الفقرة الثلاثون:
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً. )
قال رضی الله عنه : " فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقی إلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره.
فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیره، إلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا أو المستطیلة مستطیلا، والمتحرکة متحرکا. "
(فأی صاحب ?شف) من العارفین (شاهد) ببصیرته أو ببصره (صورة) معقولة أو محسوسة منسوبة عنده إلى غیره (تلقى إلیه) تلک الصورة (ما لم یکن عنده من المعارف) الإلهیة (وتمنحه)، أی تعطیه (ما لم یکن قبل ذلک فی یده) من العلوم الربانیة.
(فتلک الصورة) المذکورة (هی عینه)، أی ذاته وهویته وحقیقته (لا) هی (غیره) کما یزعم لقصوره فی الشهود عن معرفة مراتب الوجود.
(فمن شجرة نفسه) التی تنبت الصور المختلفة الکثیرة بعدد المعقولات له والمحسوسات (جنى)، أی اقتطف بید حسه وحدسه (ثمرة غرسه) النابتة فی شجرة نفسه.
(کالصورة الظاهرة منه)، أی من ذلک الإنسان (فی مقابلة الجسم الصقیل) من مرآة أو ماء أو صحفة زجاج أو حجر مجلو ونحوه.
(لیس) ذلک الظاهر له (غیره)، أی غیر نفسه (إلا أن المحل) الذی ظهرت فیه نفسه له بتلک الصورة (أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه) ظاهرة له (وهی تلقى إلیه) ما لم یکن عنده من المعارف والعلوم .
(تنقلب)، أی تلک الحضرة أو المحل الذی رأى فیه صورة نفسه من وجه غیر الوجه الذی به تلک الحضرة.
وذلک المحل مغایر للناظر فیه (بحقیقة تلک الحضرة) التی رأى فیها صورة نفسه فتکون قابلة لأن تریه صورة نفسه بنفسها من غیر أن تتغیر عما هی علیه من قبل
کما یظهر الشیء الکبیر فی المرآة کبیرة على ما هو علیه.
(و) الشیء (الصغیر صغیرة والمستطیل مستطیلا والمتحرک متحرکا)، ولم تتغیر المرآة عما هی علیه فی نفسها.
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً. )
قال رضی الله عنه : (فای صاحب ?شف شاهد صورة تلقى إلیه) قوله : (ما لم یکن عنده) مفعول تلقی (من المعارف) بیان لما .
(وتمنحه) أی ویوهب تلک الصورة (ما لم یکن قبل ذلک فی یده) فجملة تمنحه عطف على حملة تلقى إلیه للإیضاح (فتلک الصورة) الملقیة إلیه (عینه) أی عین الملقى إلیه (لا غیره فمن شجرة نفسه) أی وإذا کانت تلک الصورة عینه کانت من شجرة نفسه.
(جنی ثمرة غرسه) یعنی غرس شجرة نفسه وثمرتها وما تلقى إلیه أی من المعارف کل ذلک مستندة إلى العبد وما استند إلى الله إلا الإعطاء خاصة على أیدی الأسماء.
بطلب العبد فکان فصوص الحکم من ثمرة غرسه قدس سره تلقى إلیه على ید رسول الله علیه السلام .
فالرسول لیس من ثمرة غرسه ولا هو عینه بل هو خاتم الرسل فلا یکون العبد مفیضا على نفسه بل یحتاج إلى فیاض آخر غیره .
وإن کانت هذه الثمرة فی غرسه ومن قال فی هذا المقام العبد هو المفیض على نفسه لا غیر فقد أخطأ.
ولما فرغ عن الکلام فی المعانی الغیبیة شرع فی الصورة الظاهرة إیضاحا وتسهیلا للطالبین.
قال رضی الله عنه : (کالصورة الظاهرة) أی مثال الصورة الملقیة إلى صاحب الکشف فی العینیة هو الصورة الظاهرة (منه فی مقابلة الجسم المقبل لیس غیره) أی کما أن هذه الصورة لیست غیره بل عینه کذلک هذه الصورة المعنویة لیس غیره (إلا) استثناء عن قوله فتلک الصورة عینه لا غیره لبیان وجه المغایرة (إن المحل أو الحضرة) وهی حضرة الخیال (التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه) أی تلقی تلک الحضرة تلک الصورة إلى الرائی (تتقلب من وجه) وذلک التقلب (لحقیقة تلک الحضرة) أی لأجل اقتضاء حقیقة تلک الحضرة .
وذلک لا ینافی عینیتها بحسب الحقیقة فشبه أیضا هذه المعانی المثالیة بالظاهر للإیضاح وتطبیق الظاهر بالباطن حتى یعلم منه أن العلم الظاهر وهو علم الشریعة وعلم الباطن وهو علم الحقیقة شیء واحد وحقیقة واحدة لا مغایرة بینهما.
إلا بتقلب من وجه الحقیقة المحل وهی قلوب المؤمنین لتفاوت درجات عقولهم فکلم الناس على قدر عقولهم فالمغایرة حاصلة لمرآة قلوبهم.
قال رضی الله عنه : : (کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیر صغیرة و) بظهر غیر المستطیل (فی المستطیلة مستطیلا) و یظهر غیر المتحرک (فی) المرآة (المتحرکة متحرکا) کالماء الجاری.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً.)
و قوله رضی الله عنه : "فأی صاحب ?شف شاهد صورة تلقى إلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه."
قلت: هذه حقیقة أجمع علیها أهل الله تعالى ولذلک قال الشیخ:
وأنت الکتاب المبین الذی ….. بأحرفه یظهر المضمر
فما قال بأحرف غیره.
قوله:"کالصورة الظاهرة فی المرآة فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیره، إلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرأة الصغیرة صغیرة أو المستطیلة مستطیلا، والمتحرکة متحر?ا."
قلت: الشکل الظاهر فی المرآة شبهها الشیخ، رضی الله عنه، بالنور الحق تعالى الذی یرى فیه المشاهد نفسه والذی ذکره فی هذا المعنى ههنا ظاهر.
لکنی أقول : فی المرأة کلاما. فمن فهمه فلا بد أن یعظمنی ویصفنی بالإدراک التام ومن لم یفهمه فهو عندی معذور لأن أهل الفهم کلهم عجزوا عن ادرا?ه.
فمن ذلک ما یراه الناظر فی المرآة فإن الشکل الذی یبدو فی المرآة من أعجب الأشیاء عند من لا یعرف الحقیقة والذی أقوله فیها.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً.)
