﻮ ﻣﺎﻟﻜﻬﺎ ﺑﺎﻟﺬﺍﺕ، ﻓﻌﻨﺪ ﻓﻨﺎﺋﻬﻢ ﻋﻦ ﺃﻧﻔﺴﻬﻢ ﻭﺑﻘﺎﺋﻬﻢ ﺑﺎﻟﺤﻖ ﻳﺘﺼﻔﻮﻥ ﺑﺎﻟﻮﻻﻳﺔ ﻭﺗﺤﺼﻞ ﻟﻬﻢ ﺍﻟﻐﺎﻳﺔ، ﻷﻥ ﺍﻟﻮﻻﻳﺔ ﻣﻦ ﺟﻤﻠﺔ ﺻﻔﺎﺗﻪ ﺍﻟﺬﺍﺗﻴﺔ.
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».)
قال رضی الله عنه: "فکل نبی من لدن آدم إلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إلا من مشکاة خاتم النبیین، وإن تأخر وجود طینته، فإنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى الله علیه وسلم: «کنت نبیا وآدم بین الماء والطین». وغیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث.
وکذلک خاتم الأولیاء کان ولیا وآدم بین الماء والطین، وغیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون الله تعالى تسمى «بالولی الحمید»."
قال رضی الله عنه: (فکل نبی من لدن آدم علیه السلام إلى آخر نبی) کان قبل محمد صلى الله علیه وسلم ، وإنما صرح بآدم علیه السلام وعیسى علیه السلام؛ لأن بعضهم یفضلونهما على نبینا صلى الله علیه وسلم ، (ما منهم أحد یأخذ) المعارف الجلیلة تتمیز التجلی الذاتی عن الأسمائی مع عدم المغایرة بینهما (إلا من مشکاة خاتم النبیین)، إما من جهة النبوة فظاهر، وإما من جهة الولایة؛ فلأنها فی الأصل له، وهی فیه أکمل على ما یصرح به الشیخ فی الفص العزیری.
وإن لم تنسب إلیه مشکاة الولایة، (وإن تأخر وجود طینته) أی: الوجود الجسمانی له فمشکاته لحقیقته المتقدمة؛ لأنها ذاتیة له؛ (فإنه بحقیقته موجود) قبلهم، (وهو) أی: دلیل وجوده مع مشکاته قبلهم (قوله صلى الله علیه وسلم: "کنت نبیا وآدم بین الماء والطین" ) ولا نبوة بدون مشکاتها وقوله بین الماء والطین.
أی: لا ماء ولا طینا؛ لأن المتوسط بین الأمرین لا یکون أحدهما فلا متحقق بنبوته کما قال: (وغیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث)؛ لأن النبوة لیست ذاتیة لهم فتتوقف على حصول شرائطها، وکذلک خاتم الأولیاء) لکون کماله ذاتیا (کان ولیا و آدم الکلیة بین الماء والطین).
وإن کانت ولایة آدم علیه السلام أکمل من ولایة خاتم الأولیاء، إلا إن مشکاتها لما نسبت إلى خاتم الولایة جعلت الولایة ذاتیة له، فکأنها فیه أکمل (وغیره من الأولیاء) المجردة ولایتهم (ما کان ولا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة) الحاصلة تلک الشرائط (من الأخلاق الإلهیة).
إذ تشبهوا بها (فی الاتصاف بها) أی: بما یناسبها وتلک الأخلاق الإلهیة هی المفهومة (من کون الله یسمى بالولی الحمید)، وإذا کانت ولایة خاتم الأولیاء کأنها ذاتیة له.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».)
قال رضی الله عته : "فکلّ نبیّ - من لدن آدم إلى آخر نبیّ - ما منهم أحد یأخذ إلَّا من مشکاة خاتم النبیّین ، وإن تأخّر وجود طینته ، فإنّه بحقیقته موجود " ضرورة أنّه هو الغایة للحرکة الوجودیّة بحسب الظاهر ، فإنّه الواضع بأفعاله وأقواله تمام الصورة الدالَّة على کنه المراد ، فله التقدّم بحسب الوجود على الکلّ ، فإنّه الموجود بوجود فاعله ، لکماله الخاصّ به متّحدا به ، (وهو قوله : " کنت نبیّا وآدم بین الماء والطین " وغیره من الأنبیاء ما کان نبیّا إلَّا حین بعث ) .
