الفقرة الحادیة والثلاثون:
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : ( وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة. وقد تعطیه عین ما یظهر منها فتقابل الیمین منها الیمین من الرائی، وقد یقابل الیمین الیسار و هو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: و بخرق العادة یقابل الیمین الیمین و یظهر الانتکاس.
وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا.
فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إلا بعد القبول، و إن کان یعرفه مجملا. )
(وقد تعطیه)، أی تعطی تلک المرآة ذلک الشیء (انعکاس صورته)، أی عکسها، فیظهر فیها الکبیر صغیرا والمستدیر مستطیلا (من) جهة (حضرة) تلک المرآة (خاصة) کما إذا کانت المرأة صغیرة أو مستطیلة الصفحة، وربما ظهر الشیء الواحد فی المرأة الواحدة أشیاء کثیرة إذا کانت صفحة المرأة مضلعة .
(وقد تعطیه) تلک المرآة (عین ما یظهر) له (منها) من غیر انتکاس (فیقابل) الجانب (الیمین منها) الجانب (الیمین من الرائی) وهو نادر فی بعض المرائی المصنوعة على الحکمة.
قال رضی الله عنه : (وقد یقابل الجانب الیمین من المرآة) الجانب (الیسار) من الرائی (وهو الغالب)، أی الکثیر (فی المرائی) المشهورة (بمنزلة العادة) الجاریة (فی العموم) بین الناس.
(وبخرق العادة) فی المرآة (أن یقابل الجانب الیمین) منها الجانب (الیمین) من الرائی (ویظهر الانتکاس) بأن یظهر الکبیر صغیرة والمستدیر مستطیلا ونحو ذلک.
(وهذا) الاختلاف (کله) بالصور الکثیرة للحق الواحد المتجلی بذاته فی ذاته (من عطاءات) حقیقة (الحضرة) الواحدة (المتجلی) بصیغة اسم المفعول (فیها التی نزلناها) من قبل (منزلة المرایا) الکثیرة المختلفة من حیث کثرة صفاتها أو أسمائها التی لا تعد ولا تحصى.
و (فمن عرف استعداده) بأن عرف حقیقة الاسم من الحضرة التی یتجلى فیها الحق (عرف قبوله) لأن کل اسم له قبول مخصوص من الحق المتجلی فیه، فقبول الاسم اللطیف غیر قبول الاسم المنتقم، ونحو ذلک.
والأثر الکونی هو الظاهر بالاسم بین المتجلی والمتجلی علیه المسمى بذلک الاسم.
(وما کل من یعرف قبوله) الذی هو الأثر الکونی المذکور (یعرف استعداده) الذی هو حقیقة ذلک الاسم المخصوص (إلا بعد القبول) بظهور ذلک الأثر المذکور
(وإن کان یعرفه)، أی استعداده (مجملا) من حیث أنه حقیقة اسم إلهی مخصوص ولا یعرف تفصیله بتمیزه عن غیره.
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )قال الشیخ رضی الله عنه: (وقد تعطیه انتکاس) أی انعکاس (صورته من حضرة خاصة) کالماء فإن من نظر إلیه وجد صورته منتکسة (وقد تعطیه عین ما یظهر منها) أی من عین الرائی بدون انتکاس (فیقابل الیمین منها) أی من الصورة (الیمین من الرائی) کالمرآة.
(وقد یقابل الیمین الیسار وهو) أی کون الیمین مقابلا للیسار (الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم وبخرق العادة یقابل الیمین الیمین) یعنی أن اعتبرت صورتک فی المرآة الإنسان المقابل وجهه وجهک کان یمینک مقابلا لیسار صورتک فکان هذا التقابل بمنزلة العادة إذ تقابل الصور الإنسانیة یجری على ذلک عادة .
وإذا اعتبرت أن ما یقابل یمینک من صورتک هو ما حصل عن یمینک فقد تقابل یمینک لیمین صورتک فکان هذا التقابل بخرق العادة (ویظهر الانتکاس) أی وبخرق العادة یظهر الانتکاس إذ العادة فی المقابلة الظهور على قدمه هذا کله ظاهر لمن نظر فی المرآة .
(هذا کله) أی الاختلاف المذکور بین الرائی والمرئی فی حقیقة الحضرة أی تنوع الصورة على الرائی (من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلی فیها التی أنزلناها منزلة المرائی) و نسبنا هذه الأعطیات إلى المرایا وعلى الحقیقة کلها من حقیقة الحضرة المتجلی فیها .