قال رضی الله عنه : « فأیّ صاحب کشف شاهد صورة تلقی إلیه ما لم یکن عنده من المعارف ، ومنحته ما لم یکن فی یده قبل ذلک ، فتلک الصورة عینه لا غیره ، فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه ، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیره ، إلَّا أنّ المحلّ أو الحضرة التی رأى فیها صور نفسه یلقی إلیه بتقلَّب من وجه ، لحقیقة تلک الحضرة " .
قال العبد: یشیر رضی الله عنه إلى أنّه مهما یرى المکاشف صورة تلقی إلیه من العلوم ما لم یکن یعلمه ، فلا یتوهّم أنّها الله ، ولا سیّما إذا کان التجلَّی من حضرة ذاتیة .
وإن قالت الصورة : إنّها هی الله ، فلیعلم حقیقة أنّ التجلَّی وإن کان من الله کما نطق به ولکن تعیّن التجلَّی له إنّما کان من عینه الثابتة ، فالمتجلَّی إذن عینه من کونها عین الحق.
فما تجلَّى له الحقّ إلَّا فی صورة عینه الثابتة فی عین شهود الحق ، فمن شجرة نفسه التی هی للأسماء المعیّنة لله فی الوجود الحق وبه من عینه الثابتة المعیّنة لتلک الأسماء من الحضرة وفیها جنى ثمرة علمه التی هی عین العطیّة الإلهیة الآتیة من حضرة اسمیة هی شجرته التی غرسها فی أرض حقیقته وعینه الثابتة ، کما أنّ الصورة الظاهرة منه فی الجسم الصقیل لیست غیره ، فإنّها لو کانت غیره لکانت فیه بلا هو کذلک .
بل أعطاه محلّ ظهور صورته شهود ذاته ، کذلک ظهوره فی الوجود الحق إنّما یکون بحسب ظهور عینه الثابتة فی مرآة الحق ، فتعطیه شهود ذاته نفسه فی الحق فلا تظنّن أنّها هی الله وإن لم تکن فی الحقیقة إلَّا الله ولکنّ الکلّ لا ینحصر فی الجزء ، إلَّا أنّ الصورة تنصبغ من وجه بصبغة المحلّ وصبغه فتظهر بحسبه . فکذلک الحق یعطی العین الثابتة من حیث تعیّنها وظهورها فیه حقّیّة هی فیها هی ، وهی بها فیه هو ، فافهم.
قال رضی الله عنه : « کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا أو المستطیلة مستطیلا ، والمتحرّکة متحرّکا "
قال العبد : ظهور الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا ، ضرب مثل لظهور الحق فی مظهریة کلّ عین عین بحسبها .
والمستطیل ضرب مثل لمظهریة عالم الأمر والأرواح فإنّ لها طول العالم والعرض لعالم الصور الجسمانیة والمثالیة والخیالیة من حیث إنّها صور وأمثلة.
والظهور فی المتحرّکة متحرّکا ضرب مثل للتجلَّیات والتعیّنات الدائمة الظهور والتنوّع على التوالی حقّا وخلقا، جمعا وفرقا .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً. )
قال رضی الله عنه : " فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقى إلیه ما لم یکن عنده من المعارف ، وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده ، فتلک الصورة عینه لا غیره "
معناه أن صاحب الکشف قد یترقى بتزکیة نفسه إلى عالم المثال وهی الحضرة الخیالیة ، وقد یتجاوز عنه بتصفیة الباطن إلى حضرة القلب وحضرة السر وحضرة الروح ، وفی کل حضرة یرى الشیء الواحد بصورة تقتضیها تلک الحضرة .
وأول حضرات الغیب بعد الترقی عن الحس الذی هو عالم الشهادة هی الحضرة الخیالیة المسماة عالم المثال ومنها المنامات الصادقة والوحى .
فإذا رأى فی هذه الحضرة شخصا ألقاه علما لم یکن عنده أو أعطاه عطاء لم یکن فی یده فذلک الشخص عینه ظهر فی تلک الصورة بحسب اقتضاء محل خیاله لیس غیره .
وإعطاه نصیبه الذی اختص به عند تعین الأعیان من الفیض الأقدس.
قال رضی الله عنه : " فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه ، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیره ، إلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه ، تلقى إلیه بتقلب من وجه لحقیقة تلک الحضرة " أی لیس ذلک المرئی غیره وإلا لکان فیه قبل مقابلته ، إلا أن الحضرة التی رأى فیها صورته ملقیة إلیه تنصبغ صورته بصبغها .
أی بصبغ الحضرة المتجلى فیها وشکلها وخصوصیاتها " کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا والمستطیلة مستطیلا والمتحرکة متحرکا " أی کما أن المحل المنظور فیه یؤثر فی صورة الرائی .
فقد یرى الرائی صورته فی المرآة الکبیرة کبیرة ، وفی الصغیرة صغیرة ، وفی المستطیلة کالسیف مثلا طویلة .
وفی المتحرکة کالماء الجاری متحرکة ، وفی الموضوع تحته کالماء منکسة ، فکذلک الحضرات
التی یرى صاحب الکشف صورته فیها تؤثر فی صورته وتقلبه إلى صورة تقتضیها الحضرة وحالها ، فإن رأى فی الحضرة المثالیة شخصا یقول له أنا الله .
أو یعلم الرائی أنه الله فهو عینه فی عالم المثال ، وصدق فی قوله أنا الله باعتبار الحقیقة ، لأنه هو الحق ، لکن لا على صورته بل على صورة الرائی فی محل الخیال .
فهو الحق الذی یتجلى فی صورة عینه ، رأى نفسه فیما یعطیه المحل المنظور فیه کالمرئى صورة عینه منصبغة بصبغ الخیال الذی رآها فیه وصورته صورة الحق المتجلى بصورة عینه.
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً. )
ﻗﺎﻝ رضى الله عنه : "ﻓﺄﻱ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺸﻒ ﺷﺎﻫﺪ ﺻﻮﺭﺓ ﻳﻠﻘﻰ ﺇﻟﻴﻪ ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﻋﻨﺪﻩ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﻌﺎﺭﻑ ﻭﺗﻤﻨﺤﻪ ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﻗﺒﻞ ﺫﻟﻚ ﻓﻲ ﻳﺪﻩ، ﻓﺘﻠﻚ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﻋﻴﻨﻪ ﻻ ﻏﻴﺮﻩ"، ﻓﻤﻦ ﺷﺠﺮﺓ ﻧﻔﺴﻪ ﺟﻨﻰ ﺛﻤﺮﺓ ﻏﺮﺳﻪ .