( وکذلک خاتم الأولیاء ) لأنّه هو الغایة لتلک الحرکة بحسب الباطن ، وهو الکاشف بتقریره وتحریره تمام المراد وکنهه عن تلک الصور الموضوعة من خاتم الأنبیاء ، فلذلک ( کان ولیّا وآدم بین الماء والطین ، وغیره من الأولیاء ما کان ولیّا إلَّا بعد تحصیله شرائط الولایة ، من الأخلاق الإلهیّة فی الاتصاف بها من کون الله یسمّى بالولی الحمید ) بیان لتلک الأخلاق وتنبیه إلى أنّ الولایة من الأوصاف الإلهیّة الأبدیّة ، فختمها لیس بمعنى الانقطاع ، بل بمعنى تمامیّتها
وکمالیّتها ، ولا یمکن أن یختم أبواب تمامها وکمالها إلَّا باسم الکامل المطلق .
فخاتم الرسل من حیث ولایته نسبته مع الختم للولایة نسبة الأنبیاء والرسل معه ، فإنّه الولی الرسول النبی ، وخاتم الأولیاء الولیّ بذاته( الوارث ) مرتبة الرسالة والنبوّة منه ، ( الآخذ عن الأصل ) أسرارها ، ( المشاهد للمراتب ) بأطوارها .
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ:
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ».)
قال الله رضی الله عنه : "فکل نبی من لدن آدم إلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إلا من مشکاة خاتم النبیین، وإن تأخر وجود طینته، فإنه بحقیقته موجود. وهو قوله صلى الله علیه وسلم: «کنت نبیا وآدم بین الماء و الطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث."
قال الله رضی الله عنه : (فکل نبی من لدن آدم إلى آخر نبی) بل آدم أیضا (ما منهم أحد بأخذ) النبوة (إلا من مشکاة) روحانیة (خاتم النبیین وإن تأخر وجود طینته) عن وجود ذلک النبی الذی یأخذ النبوة من مشکاته.
(فإنه)، أی خاتم النبیین (بحقیقته) وروحانیته (موجود) قبل وجود الأنبیاء کلهم حتى آدم منعوت بالنبوة فی هذا الوجود مبعوث إلیهم وإلى من سواهم فی عالم الأرواح.
(وهو)، أی وجوده صلى الله علیه وسلم قبل وجود الجمیع وإنصافه بالنبوة بالفعل فی هذا الوجود ما بدل علیه قوله: (کنت نبیا)، أی من عند الله مختصا بالإنباء عن الحقیقة الأحدیة الجمعیة الکمالیة مبعوث إلى الأرواح البشریین و الملکیین.
(وآدم بین الماء والطین )، لم یکمل بدنه العنصری بعد فکیف من دون أنبیاء أولاده وبیان ذلک : أن الله سبحانه وتعالى لما خلق النور المحمدی کما أشار صلى الله علیه وسلم إلیه بقوله : (أول ما خلق الله نوری) جمع فی هذا النور المحمدی جمیع أرواح الأنبیاء والأولیاء جمعة أحدیة قبل التفصیل فی الوجود الجمعی.
وذلک فی مرتبة العقل الأول ثم تعینت الأرواح فی اللوح المحفوظ الذی هو النفس الکلیة وتمیزت بمظاهرها النوریة .
فبعث الله الحقیقة المحمدیة الروحیة النوریة إلیهم نبیا ینبئهم عن الحقیقة الأحذیة الجمعیة الکمالیة.
فلما وجدت الصور الطبیعیة العلویة من العرش والکرسی، ووجدت صور مظاهر تلک الأرواح ظهر سر تلک البعثة المحمدیة إلیهم ثانیا.
فآمن من الأرواح من کان مؤهلا للإیمان بتلک الأحدیة الجمعیة الکمالیة، ولما وجدت الصور العنصریة ظهر حکم ذلک الإیمان فی کمل النفوس البشریة فآمنوا بمحمد صلى الله علیه وسلم ، فمعنى قوله : کنت نبیا أنه کان نبیا بالفعل عالما بثبوته (وغیره من الأنبیاء ما کان نبیا) بالفعل ولا عالما بثبوته (إلا حین بعث) بعد وجوده بدنه العنصری واستکماله شرائط النبوة فاندفع بذلک .