فإذا ثبت أن الصور المتنوعة على الرائی فی الحضرات عین الرائی والکثرات تنشأ من الحضرات (فمن عرف استعداده عرفه قبوله) أی عرف ما یقبل استعداده فی کل زمان وفی کل حضرة (وما کل من عرف قبوله) أی ما یقبله استعداده (یعرف استعداده إلا بعد القبول) أی لولا الاستعداد ما قبل.
(وإن کان یعرفه مجملا) لأن العلم بعد القبول علم من الأثر إلى المؤثر وهو علم إجمالی .
فإذا کان کل ما حصل للممکن منه إلیه ما فعل الحق بالممکن شیئا إلا بحسب اقتضاء ذاته وبحسب قابلیته فمشیئته تعالى تابعة لأحوال الممکن .
فما یشاء تعذیب من یستحق التنعیم ولا کفر من یستحق الإیمان فلا جبر أصلا من الله لا صرفا ولا متوسطا.
فإن کان وذلک أیضا منه وإلیه ونسبة جبر المتوسط إلى الله مجرد اصطلاح ممن عجز عن إدراک الأشیاء على ما هی علیه .
وإلا فلا أصغر من الفتیل ولا یظلمون فتیة بسبب الظلم من الله عن أصله ولکن الناس أنفسهم یظلمون فلا یلومون إلا أنفسهم فما شاء الله ما یناقض حکمته
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. ) قوله رضی الله عنه :"وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عین ما ظهر منها، فتقابل الیمین منها الیمین من الرائی، وقد یقابل الیمین الیسار وهو الغالب فی المرائی بمنزلة العادة فی العموم وبخرق العادة یقابل الیمین الیمین ویظهر الانتکاس، وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله."
قلت: الشکل الظاهر فی المرآة شبهها الشیخ، رضی الله عنه، بالنور الحق تعالى الذی یرى فیه المشاهد نفسه والذی ذکره فی هذا المعنى ههنا ظاهر.
لکنی أقول : فی المرأة کلاما. فمن فهمه فلا بد أن یعظمنی ویصفنی بالإدراک التام ومن لم یفهمه فهو عندی معذور لأن أهل الفهم کلهم عجزوا عن ادراکه.
فمن ذلک ما یراه الناظر فی المرآة فإن الشکل الذی یبدو فی المرآة من أعجب الأشیاء عند من لا یعرف الحقیقة والذی أقوله فیها.
إن العجب هو کون الإنسان لا یرى وجهه فی کل شیء لأن الوحدانیة قائمة بکل الأشیاء لکن المرآة لما تشابهت أجزاؤها أشبهت النور الوحدانی بالصقال الذی فیها، فظهر ما قابلها بها لا فیها.
ومن أسرار رؤیة الشکل فی المرآة أن الإنسان المقابل لها یظن أن یمینه یقابل شمال الشکل وشماله یقابل یمین الشکل ولیس کذلک .
بل الیمین یقابل الیمین والشمال یقابل الشمال لأنک لما أقبلت بوجهک على المرآة انبعث منک نور وجودی ما کان یظهر لعین الرائی حتى انعکس فی الصیقل من المرآة ولم یتفرق أجزاؤه کما تفرقت فیما لیس بصیقل وکأنه تکاثف تکاثفا ما ووجه الشکل ما کان مقابلا لوجهک بل ظهره هو المقابل لوجهک.
لأنک لما قابلته کنت متوجها إلى القبلة مثلا أو غیرها، فیکون الشکل مستقبلا للقبلة أیضا فما رأیت منه إلا قفاه لکن اتفق أنه لیس قفا لأنه وجه کله.
فلما نظرت إلیه من الجهة التی هی قفاه ولم یکن إلا وجها، فما رأیت إلا وجها وبصرک وقع على ذلک الوجه الذی هو مستقبل للقبلة وأنت أیضا مستقبلها .
ولا یمکن إلا هذا لأنک ما قابلته بالقفا، فیکون للشکل قفا فهو وجه کله من حیث ما رأیته، فکلاکما متوجه إلى جهة واحدة.
فالذی یقابل یمینک هو یمنه والذی یقابل شمالک هو شماله لأن نظرک إلیه هو من ورائه .