ﻭﺫﻟﻚ ﻷﻥ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﻫﻲ ﻣﻦ ﺻﻮﺭ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﺍﺗﻪ ﺍﻟﺘﻲ ﻟﻌﻴﻨﻪ ﺍﻟﺜﺎﺑﺘﺔ ﻳﺘﻤﺜﻞ ﻓﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﻷﺭﻭﺍﺡ ﺍﻟﺬﻱ ﻫﻮ ﺍﻟﻤﺜﺎﻝ ﺍﻟﻤﻄﻠﻖ ﺃﻭ ﻓﻲ ﺍﻟﺨﻴﺎﻝ ﺍﻟﺬﻱ ﻫﻮ ﺍﻟﻤﺜﺎﻝ ﺍﻟﻤﻘﻴﺪ، ﻓﻴﻠﻘﻰ ﺇﻟﻴﻪ ﻓﻬﻮ ﺍﻟﻤﻔﻴﺾ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺴﻪ ﻻ ﻏﻴﺮﻩ، ﺇﺫ ﻛﻞ ﻣﺎ ﻳﻔﻴﺾ ﻋﻠﻴﻪ ﺇﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻦ ﻋﻴﻨﻪ ﻭ ﺑﺤﺴﺐ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﺍﺗﻪ.
ﻭﻟﻜﻦ ﻛﻞ ﺇﻧﺴﺎﻥ ﻣﺸﺘﻤﻼ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﺍﺷﺘﻤﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﻌﺎﻟﻢ ﺍﻟﻜﺒﻴﺮ، ﻻ ﻳﺤﺘﺎﺝ ﺃﻥ ﻳﻘﺎﻝ ﺃﻧﻬﺎ ﺻﻮﺭﺓ ﻣﻠﻚ ﺃﻭ ﺟﻦ ﺃﻭ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻦ ﺍﻟﻜﻤﻞ ﻏﻴﺮﻩ، ﺑﻞ ﻋﻴﻨﻪ ﺍﻗﺘﻀﺖ ﺃﻥ ﻳﺘﺼﻮﺭ ﺣﻘﻴﻘﺔ ﻣﻦ ﺣﻘﺎﺋﻘﻪ ﺑﺘﻠﻚ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﻭﺗﻠﻘﻴﻪ ﻋﻠﻰ ﻗﻠﺒﻪ ﺍﻟﻤﺸﻐﻮﻝ ﺑﺘﺪﺑﻴﺮ ﺟﺴﺪﻩ، ﻓﻴﻄﻠﻊ ﻋﻠﻴﻪ.
ﻗﺎﻝ رضى الله عنه : (ﻛﺎﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﻈﺎﻫﺮﺓ ﻣﻨﻪ ﻓﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﺠﺴﻢ ﺍﻟﺼﻘﻴﻞ ﻟﻴﺲ ﻏﻴﺮﻩ ﺇﻻ ﺃﻥ ﺍﻟﻤﺤﻞ، ﺃﻭ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ ﺍﻟﺘﻲ ﺭﺃﻯ ﻓﻴﻬﺎ ﺻﻮﺭﺓ ﻧﻔﺴﻪ، ﻳﻠﻘﻰ ﺇﻟﻴﻪ ﺑﺘﻘﻠﺐ ﻣﻦ ﻭﺟﻪ ﻟﺤﻘﻴﻘﺔ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ).
ﺃﻱ، ﻟﻴﺲ ﺫﻟﻚ ﺍﻟﻤﺮﺍﺋﻲ ﻏﻴﺮ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ، ﻛﻤﺎ ﺃﻥ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﻈﺎﻫﺮﺓ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﻟﻴﺴﺖ ﻏﻴﺮﻩ، ﺇﻻ ﺃﻥ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ ﺍﻟﺘﻲ ﺭﺃﻯ ﻓﻴﻬﺎ ﺻﻮﺭﺓ ﻧﻔﺴﻪ ﺗﻠﻘﻰ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻣﺘﻘﻠﺒﺎ ﻣﻦ ﻭﺟﻪ، ﻟﺬﻟﻚ ﻳﻈﻬﺮ ﺍﻟﺨﻴﺮ ﺍﻟﻤﺤﺴﻦ ﻋﻠﻰ ﺃﺣﺴﻦ ﺍﻟﺼﻮﺭ ﻭﺍﻟﺸﺮﻳﺮ ﺍﻟﻈﺎﻟﻢ ﻋﻠﻰ ﺃﻗﺒﺤﻬﺎ، ﻛﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﻜﻠﺐ ﻭﺍﻟﺴﺒﺎﻉ، ﻭﺫﻟﻚ ﻟﻤﺎ ﻳﻘﺘﻀﻴﻪ ﺣﻘﻴﻘﺔ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ.
ﻓﺈﻥ ﺍﻟﺨﻴﺎﻝ ﻳﻈﻬﺮ ﺍﻷﻋﻴﺎﻥ ﻛﻤﺎ ﻫﻲ، ﺃﻭ ﻋﻠﻰ ﺻﻮﺭ ﺻﻔﺎﺕ ﻏﺎﻟﺒﺔ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻻﻏﻴﺮ، ﻓﻴﺤﺘﺎﺝ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﺘﻌﺒﻴﺮ. ﻓﺎﻟﺒﺎﺀ ﻓﻲ ﻗﻮﻟﻪ: "ﺑﺘﻘﻠﺐ" ﺑﻤﻌﻨﻰ "ﻣﻊ". ﻭ "ﺍﻟﻼﻡ" ﻓﻲ "ﻟﺤﻘﻴﻘﺔ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ" ﻟﻠﺘﻌﻠﻴﻞ. ﺃﻱ، ﻷﺟﻞ ﺍﻗﺘﻀﺎﺀ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ ﺫﻟﻚ ﺍﻟﺘﻘﻠﺐ. (ﻛﻤﺎ ﻳﻈﻬﺮ ﺍﻟﻜﺒﻴﺮ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﺍﻟﺼﻐﻴﺮﺓ ﺻﻐﻴﺮﺍ. ﻭﻳﻈﻬﺮ ﻋﻴﻦ ﺍﻟﻤﺴﺘﻄﻴﻞ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺴﺘﻄﻴﻠﺔ ﻣﺴﺘﻄﻴﻼ ﻭﺍﻟﻤﺘﺤﺮﻛﺔ ﻣﺘﺤﺮﻛﺎ).
ﺃﻱ، ﻭﻳﻈﻬﺮ ﻏﻴﺮ ﺍﻟﻤﺘﺤﺮﻙ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﺍﻟﻤﺘﺤﺮﻛﺔ ﻣﺘﺤﺮﻛﺎ، ﻛﺎﻟﻤﺎﺀ ﺣﺎﻝ ﻛﻮﻧﻪ ﻣﺘﺤﺮﻛﺎ، ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻈﻬﺮ ﻣﺎ ﻫﻮ ﺳﺎﻛﻦ ﻋﻨﺪﻩ ﻣﺘﺤﺮﻛﺎ.