ما یقال من أن کل أحد بهذه المثابة من حیث إنه کان نبیا فی علم الله السابق علی وجوده العینی وآدم بین الماء و الطین.
قال رضی الله عنه : "وکذلک خاتم الأولیاء کان ولیا و آدم بین الماء والطین، وغیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون الله یسمى بالولی الحمید."
قال رضی الله عنه : (وکذلک خانم الأولیاء) من کونه صورة من صور الحقیقة المحمدیة ختمت بها الولایة الخاصة المحمدیة أو الولایة المطلقة کان حکمه حکم خاتم النبیین (کان ولیا) بالفعل عالم بولایته (وآدم بین الماء والطین وغیره من الأولیاء ما کان ولیا).
بالفعل ولا عالة بولایته (إلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها).
قوله : من الأخلاق الإلهیة بیان للشرائط.
وقوله : فی الاتصاف بها متعلق بالمعنى الفعلی المفهوم من قوله : شرائط، أی إلا بعد تحصیله ما یشترط فی الإنصاف بالولایة بین الأخلاق الإلهیة التی یتوقف الاتصاف بالولایة علیها مع أن الولایة أیضا من أخلاقه وصفات والاتصاف به إنما هو من أجل (کون الله) سبحانه (یسمى بالولی الحمید) فیتصفون بها لیکمل لهم الاتصاف بصفات الله والتخلق بأخلاقه .
ولما ذکر أن المرسلین من کون الأولیاء لا یرون ما یرون إلا من مشکاة خاتم الأولیاء وکان متوهم أن یتوهم أن هذا المعنى إنما یصح بالنسبة إلى من عدا خاتم الرسل.
کتاب مجمع البحرین فی شرح الفصین الشیخ ناصر بن الحسن السبتی الکیلانی 940هـ:
قال رضی الله عنه : (فکل نبی من لدن آدم إِلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إِلا من مشکاة خاتم النبیین، وإِن تأخر وجود طینته، فإِنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى اللَّه علیه وسلم: «کنت نبیاً وآدم بین الماء والطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیاً إِلا حین بُعِثَ.
و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیاً و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیاً إِلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللَّه تعالى تسمّى «بالولی الحمید ». )
قال الشیخ المصنف رضی الله عنه : (فکل نبی من لدن آدم إلى آخر نبی ما منهم أحد یأخذ إلا من مشکاة خاتم النبیین، و إن تأخر وجود طینته فإنه بحقیقته موجود، وهو قوله صلى الله علیه و سلم : " کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین" ، و غیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث . و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیا و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون الله یسمى " بالولی الحمید" .)
قال الشارح رحمه الله :
( فکل نبیّ من لدن آدم إلى آخر نبی، ما منهم أحد یأخذ إلا من مشکاة خاتم النبیین، و إن تأخر وجود طینته فإنه بحقیقته موجود، و هو قوله : " کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین."
ورد فی الخبر الصحیح : " أول خلق خلقة روح نبیک یا جابر " و هو المعبر عنه بلسان الحقائق القلم الأعلى .
و ورد فی الخبر بلسان الولایة : "أول شیء خلقه القلم، فقال له: اکتب؟ قال: یا رب ما أکتب؟ قال تعالى: مقادیر کل شیء حتى تقوم الساعة، من مات على غیر هذا فلیس منی . " رواه عبادة بن الصامت رضی الله عنه .
و فی روایة:" أول شیء خلقه الله القلم، فأمره فکتب کل شیء یکون " . رواه ابن عباس رضی الله عنهما، ذکرهما الأسیوطی فی جمع الجوامع .
فأخذ الأنبیاء علیهم السلام من هذا الروح المحمّدی المسمّى بالعلم الظاهر فی الوجود بالوجود الکلی الممتاز عن الموجودات أزلا، فالأنبیاء علیهم السلام یأخذون منه بحسب استعدادهم، و هو یعطیهم مقادیرهم بمقتضى ذواتهم بحسب أوقاتهم، و قابلیتهم قبل الوجود، و عند الوجود، و بعد الوجود، و من لم یعتقد ما قلناه و قررناه بهذا النمط مات میتة الجاهلیة، و لیس منا المحمدیین .
أما ترى قوله صلى الله علیه و سلم أنه قال فی آخر الحدیث: "من مات على غیر هذا، فلیس منی"
لأنه ما آمن بما جاء به کله بل آمن بما فهم، و کفر بما خفی علیه و لم یفهم، فإن کان خلى للصلح مجالا کان به أولى، فأوله برأیه المشئوم، و یحسب أنه فی التنزیه، و هو کما قربه .
فإذا فهمت هذا السرد الذی سردته لک سردا سائغا، فاعلم أنّ نظیر هذا الأخذ قد ثبت بالکشف أن الأولیاء یأخذون من الغیب.
فمنهم من یأخذ من اللوح، ومنهم من یأخذ من القلم، ومنهم من یأخذ من تخطیط القلم، ومنهم من حرکة التخطیط من القلم، و منهم من إجمال الدواة المعبر عنها بلسان الشرع بـ النون .
قال تعالى: "ن والقلمِ و ما یسْطرُون" [ القلم: 1] .
"" ذکره الشیخ رضی الله عنه فی الفتوحات الباب الستون فی معرفة العناصر:
واعلم أن الله تعالى لما تسمى بالملک رتب العالم ترتیب المملکة فجعل له خواص من عباده وهم الملائکة المهیمة جلساء الحق تعالى بالذکر "لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ ولا یَسْتَحْسِرُونَ یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ والنَّهارَ لا یَفْتُرُونَ ".
ثم اتخذ حاجبا من الکروبیین واحدا أعطاه علمه فی خلقه وهو علم مفصل فی إجمال. فعلمه سبحانه کان فیه مجلى له .
وسمی ذلک الملک (نونا ) فلا یزال معتکفا فی حضرة علمه عز وجل وهو رأس الدیوان الإلهی . والحق من کونه علیما لا یحتجب عنه .
ثم عین من ملائکته ملکا آخر دونه فی المرتبة سماه ( القلم ) وجعل منزلته دون (النون).
واتخذه کاتبا فیعلمه الله سبحانه من علمه ما شاءه فی خلقه بوساطة (النون) ولکن من العلم الإجمالی. ومما یحوی علیه العلم الإجمالی علم التفصیل وهو من بعض علوم الإجمال .
لأن العلوم لها مراتب من جملتها علم التفصیل .
فما عند (القلم) الإلهی من مراتب العلوم المجملة إلا علم التفصیل مطلقا وبعض العلوم المفصلة لا غیر .
واتخذ هذا الملک کاتب دیوانه وتجلى له من اسمه القادر فأمده من هذا التجلی الإلهی وجعل نظره إلى جهة عالم التدوین والتسطیر .
فخلق له لوحا وأمره أن یکتب فیه جمیع ما شاء سبحانه أن یجریه فی خلقه إلى یوم القیامة خاصة وأنزله منه منزلة التلمیذ من الأستاذ .
فتوجهت علیه هنا الإرادة الإلهیة فخصصت له هذا القدر من العلوم المفصلة وله تجلیان من الحق بلا واسطة ، ولیس (للنون) سوى تجل واحد فی مقام أشرف . أهـ ""
فالأنبیاء علیهم السلام أولى بهذا الأخذ القویم القدیم، و قد ذکرت تفصیل الأخذ فی الفص الآدمی فی سر الولد الأکبر، و لا یعرفها إلا عارف أو مؤمن، کما یعرف أخذ الذریة من ظهر آدم حین أشهدهم على أنفسهم، و نحن نؤمن یقینا .
سئل شخص من العارفین، کأنه ذو النون قدّس سره عن علم المیثاق قوله : " ألسْتُ بربِّکُمْ" [ الأعراف: 172] فقال: کأنه فی أذنی الآن .
وآخر قال حین سئل عنه: سمعت سبعا من المواثیق .
و آخر قال: إنه صدق فی کلیات المواثیق أنها سبعة، وأما جزئیاتها فغیر متناهیة، فأنا مؤمن بذلک کله .
فمأخذ الأنبیاء علیهم السلام قبل وجودهم و بعد وجودهم وعند وجودهم من هذا المقام المحمدی الذی ختم به و یختمه، فافهم .
فإنی قربت إلیک الأمر البعید لتفهم ولا تقف، إنّ أکثر من هذا البیان لا یمکن لی إنّ هذا إلا سحر یؤثر،هذا سحر حلال، ولا تتبع القیل والقال.