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً. )
قال رضی الله عنه : "فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقی إلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره.
فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیره، إلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة"
قال رضی الله عنه : (فأی صاحب ?شف) صوری (شاهد) من عالم المثال (صورة) لشخص إنسانی أو غیره (تلقی) تلک الصورة (إلیه) أی: إلى صاحب هذا الکشف (ما لم یکن عنده من المعارف، وتمنحه) من عطایا أخر (ما لم یکن قبل ذلک فی یده فتلک الصورة) الخلقیة المانحة (عینه) أی: عین صاحب هذا الکشف (لا غیره)، وإن غایرت صورته الحالیة صورته المحسوسة ضرورة أن العطاء للشیء من عینه الثابتة فی أی: صورة ظهرت له من الصور المختلفة باختلاف استعداداتها بحسب المواطن، وهذه الصور المختلفة کالشجرة المختلفة الأغصان إلى الجهات حصلت لنواة عینه الثابتة بحسب غرسها الذی هو موطنها.
(فمن شجرة نفسه) أی: صورة عینه الثابتة (جنى ثمرة غرسه) ، وهی المعارف الملقاة إلیه من تلک الصورة.
ثم شبه عینیة هذه الصورة المثالیة الملقاة للمعارف المانحة ما لم یکن عنده قبل ذلک بصورته المحسوسة مع ما بینهما من التفاوت بعینیه ما یظهر فی المرایا الجسمیة لصور من یقابلها مع ما بینهما من الاختلاف؛ فقال: (کالصورة الظاهرة) لشخص (فی مقابلة الجسم الصقیل)، فإن ما یظهر فیه عینه (لیس غیره) فکذا ما یظهر فی عالم المثال لیس غیره (إلا أن المحل والحضرة التی رأى فیها) صاحب هذا الکشف صورته (نفسه تلقى إلیه).
ویمنحه (تنقلب) أی: تتغیر (من وجه بحقیقة) أی: بمقتضى حقیقة (تلک الحضرة) المثالیة بحسب المعنى الغالب على صاحب الرؤیة، أو المرئی له .
قال رضی الله عنه : "کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا أو المستطیلة مستطیلا، و المتحرکة متحرکا."
ثم صرح بالمقصود: وهو تشبیه هذا الاختلاف بالاختلاف بین صور المرایا المحسوسة، وصورة الرائی؛ فقال: (کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا وفی المرآة المستطیلة) یظهر (مستطیلا)، وفی المرآة (المتحرکة) یظهر (متحرکا) فهذه وجوه الاختلافات بین صورة الرائی، وبین ما یظهر فی المرایا بحسب اختلافها فی أنفسها.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً.) .
قال رضی الله عنه : "فأی صاحب ?شف شاهد صورة" مثالیة - کما وقع لکثیر من المنقطعین المتجردین أن یظهر لهم صورة شخص من المرشدین والمعلمین فی عالم المثال نوما ویقظة (تلقى إلیه) من سماء الوهب والعطایا الذاتیة (ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه) من خزائن المواهب الأسمائیة (ما لم یکن قبل ذلک فی یده ) من نقود الحقائق ، ( فتلک الصورة عینه لاغیره ) على ما هو المتوهم لأکثر المشاهدین .
(فمن شجرة نفسه) المنغرسة فی أرض استعداده بید ما له من القوة العالمة العاملة الساقیة لها من مشربه المعلوم له من مقسم : "قد علم کل أناس مشربهم ".
(جنی ثمرة غرسه) وفی بعض النسخ : « ثمرة علمه » ، لکن الأول أقرب إلى مساق العبارة وترشیح الاستعارة -.
وفی تخصیصه هذه العطایا أولا عند نفیها بالزمان ، وثانیا عند إثباتها بالمکان لطیفة لایخفى على الفطن.
ثم إنه لما کان مأنوس طباع الجمهور فی الصورة المذکورة غیر ما ذهب إلیه بناء على أن الصورة المشاهدة قد تختلف المشاهد واحد فی أوقاته وحالاته.
فلو کانت من نفسه ما تغیرت الصورة لعدم تغیرها أراد أن یبینه فی مثال یکشف عن تلک الاختلافات ، ویطابق الصورة المذکورة کل التطابق .
فإن نسبة هذا المکاشف إلى ما اقتطف من غرس نفسه من حیث أنه لیس لأحد فی تحصیل ذلک الأمر وتصویره مدخل غیره بعینها ( کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل ، لیس غیره ) بالذات ، کما لایخفى.
( إلا أن المحل ) یعنی الجسم الصقیل ( أو الحضرة ) یعنی المواطن الأسمائیة المتجلى فیها (التی رأى فیها صورة نفسه تلقی إلیه) تلک الصورة (ینقلب من وجه حقیقة تلک الحضرة) والخصوصیة الامتیازیة التی لمحل .
وذلک لأن المحل المشاهد فیه إذا کان له الوجوه الامتیازیة بینه وبین المشاهد ، وغلب علیه ذلک ، لابد وأن یرى صورته فی ذلک المحل أو الحضرة المتجلى فیها ، منقلبة من تلک الوجوه ، جوهریا کان ذلک الامتیاز أو عرضیا ، وجودیا أو عدمیا ، (کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا ، والمستطیلة مستطیلا ، والمتحرکة متحرکا).
فعلم أن المواطن والحضرات الأسمائیة التی یتحقق بها العبد ، و یساک فیها نحو مواقف القرب ، لها تأثیر فی مشاهداته و م?اشفاته من الصور اللائحة له فی تلک المواطن التی هی بمنزلة المرایا .
وذلک إنما یختلف بحسب علو الاستعداد وقربه لفضاء الإطلاق وانقهار أحکام المتقابلات فیه ، وانحطاطه فی مضائق القید ومهاوی البعد ، واستیلاء قهرمان تلک الأحکام علیه .
فمن العباد من حاذی بوجه استعداده العلی مواطن تعطیه الصورة على ما هی علیه ، أو على قرب منه ، بأن تعطیه الصورة على ما علیه ، ولکن منتکسة فی وضعها ، بأن جعل عالیها سافلها ، وخربها عن وضع قبولها ، کما للملامیة" على ما قیل:
وخلع عذارى فیک فرضی وإن أبى …. اقترابی قومی ؛ والخلاعة سنتی
ومنهم من حاذی بوجه استعداده المنحط نحو مواطن إنما تعطیه الصورة منصبغة بتلک الأحکام الانحطاطیة والوجوه التقابلیة .
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ:
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره.
فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً. )
قال رضی الله عنه : "فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقی إلیه ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره.
فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیره، إلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة"
قال رضی الله عنه : (فأی صاحب ?شف شاهد صورة) فی عالم المثال المقید أو المطلق (تلقی) تلک الصورة (إلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه)، أی تعطیه قبل ذلک (ما لم یکن قبل ذلک)المذکور من مشاهدة الصورة (فی یده فتلک الصور عینه لا غیر فمن شجرة نفسه جنی ثمرة غرسه).
و هکذا فی النسخة المقروءة على الشیخ رضی الله عنه. وفی بعض النسخ ثمرة عن بیعه.
فإن قیل کثیرا ما یرى أهل الله أرواح الماضیین من الأنبیاء والأولیاء فی الوقائع والمقامات فی صورة حسنة تلقى إلیهم علوم و معارف لیست عندهم.
ومن هذا القبیل ما ذکر الشیخ رضی الله عنه فی صدر الکتاب من المبشرة التی رأی فیها رسول الله پیل وأخذ منه فیها هذا الکتاب مع ما فیه من المعارف والحکم.
فکیف یصح إطلاق الحکم بأن کل صورة تلقى إلى صاحب الکشف ما لیس عنده فتلک الصورة عینة لا غیره؟
قلنا : معنى عینیة الصورة للمکاشف وإلقائها علیه ما لم یکن عنده أنها مستجنة فی غیب نفسه المستعدة بظهورها فظهرت علیه منصبغة بأحکام ما علیه مرآئته من السعة والصقالة والاستواء وغیرهما.
ثم ألقت علیه من العلوم والمعارف ما یقتضیه استعداده لا غیر .
فالمراد بقوله : فتلک الصورة عینه لا غیره، أنها عینه لا من غیره و عبر عنه بهذه العبارة مبالغة فی انصباغها بأحکامه.
وهذه الصورة التی یشاهدها صاحب الکشف تلقى إلیه ما لیس له عنده هی بعینها .
قال رضی الله عنه : (کالصورة الظاهرة منه)، أی من صاحب الکشف فی الجسم الصقیل حاز ?ونه (فی مقابلة) ذلک (الجسم الصقیل لیس)، أی المرئی من الصورة فی الجسم الصقیل (غیره إلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه)، أی ملقیة إلیه ما لم تکن عنده..
فقوله : تلقى إلیه مفعول ثانی للرؤیة (ینقلب)صیغة مضارع من الانقلاب.
هکذا کانت مقیدة فی النسخة المقروءة على الشیخ رضی الله عنه وهو خبر أن یعنی أن الحضرة التی ترى فیها صورته تنقلب الصورة المرئیة فیها وتتحول (بحقیقة تلک الحضرة) باللام التعلیلیة ، أی لاقتضاء حقیقتها ذلک الانقلاب.
قال رضی الله عنه : "کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا أو المستطیلة مستطیلا، و المتحرکة متحرکا."
قال رضی الله عنه : (کما یظهر الشیء الکبیر فی المرآة کبیرة أو) الشیء (الصغیر صغیر ) فحقیقة المرأة الصغیرة یقتضی انقلاب صورة الکبیر إلى الصغیر.
(و) کما یظهر الشیء الغیر المستطیل فی المرآة (المستطیل مستطیلا) کظهور الوجه فی السیف المصقول الغیر المتحرک.
(و) المرآة (المتحرکة متحرکا) کالماء المتحرک فإنه یظهر فیه الساکن متحرکا.
کتاب مجمع البحرین فی شرح الفصین الشیخ ناصر بن الحسن السبتی الکیلانی 940هـ:
قال رضی الله عنه : ( فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقِی إِلیه ما لم یکن عنده من المعارف وتمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره.
فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه، کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیرَه، إِلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إِلیه تنقلب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیراً أو المستطیلة مستطیلًا، والمتحرکة متحرکاً. )
قال المصنف رضی الله عنه : (فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقى إلیه ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده فتلک الصورة عینه لا غیره . فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه . کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصقیل لیس غیره، إلا أن المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه بتقلب من وجه لحقیقة تلک الحضرة .
کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا، ویظهر غیر المستطیل والمتحرک فی المستطیلة مستطیلا، والمتحرکة متحرکا.]
قال الشارح رضی الله عنه :
( فأی صاحب کشف ): أی صوری إنما قلنا: صوری لأن صاحب الکشف الذاتی لا یخفى علیه خافیة لأنه تحقق بالحق، و بالحق عرف العالم أعلاه و أسفله .
( شاهد صورة تلقى إلیه ): أی من عالم المثال المقید أو المطلق، کما یرى نائم فی المنام، و صاحب الیقظة فی خیاله أن واحدا یقول له: أنت ولی الله، و أمثال ذلک .
( ما لم یکن عنده ): أی الذی لم یکن عنده قبل ذلک، و لا یعلم ذلک من نفسه من المعارف، و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده .
أشار رضی الله عنه بذلک إلى أن الإلقاء لا یکون إلا منحا لا محنا، (فتلک الصورة) التی یشاهدها حیث تمثلت له، إمّا فی عالم الأرواح الذی هو المثال المطلق، و الخیال المطلق، و هو میدان الإیجاز و التکوین، و یسمّى ذلک عند الحکماء:
خیال العالم لأن العالم هو الإنسان الکبیر و هذا خیاله .
و إمّا فی الخیال المقید الذی هو خلیج من البحر المطلق، فتلک الصورة المرتبة (هی عینه ): أی عین صاحب ذلک الکشف، سواء کانت صورة ملکیة و فلکیة أو إلهیة، أو غیر ذلک، فإنها عینه (لا غیره )، بل إنما هی صورة اعتقاده و استعداده الذی بعینه الثانیة تتمثل فی مجال عالم المثال على حسب الأحوال، و مقتضى الحال.
فقد تظهر صورة واحدة لمعان کثیرة، یراد منها فی حق صاحب الصورة: أی تظهر تلک الصورة الواحدة فی خیال أشخاص متعددة کثیرة مختلفة، یرادمنها تلک الصورة فی حق صاحبها معنى واحد من تلک المعانی،فمن کشفه بذلک فهو صاحب النور.
(فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه) لأن ما فی أحد من أحد شیئا، بل ما فی أحد سوى نفسه شی ء لأنه سبحانه یهبک متاعک من غیر الوجه الذی تعرف منها أنه متاعک امتحانا، فإذا انکشف الغطاء وکان البصر حدیدا علمت ورأیت أنه ما أعطاک إلا ما کان بیدک، فما زاد من عنده، و ما أفادک مما لدیه إلا تغیر الصورة.