ورد فی الخبر: " إن الله ینهاکم عن کثرة السؤال، وإضاعة المال، وعن اتباع القیل ." . رواه مسلم بن عبد الله بن سره عن أبیه رضی الله عنه، و نحن ما أخذنا هذه المعانی إلا من صاحب أوسع الکشوف .
ورد فی الحدیث : " إن هذا العلم دین فانظر ممن تأخذونه " .رواه أبو نصر السجزی فی الإبانة، و الدیلمی عن أبی هریرة رضی الله عنه .
و فی حدیث أنس رضی الله عنه: "فلینظر أحدکم ممن یأخذ دینه، و على الله قصد السبیل"
( و غیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث) لأنه صلى الله علیه و سلم من حیث الروح و الحقیقة کان کلیا، بل کلّا قائما بذاته، لذا المسمى بالروح الأعظم، و العقل الأول، و باصطلاح الحکماء بالعقل الکل، کالکلی الطبیعی.
فإنه موجود فی الخارج عند الحلیم بل إنه جوهر قائم بذاته، و قیوم لغیره بخلاف سائر الأنبیاء علیهم السلام، فإنّ أرواحهم جزئیة تابعة للأمزجة بحسب مزاجها، تقع الأبدان منها کلی فی الجملة، و منها جزئی.
(و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیا و آدم بین الماء و الطین) :
و ذلک لکلیته، و التفضیل کالتفضیل، »مولى القوم منهم، و العبد من طینة مولاه« .
و العبد مقداره فی جاه سیده فلا یزال بستر العز مستورا و قد قررناه غیر مرة صریحا و کنایة و إفهاما و إبهاما، و بکل وجه بل بأحسن الوجوه و أسناها .
إنّ الولایة باطن النبوة، والولی بطانة نبیه، وحسنة من حسناته، فإذا رجع الأمر إلى الباطن فیرجع الحکم إلى الباطن، و هو ظهور الکامل الکل بوحدة الحقیقة، و أی الحقیقة الکلیة المتمیزة عن الحقائق الجزئیة علما و وجودا، فهی لخاتم النبوة باعتبار، و هی عین خاتم الخاتم باعتبار.
فإن ابتداء الخاتم انتهاء خاتم الخاتم، و الأمر بینهما لأنهما فاتحان و خاتمان لأمر العلم و الوجود، فظهرا فی الوجود بکلتیهما، کما کان فی العلم، و التفضیل کالتفضیل.
(وغیره من الأولیاء ما کان ولیا إلا بعد تحصیله شرائط الولایة) التی هی تابعة للمزاج و بحسبه و ذلک لأنّ دورة العبودیة فی الخلافة تمت بعیسى علیه السلام، و فتح باب السیادة فی الخلافة بمحمد صلى اللّه علیه و سلم.
و تحصیل الشرائط (من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها) بعد إن لم تکن بحسب السلوک و الریاضیات، کان شرطا فی الولایة و النبوة بحسب القابلیة المزاجیة الطالبة صفة الکمال.
وذلک التخلق ( من کون الله تسمّى بالولی الحمید )، فأراد أن یتخلق بأخلاقه حتى یتسمّى ولیا فیکون محمودا بذلک التخلق فإنه سمع أنه تعالى یحب أن یحمد فتخلق بالولایة لیحمد.
روی فی حدیث طویل: "و ما من أحد أحب إلیه المدح من الله من ذلک وعد الجنة." . رواه مغیرة بن شعبة، ذکره فی جمع الجوامع .
"" قال سعد بن عبادة: لو رأیت رجلا مع امرأتی لضربته بالسیف غیر مصفح عنه، فبلغ ذلک رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال: «ألا تعجبون من غیرة سعد؟ فوالله لأنا أغیر منه، والله أغیر منی، ومن أجل غیرة الله حرم الفواحش ما ظهر منها وما بطن، ولا شخص أحب إلیه العذر من الله، ومن أجل ذلک بعث الله المرسلین مبشرین ومنذرین، ولا شخص أحب إلیه المدح من الله، من أجل ذلک وعد الله الجنة» صحیح ابن حبان
قال رسول الله صلى الله علیه وسلم: «لیس أحد أحب إلیه المدح من الله، فلذلک مدح نفسه، ولیس أحد أغیر من الله، فلذلک حرم الفواحش». صحیح ابن حبان ""
إنما قال: (حمید )، و هو فعیل، فعم اسم الفاعل و اسم المفعول بالدلالة الوضعیة علیهما، فهو الحامد المحمود لأنه صیغة مبالغة بمعنى: فاعل و مفعول، فإما أن یعطی الأمر الواحد بقرینة حال، و قد أثنى على نفسه .