وهو أیضا من مقتضى ذاتک و عینک، کالمطر للأرض، و لیس عین ما تطلبه من الارتواء سوى بحارها، ثم نزل إلیها مطرا فتغیرت صورته لاختلاف المحل، فما شربت وما ارتوت إلا من مائها، فهو دولاب دائر، منه یخرج وإلیه یرجع لیقع الفرق بین الماء الأصلی الأولی، وبین الهواء المستحیل ماء .
(فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه) لأن ما فی أحد من أحد شیئا، بل ما فی أحد سوى نفسه شی ء لأنه سبحانه یهبک متاعک من غیر الوجه الذی تعرف منها أنه متاعک امتحانا، فإذا انکشف الغطاء وکان البصر حدیدا علمت ورأیت أنه ما أعطاک إلا ما کان بیدک، فما زاد من عنده، وما أفادک مما لدیه إلا تغیر الصورة.
وهو أیضا من مقتضى ذاتک و عینک، کالمطر للأرض، ولیس عین ما تطلبه من الارتواء سوى بحارها، ثم نزل إلیها مطرا فتغیرت صورته لاختلاف المحل، فما شربت وما ارتوت إلا من مائها، فهو دولاب دائر، منه یخرج و إلیه یرجع لیقع الفرق بین الماء الأصلی الأولی، وبین الهواء المستحیل ماء . قال تعالى: "لذک تقْدِیرُ العزیزِ العلیمِ" [ الأنعام: 96] .
( کالصورة الظاهرة )، أراد بذلک تمثیل الغائب بالشاهد، قال: الصورة المشهودة ( منه ): أی من الرائی (فی مقابلة الجسم الثقیل )، کالمرآة و الماء و غیرهما کالخیال .
( لیس غیره ): أی المرئی المشهود فی الجسم الثقیل لیس غیر الرائی، و إلا لکان فیه قبل المقابلة، و یعلم ذلک على الاختلاف الواقع بینه و بین المرئی، فإنه قد یکون المرئی أطول مما کان الرائی علیه، أو أعرض أو أکبر أو أصغر، و ذلک التفاوت من أثر المرآة .
فلهذا قال: (ألا إن المحل )، الذی هو المحلی و المظهر و المرآة، (و الحضرة التی رآها فیها) و هی الجسم الثقیل الذی هو من حضرة الخیال التی رآها فیها (صورة نفسه) على غیر ما هو علیه .
( تلقى إلیه بتقلب من وجه ): أی تلقی تلک الحضرة إلى الرائی صورته بنوع تقلب لیس فی وجه الرائی، کالطول و العرض و الاستدارة، و غیرها من الأوضاع و الأشکال، و فی بعض النسخ یتقلب، قیل: إنه مغزو على الشیخ .
( بحقیقة تلک الحضرة ): أی بنوع تقلب بحقیقة تلک الحضرة، باقتضاء حقیقة الحضرة، (کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیر صغیرا و المستطیل مستطیلا )، کما فی السیف أنه بیان مستطیلا، (و المتحرکة) متحرکا، کما فی الماء، فإنه بحرکته بیان المرئی الساکن متحرکا .
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص101 تا 103
فأی صاحب کشف شاهد صورة تلقی إلیه ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه کالصورة الظاهرة منه فی مقابلة الجسم الصیقل لیس غیره، إلّا أنّ المحل أو الحضرة التی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه بتقلب من وجه لحقیقة تلک الحضرة،
پس هر صاحب کشفى که صورتى یعنى معارفى به او القا مىشود و منح و عطایایى به او هبه مىشود که قبلا نداشت و در دست او نبود همه آنها عین اوست نه غیر او. پس از درخت وجود خود ثمره کاشته خود را چیده است.
مثل صورت ظاهرى که در مقابل جسم صیقل (شفاف) قرار گرفته جز صورت او نیست. همان طور که اگر جسم صیقل، (مثلا مرآت) گوناگون باشد صورت رائى گوناگون دیده مىشود، عین اشخاص نیز که گرفتن صور را مختلف نشان مى‌دهد چنین است.
در چند جاى قرآن شریف آمده است (اعراف: 45، هود: 19، إبراهیم: 3) که سبیل اللّه را کج و معوج قرار دادند مثلا: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً (هود: 19) زیرا انسان خود سبیل اللّه و صراط مستقیم است. این صراط مستقیم را نپیمودند و مستقیم نرفتند کج و معوج شدند و همچنان محشور مى‌شوند.
وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ (الم سجده: 12). این صورت و کلمه به هر رنگى که منصبغ شد آن چه که از کمون ذاتش بر او القا مىشود، آن رنگ و رسم و روش در او اثر مى‌گذارد و على التحقیق آن چه براى انسان در خواب و بیدارى به صورت کشف چه با مثال و چه بى‌مثال یعنى فوق التمثل پیش مى‌آید از کنه سرّ اوست و کاشته‌هاى اوست که با جان او یکى شده و مطابق اصل خودش به صورتى در مى‌آید، چنانکه در روایات عدیده در کافى و غیر آن از معصومین علیهم السلام در تمثیل اعمال در مواطن مختلفه براى انسان روایت شده است.
قیصرى در شرح به این روایات نظر دارد که مىگوید:
در حضرت خیال اعیان یا کماهى ظاهر مى‌شوند یا به صورت صفاتى که بر آنها غالب است که در صورت دوم احتیاج به تعبیر دارند. مثل اینکه خیرّ محسن با حسن صور ظاهر مىشود و شریر ظالم با قبح صور، مثل صورت کلب و سباع. «شرح فصوص قیصرى، ص 121.»
جامى در شرح عبارت شیخ که فرمود: فأیّ صاحب کشف شاهد صورة تلقى علیه ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده فتلک الصورة عینه لا غیره فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه» گوید:
اگر گویى بسیار مىشود که اهل اللّه أرواح انبیا و اولیا گذشته را در وقایع و مقامات، در صورت حسنه مى‌بینند و علوم و معارفى را که در دست ندارند از آن صور مى‌گیرند و از این قبیل است آن چه را که شیخ در صدر کتاب نقل کرد که در مبشرهاى رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله و سلم را دید و این کتاب را از او گرفت و این معارف و حکم را از او دریافت کرد پس چگونه صحیح است اطلاق حکم به اینکه هر صورتى که به صاحب کشف القا مىشود و همه معارفى که به او داده مىشود آنها صورت عین او هستند لا غیر؟ در جواب گوییم: معنایش این است که آن صور و حقایق در غیب نفس مکاشف مستجنّ (نهفته) است. نفس که براى ظهور آن صور و معارف مستعد شد پس به رنگ احکامى چون سعه و صقالت و استوا و غیر آنها که در مکاشف وجود دارند بر او آشکار شدند. یعنى آن حقایق از معبر عین او نازل مى‌شوند منتها چون به رنگ این معبر متصف مى‌گردند و منصبغ به احکامش مى‌شوند شیخ مبالغه به این عبارت فرمود: «و تلک الصورة عینه لا غیره». «شرح فصوص جامى، ص 249.»
و از این گفتار روشن مىشود سخنى که از حضرت عیسى علیه السلام آمده است و از زبان ائمه ما علیهم السلام نیز نقل شده است که: «علم در آسمان و زمین و ما وراى دریا نیست علم در شما نهفته است به آداب اهل اللّه متأدب شوید تا در دریاى علم منغمر گردید»
سالک باید بداند که در سیر و سلوکش باید همت داشته باشد و صابر باشد و در گرفتن تعجیل نکند و بداند زود زود نمى‌دهند تا کم کم ظرفیت پیدا کند. شاید در همین لحظه بعد رسیدى و یافتى. شیخ عطار گوید:
اگر یک انبار پر از ارزن باشد و به تو گویند که گنجشکى روزى یک دانه ارزن از آن ببرد تا انبار خالى شود آن گاه به تو بخشیم، باید صابر باشد و بداند کسانى که زود مى‌گیرند بیم آن است که مجذوب اسمى شوند و در آن حد بمانند لذا فرمودند که این گونه بودن چندان تعریفى ندارد دیر رسیدن قیمت و ارزش بیشترى دارد زیرا قابلیت پیدا مى‌کند براى رسیدن به مقامات و حقایق.
کما یظهر الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا و یظهر غیر المستطیل فی المستطیلة مستطیلا، و المتحرکة متحرکا و قد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة،
همچنان که بزرگ در آیینه کوچک، کوچک دیده مىشود و غیر مستطیل در آیینه مستطیل مستطیل دیده مىشود (چنانکه در شمشیر صیقلى انسان صورت خود را مستطیل مى‌بیند) و در آیینه متحرک و یا صیقل متحرک هر چه باشد بیننده که خود ساکن است خویشتن را متحرک مى‌بیند و گاهى خودش را در صیقل، منکوس مى‌بیند.
همچنان که هر جسم صیقل که روى زمین باشد انتکاس صورت را نشان مى‌دهد چنانکه در آب به خوبى مشهود است و هکذا همچنین است و پیاده شدن معارف و مقامات حقیقیه کلمات وجودیه بدون تجافى آنها از مقام خود در حضرتى از حضرات مقامات انسان.
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: 229-231
فأیّ صاحب کشف شاهد صورة تلقی إلیه ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده، فتلک الصورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه.
هر صاحب کشفى آنچه بر وى مکشوف گشت، و مشاهده آن صورت کرد. از آن صورت معانى چند و حقایقى چند به وى مىرسد؛ که پیش از آن به آن نرسیده بود. و آن صورت، عین ثابته وى به وى مىنماید. چرا که: هر صورتى که به وى نموده مىشود، از صور استعدادات او است که در عالم ارواح بر عین ثابته وى متمثّل گشته بود.
امّا در مثال مطلق یا در مثال مقیّد، که آن را «خیال» مىگویند، و از آنجا به وى القا کرده مىشود. پس چون نیکو تأمّل کنى، هیچ چیز از خارج به وى نرسیده باشد؛ بل عین ثابته وى، افاضت آن فیض به وى کرده باشد. از این جهت مىگوید که: فمن شجر نفسه جنى ثمرة غرسه. یعنى: میوه حقایق و علوم بطریق کشوف از درخت استعداد خود چیده است.
پس بدین قاعده ممهّده، سالک چون قدم در این راه نهاد، آنچه او را پیش مى‌آید از وقایع و احوال، چنانکه شنوده باشى از سالکان ذوى القلبین، که چنین و چنین دیدم در خلوات؛ یا دیده باشى که کتب مشایخ که بجهت دلالت مستدلّان متحیر، خبر از آن واقعهها بحسب مراتب و مقامات سلوک داده باشند؛ یا ترا خود هم از این نمد، کلاهى باشد؛ باید که بدانى که: اگر صورت جنّى دیدى، یا ملکى مشاهده کردى، یا صورت کاملى به تو نموده شد، یا بر علمى اطلاع یافتى، یا از لوح مغیبات سطرى بر خواندى، این جمله، مقتضیات عین ثابته تو است که آن حقیقت را، به آن صورت، به تو مىنماید؛ و بر دل مشغول تو به تدبیر بدن القا مى‌کند؛ تا ترا اطّلاعى بخشد به ثمره شجره مغروسه در زمین استعداد تو؛ تا تو به خود اندیشه کنى.
چون این احوال بدانى، و به خود بخوانى، بارى بنگر که: از چه مىمانى باز؟ و اگر «هم خلوتیى» که به وى بارقهاى از این، رسیده باشد، اعتراض کند؛ و گوید که: ما نیز از اهل کشفیم، و صورت جنّ و ملک و غیره دیدیم درخارج، تو چرا گفتى که: آن صورت استعداد تو به تو مىنمود، چیزى که در عین ثابته تو بود؟
جوابش بطریق صواب بگوى که: آنچه تو دیدى در خارج، راست دیدى؛ و آنچه من نیز مىگویم، راست مىگویم. و چون بدانى که: انسان مشتمل است بر هر چه در عالم کبیر است، ترا معلوم گردد که: در خود دیدهاى؛ نه در خارج. و شیخ- قدّس سرّه- از این سبب این مثال فرمود:
کالصورة الظاهرة منه فى مقابلة الجسم الصّقیل لیس غیره، إلّا أنّ المحلّ و الحضرة التى راى فیها صورة نفسه یلقى إلیه تتقلّب من وجه لحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فى المرآة الصغیرة صغیرا، و فى المستطیلة مستطیلا، و المتحرّکة متحرّکا.
با [در بتقلب] بمعنى «مع» است. و لام [در لحقیقة] از براى تعلیل است. یعنى: لأجل اقتضاء تلک الحضرة ذلک التّقلب. «و المتحرکة» عطف است بر غیر. یعنى: یظهر غیر المتحرکة متحرکا.
یعنى: آنچه گفتیم که آن صورت، نماینده عین او است؛ نه غیر او؛ آن بمثل همچنین دان که: آینه را برابر صورتى داشتى، آنچه در آینه مىنماید، غیر آن صورت نیست؛ بلکه عین آن است. امّا این قدر هست که آن محلّ منظور فیه که جسم صقیل است، تا چگونه افتاده باشد؟ چنانکه او را است استعداد نمایندگى، و حضرت او تقاضاى آن مى‌کند، آنچنان نماید بیننده را؛ چنانکه نفس بیننده، متقلّب و واژگونه نماید، از وجهى دیگر، جز او نباشد.