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص93
فکلّ نبیّ من لدن آدم الى آخر نبیّ ما منهم أحد یأخذ إلّا من مشکاة خاتم النبیّین، و إنّ تأخّر وجود طینته، فإنّه بحقیقته موجود، و هو قوله- ص- «کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطین» و غیره من الأنبیاء ما کان نبیّا إلّا حین بعث.
هر پیغمبرى از آدم تا آخرین پیغمبر (بلکه خود آدم) هیچ یک از آنها نیستند مگر اینکه نبوت را از مشکات خاتم النبیین گرفتند اگر چه وجود طینت خاتم به حسب زمان از آنها مؤخر است. زیرا حقیقت او موجود بود و انبیا نبوت را از این حقیقت که روحانیت اوست گرفته‌اند. از این رو فرمود: «کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطین» و انبیاء دیگر نبى نبودند مگر حین بعث.
قیصرى گوید:
اعیان انبیا به حسب استعدادشان اگر چه طالب اظهار نبوت بودند لکن به سبب وجود انوار حقیقت محمدیه ظاهر نشدند، چون اختفاء کواکب و انوارشان هنگام طلوع شمس و چون در مقام طبیعت جسمیه یعنى نشئه عنصریه که به منزله ظلمت لیل است واقع شدند، یکى پس از دیگرى ظاهرشدند، چون ظهور قمر و کواکب در شب تاریک. « شرح فصوص قیصرى، ص 112.»
عارف جامى در شرح فصوص فرماید:
خداى متعال چون نور محمدى (ص) را آفرید چنانچه رسول اللّه خود فرمود:
«اول ما خلق اللّه نوری»، در این نور محمدى أرواح جمیع انبیا و اولیا را به جمع احدى جمع کرد، پیش از تفصیلشان در وجود عینى و این در مرتبه عقل اول است. سپس أرواح تعین پیدا کردند در مرتبه لوح محفوظى که نفس کلى است و به مظاهر نوریه‌شان متمیز شدند تا در عالم عنصرى یکى پس از دیگرى به انوار مختصه خود طلوع کردند. پس معناى گفتارش «کنت نبیا» این است که او بالفعل نبى بود و به نبوتش عالم بود و انبیاء دیگر بالفعل نبى نبودند و به نبوتشان عالم نبودند مگر حین بعث، بعد از وجودشان به بدن عنصرى و استکمالشان شرایط نبوت را، پس کسى را نرسد که بگوید هر یک از این انبیا به همین مثابت بودند از آن رو که در علم اللّه که سابق بر وجود عینى ایشان هست نبى بودند و آدم بین ماء و طین بود. چه دانستى که أرواح انبیا و اولیا در نور محمدى به جمع احدى جمع بود. « شرح فصوص قیصرى، ص 225.»
و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیّا و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیّا إلّا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیة فی الاتصاف بها من کون اللّه یسمّى «بالولیّ الحمید»
و همچنین است خاتم اولیا که ولى بود آن گاه که آدم میان آب و گل بود، و دیگر اولیا ولى نبودند مگر بعد از تحصیلشان شروط ولایت را که اخلاق الهیه است یعنى اتصافشان به اخلاق الهیه، که خداوند تعالى ولىّ حمید است.
قیصرى گوید:
شروط ولایت تحقق آنان است در وجود عینى و تطهرشان از صفات نفس و تنزهشان از خیالات وهمى و تخلقشان به اخلاق الهیه و تخلصشان از قیود جزئیه و اداى امانت وجودات افعال و صفات و ذات به آن که بالذات مالک آنها است. پس زمان فنایشان از خود و بقایشان بالحق متصف مىشوند به ولایت، و غایت بر ایشان حاصل مى‌شود، چه ولایت از جمله صفات ذاتى حق است.
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: 203-204
فکل نبىّ من لدن آدم الى آخر نبىّ ما منهم احد یأخذ الّا من مشکاة خاتم النبیین، و ان تأخّر وجود طینته، فإنه بحقیقته موجود، و هو قوله- ص-: «کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین». و غیره من الأنبیاء ما کان نبیا إلا حین بعث.
و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیّا و آدم بین الماء و الطّین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیّا إلّا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الإلهیّة فى الاتّصاف بها من کون اللّه تسمّى «بالولى الحمید».
هرچند آن سخن مکرّر مىنماید، امّا از پیش بطریق اجمال فرموده بود؛ و در این موضع، آن را نتیجه سخن سابق گردانید؛ گفت که:
بنابراین مباحثه سابقه پس معلوم گشت که: هر نبىّ که بوده- از آدم تا محمّد- جمله نور نبوت از مشکات خاتم النبیّین گرفته‌اند که آن محمّد است- صلعم-.
و اگر چه وجود طینى محمّد از همه متأخّر بود، امّا به حقیقت خود در عالم ارواح، بر همه مقدّم [بود؛] و نبى بود؛ و حدیث
«کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطّین»
مخبر از آن معنى است؛ و غیر او از انبیاء در عالم ارواح نبىّ نبودند. و تا آن زمان که او را به نبوّت نفرستادند، نبىّ نشدند. چرا که: مقصود آفرینش او بود. و اوّل موجودى که در علم اللّه سر برزد، او بود. و از مراتب او اعیان عالم پدید شد. و از نور او انوار انبیاء پیدا شد.
و اگر سائلى گوید که: ارواح انبیاء پیش از اشباح ایشان هم در عالم ارواح، و هم در علم اللّه، موجود بودند؛ و استعداد ایشان مر نبوّت را هم با ایشان موجود بود؛ پس چگونه باشد که: ایشان در عالم ارواح، نبىّ نبوده باشند؛ بل إلى حین البعثة؟؟
جواب گوئیم که: بلى، اعیان انبیاء، در علم اللّه بودند؛ و بحسب استعداد خود، طالب ظهور نبوّت بودند؛ امّا با وجود نور محمّدى که بر مثال آفتاب بود، ایشان مانند کواکب، در تحت اشعّه نور وى مختفى بودند و هیچ ظهور نداشتند. پس آنگاه که در مقام ظلمتآباد شب طبیعت و جسمیّت و عنصریّت نشأت دنیوى قرار گرفتند، همچون ستاره و ماه که در شب، ظهور کنند، پیدا شدند. همچنین بود حال خاتم اولیاء؛ که همه اولیاء نور ولایت از مشکات وى گرفتند. و او ولىّ بود؛ و آدم میان آب و گل بود. و غیر او از اولیاء، تا شرائط ولایت- که آن تخلّق با خلاق اللّه است- در ایشان پیدا نشد، ولىّ نگشتند.
و شرائط ولایت آن است که: سالک از خیالات وهمى منزّه گردد؛ و از و از صفات نفسى مطهّر شود؛ و از قیود جزئى مخلص گردد؛ و وجودات فعلى و صفاتى و ذاتى خود را در افعال و صفات و ذات حق فانى کند؛ آنگاه او متخلّق به اخلاق الهى بود؛ آن زمان ولىّ باشد. و اسمى از اسماء ذات حق، ولىّ است که «وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ»( س 42- 28). پس این ولىّ، مظهر اسم آن ولىّ گردد.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: 207-208
فکلّ نبىّ من لدن آدم الى آخر نبىّ ما منهم أحد یأخذ إلّا من مشکاة خاتم النّبیّین، و إن تأخّر وجود طینته فإنّه بحقیقته موجود، و هو
قوله صلى اللّه علیه و سلّم:
«کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطین»
و غیره من الأنبیاء ما کان نبیّا إلا حین بعث.