مثالى دیگر در وقایع: اگر نیکوکارى خیّرى را بیند در واقعهاى، او را در خوبترین صورتى بیند. و اگر ظالمى بدکردارى را بیند، در زشتترین صورتى بیند؛ بلکه در عالم خیال و مثال، صورت «محسن» در هیئت «بدر» یابد.
و این، از آن دان که: حضرت خیال، اعیان را چنان نماید که صورت حقیقیّه او است. یا بر صورت صفات غالبه بر وى؛ و بیشتر چنین باشد. از آن سبب است که: واقعهها محتاجاند به تعبیر؛ و در مرآت خود، معاینه مىبینیم که: صورت و هیئت کبیره، در مرآت صغیره، صغیره مىنماید؛ و شکل غیر مستطیل، در مرآت مستطیله، مستطیل مىنماید. و شخص غیر متحرّک، در آبى که متحرّک باشد، متحرّک نماید.
پس معلوم شد که: تفاوتى که هست، بحسب محلّ و مرأى است؛ و الّا در حقیقت آن صورت، هیچ تفاوت نیست.
و اگر به مثالى دیگر بوجهى دیگر احتیاج است، این است که مىگوید:
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: 227-228
فأىّ صاحب کشف شاهد صورة تلقى إلیه ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فى یده فتلک الصّورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة علمه (غرسه- خ).
پس هرکدام صاحب کشف که مشاهده صورتى کند که آن صورت القا کند به سوى او از معارف آنچه را نمىدانست، و عطا دهد آنچه پیش ازین در دست نداشت؛ به یقین داند که آن صورت عین اوست نه غیر او و از شجره عین خویش ثمره علم درچیده است از براى آنکه این صورت از صورت استعدادات عین ثابته اوست که در عالم ارواح که «مثال مطلق» است یا در خیال که «مثال مقید» است متمثل گشته؛ اسرار و حکم الهى برو تلقین مى‌کند، پس اوست مفیض بر نفس خود نه غیر او، چه هرچه بر وى فائض مىشود از عین اوست به حسب استعداداتش به فیضان آمده. آرى، بیت:
من چو طوطى و جهان در پیش من چون آینه لاجرم معذورم ار جز خویشتن را ننگرم
هرچه عقلم در پس آیینه تلقین مى‌کند من همان معنى به صورت در زبان مىآورم
و چون هر انسان مشتمل است بر آنچه «عالم کبیر» بر آن اشتمال دارد، لاجرم حاجت نیست که صورت مرئى را گوییم غیر اوست از ملک یا جن یا کامل دیگر بلکه عین او اقتضا کرده است که حقیقتى از حقایق متصور بدین صورت گشته بر قلب او که مشغول به تدبیر جسد است القاى معنى کند تا بر آن اطلاع یابد.
کالصّورة الظاهرة منه فى مقابلة الجسم الصّقیل لیس غیره، إلّا أنّ المحلّ أو الحضرة الّتى رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه بتقلب من وجه لحقیقة تلک الحضرة.
یعنى مرئى غیر رائى نیست چنانکه صورت ظاهره در مرآت غیر ناظر نیست. اما این قدر هست که حضرتى که رائى صورت نفس خود درو مى‌بیند آن حضرت القا مى‌کند صورت او را بر وى متقلب به وجهى از تقلّب، و لهذا در رؤیا و واقعه ظاهر مىشود محسن نیکوکار در احسن صورت و متصوّر مى‌گردد ظالم بدکردار در اقبح صور، چون صورت کلب و سباع. و این به واسطه اقتضاى حقیقت آن حضرت است از براى آنکه خیال اظهار اعیان مى‌کند چنانکه هست یا بر صور صفاتى که غالب است بر آن، لاجرم برین تقدیر به تعبیر حاجت افتد.
کما یظهر الکبیر فى المرآة الصغیرة صغیرا، و یظهر غیر المستطیل و المتحرک فی المستطیلة مستطیلا، و المتحرّکة متحرّکا
یعنى بدان وجه که محل منظور فیه مؤثر است در صورت رائى چنانکه (چنانچه- خ) در مرآت کبیر صورت خود را کبیر مى‌بیند و در صغیر صغیر مشاهده مى‌کند و در مستطیله- چون شمشیر مثلا- مستطیل ملاحظه مىنماید، و در مرآت متحرکه- چون آب جارى- صورت خویش متحرک مى‌بیند
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: 539
فأیّ صاحب کشف شاهد صورة تلقى إلیه ما لم یکن عنده من المعارف و تمنحه ما لم یکن قبل ذلک فی یده فتلک الصّورة عینه لا غیره. فمن شجرة نفسه جنى ثمرة غرسه.
شرح خاصّه سالکاناند، و خاصّة الخاصّة کاملان، و خلاصه خاصّة الخاصة کاملان مکمّل، و صفاى خلاصه علوم و حقایق ایشانند، که صافىاند از شایبه امکان و نقایص اکوان.
مىگوید که آن چه گفته شد از آن معنى غریب، هر کس آن را در نیابد إلّا نادرى از اهل اللّه، از عین علوم و کشوف، که آن صفاى خلاصه خاصّة الخاصّة است، و هر صاحب کشف آن چه بر وى مکشوف گشت، آن صورت آن مکشوف معانى و حقایقى به وى رسد، که پیش از آن به وى نرسیده باشد، و آن معانى عین ثابته وى به وى مىنماید. چرا که هر صورتى که به وى نموده مىشود، آن صورت استعدادات اوست که در عالم أرواح متمثّل عین ثابته وى گشته بود اما در مثال مطلق یا در مثال مقید، که آن را خیال گویند. و از آن جا به وى القا کرده مىشود. پس اگر نیک تأمّل کنى هیچ چیز از خارج به وى نرسیده باشد، بلکه میوه حقایق و علوم به طریق کشف از درخت استعداد خود چیده باشد.
کالصّورة الظّاهرة منه فی مقابلة الجسم الصّقیل لیس غیره، إلّا أنّ المحلّ أو الحضرة الّتی رأى فیها صورة نفسه تلقى إلیه بتقلّب من وجه بحقیقة تلک الحضرة، کما یظهر الکبیر فی المرآة الصّغیرة صغیرا أو المستطیلة مستطیلا، و المتحرّکة متحرّکا.
شرح «با» در «بتقلب» به معنى مع است. این جمله ظاهر است، که در عالم خیال و مثال، محسن بر هیأت بدر نماید، و صورت ظالم بر هیأت سباع.