پس از آدم تا آخرین انبیا هر نبى اخذ نبوت نمىکند مگر از مشکات خاتم النبیین؛ اگرچه طینت او متأخر بود از انبیا اما حقیقت او موجود بود چنانکه گفت:
«کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطین»
او به حقیقت در عالم ارواح موجود و متحقق به نبوت قبل الوجود و پیش از مبعوث شدن به رسالت است؛ و غیر او را نبوت در حالت بعثت بوده از آنکه او علیه السلام قطب الاقطاب و مقصود اصلى ربّ الارباب و حاصل از کون و موجود اول بوده. به تفصیل آنچه مرتبه او بدان مشتمل گشته، اعیان عالم به ظهور پیوسته و اعیان انبیا اگر پیش از ظهور صورت بشریت و بروز نشأت عنصریه اگرچه طالب ظهور نبوت بودند اما با وجود ظهور انوار حقیقت محمّدیه مختفى بودند، چون اختفاى کواکب و انوار آن در حالت طلوع آفتاب تابان پس چون متحقق شدند در مقام طبیعت جسمیّه و ظلمت لیالى عنصریّه ظاهر گشتند به انوار مختفیّه. و اولیا را نیز همین است از براى همان معنى، لاجرم ازلا و ابدا پیشواى عالم و قدوه اولاد آدم اوست. و در این بیان است، بیت:
الا اى قدوه اولاد آدم طفیل ذات پاکت کلّ عالم
توئى جان و جهان مانند جسم است توئى معنى و عالم همچو اسم است
توئى سر خیل مقبولان درگاه توئى خلوتنشین لى مع اللّه
کلید مخزن احسان وجودى که قفل گنج رحمت را گشودى
وجودت بود از آدم مقدم اگرچه آمدى از پشت آدم
از آنت آخر آوردند یعنى که آدم همچو لفظ است و تو معنى
نه معنى اول است و لفظ آخر اگرچه مى‌شود از لفظ ظاهر
رسولان خاتماند و تو نگینى رسل را اولین و آخرینى
جهان تاریک بود و آخر روز که خورشیدى برآمد عالمافروز
چه خورشیدى که صد خورشید انور بود در پرتوش از ذره کمتر
و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیّا و آدم بین الماء و الطّین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیّا إلّا بعد تحصیله شرائط الولایة من الأخلاق الالهیّة فى الاتّصاف بها من کون اللّه یسمّى «بالولىّ الحمید»
یعنى همچنین هنوز آدم در میان آب و گل بود که خاتم اولیا ولى ولایت جان و دل بود، و غیر او را از اولیا حصول ولایت بعد از تحصیل شرایطش از اخلاق الهیّه. و اتصاف بدان که حق سبحانه و تعالى بواسطه آن اخلاق و صفات مسمّى شد به ولىّ حمید و از جمله شرائط ولایت تحقق اولیاست در وجود عینى و تطهر ایشان از صفات نفسیّه، و تنزّه از خیالات وهمیّه، و تخلّق به اخلاق الهیّه، و تخلص از قیود جزئیّه، و اداى امانت وجودات افعال و صفات و ذات به ملکى که مالک همه است بالذات. پس چون از خویش فانى شوند و به بقاى حق باقى گردند به ولایت اتصاف یابند از آنکه ولایت از صفات ذاتیّه است لاجرم از وجود این شرائط به جمال کمال ولایت آراسته شوند و به حلیه اتصاف بدین ابیات پیراسته گردند: بیت
ایشان همه اصل پاک دارند نسبت نه به آب و خاک دارند
بیرون ز مزاج آب و آتش در آتش عشق وقتشان خوش
از بود و نبود چشم بسته وز ننگ وجود خویش رسته
فانى ز خود و به دوست باقى بیگانه ز تن به جان ملاقى
با حق جمع و ز خود پریشان لا یعرفهم شعار ایشان
آنان که خدایگان دیناند در راه ولایت اینچنیناند
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: 535
فکلّ نبىّ من لدن آدم إلى آخر نبىّ ما منهم أحد یأخذ إلّا من مشکاة خاتم النّبیّین و إن تأخّر وجود طینته فإنّهبحقیقته موجود، و هو قوله «کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطّین»؛ و غیره من الأنبیاء ما کان نبیّا إلّا حین بعث. و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیّا و آدم بین الماء و الطّین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیّا إلّا بعد تحصیله شرایط الولایة من الأخلاق الإلهیّة فی الاتّصاف بها من کون اللّه تعالى تسمّى «بالولیّ الحمید».
شرح
یعنى اعیان انبیاء اگر چه در علم اللّه بودند و به حسب استعداد خود طالب ظهور نبوت بودند، امّا با وجود نور محمدى که بر مثال آفتاب بود ایشان بر مثال کواکب در تحت اشعّه نور وى مختفى بودند، و هیچ ظهور نداشتند تا آن گاه که در مقام ظلمت آباد طبیعت جسمیّت قرار گرفتند. درین نشأت دنیوى، چون نور ماه و ستاره که در شب ظهور توانند کرد، پیدا شدند؛ و خاتم اولیا را با اولیاء همچنین مىدان.