وأما رؤیة الانسان الواقف إلى جانب غدیر الماء منکوسا فهو واجب لأن الواقف لا فی سطح الماء بجملته فظهر ما کان قریبا لسطح وجه الماء وهو رجلاه تلی سطح الماء فی القرب ثم تباعد ما فوق رجلیه ویقدر بعده تباعد شکله فی الماء واستمرت هذه المقابلة إلى الرأس.
فکان الرأس أبعد من بقیة الجسد إلى سطح وجه الماء، فلا جرم ظهر الشکل رأسه بعید من وجه سطح الماء ولو لم یظهر منکوسا لما طابق الشکل صاحبه فی البعد والقرب من سطح الماء.
فلا المرآة کذبت ولا الماء کذب وکذلک غصون الشجر فی نظرک إلیها فی الماء وکذلک الکواکب لما کانت بعیدة من سطح وجه الماء ظهرت فی الماء بعیدة.
وأما أصل مسئلتنا وهو رؤیة العبد نفسه فی مرآة وجود الحق فمن عرف وحدانیة الوجود، عرف أن نفس رؤیته نفسه، هو عین رؤیته ربه، تبارک وتعالى.
ولو رأى الرائی نفسه من حیث ما یغایر الرأی المرئی لما رأى شیئا لأن الوجود واحد ولیس مع الوجود غیره والاعتبار الذهنی الذی وقع به الاختلاف عند المقایسة الذهنیة ما کثر الواحد.
ولو فرضنا مثلا أن العالم یذوب مثلا کما یذوب الشمع لقام جوهر النور وحده ولم یشهد أنه فارقه بما لیس بوجود أو نقص الجوهر الوجودی الانعدام الصور التی کذب الحس فی اعتقاده أنها کانت موجودة بل هو مع الصور واحد کما هو بدونها واحد ومن لم یشهد هذا، فما أدرک وحدانیة النور الذی انتفخت فیه صور العالم. وقولنا: انتفخت فیه صور العالم أو وجدت أو انعدمت إنما أحوجنا إلیه ضرورة العبارة وما ثم إلا الوجود وأما تعیناته واعتباراتها، فما کانت موجودة حتى تقول إنها تنعدم ومن لم یغب بالفناء عن رؤیة الأغیار، فما یری نور الأنوار.
فنعود إلى تحقیق أمر الأشکال الظاهرة فی المرآة، فنقول: أما رؤیة الشکل فی السیف طویلا فله سبب وذلک أن النور الذی انبعث من المقابل للمرآة ما انعکس منه إلا فی متطاول فصار متطاولا.
کما إذا سبکت الذهب الذائب من البوتقة فی متطاول صار سبیکة طویلة وإن سکبته فی مستدیر صار مستدیرا، لأن النور الصادر من المقابل للمرآة ما استصحب شکل المقابل معه بل صدر نورا بسیطا لا شکل له، فقبل التشکل بصورة الوعاء .
ولما کان ما سبک من البوتقة ذهبا وحده کانت سبیکة ذهبا لا سبیکة فضة مثلا، فظهر حقیقة المقابل إن کان إنسانا فإنسان ، وإن کان غیره فغیره.
وعرض له من الوعاء الذی انتقل إلیه من البوتقة شکل لا یغیر حقیقة المسکوب ولا یخل بما یقتضیه حقیقة الوعاء
وقول الشیخ، رضی الله عنه: قد یقابل الیمین الیسار یعنی فی ظن الرأی لا فی حقیقة الأمر بل الأمر کما قاله أولا والعادة فی العموم غلط، والتحقیق هو الأول .
و قوله: "وما کل من یعرف قبوله یعرف استعداده إلا بعد القبول، وإن کان یعرفه مجملا "
قلت: القبول یحس لأن من قیل له مثلا لو اعطاک الأمیر دراهم هل کان عندک قابلیة تأخذها.
لقال: وما الذی یمنعنی من ذلک؟ ویحس بالقابلیة.
وأما الاستعداد الذی یوجب على الأمیر أن یعطیه فقد یخفى علیه إلا بعد أن یأخذ الدراهم وقد یعرفه مجملا لا مفصلا.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )قال رضی الله عنه : « وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصّة ، وقد تعطیه عین ما یظهر منها ، فیقابل الیمین منها الیمین من الرائی ، وقد یقابل الیمین منها الیسار من الرائی وهو الغالب فی المرائی بمنزلة العادة فی العموم ، وبخرق العادة یقابل الیمین الیمین ویظهر الانتکاس . هذه کلَّها من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّی فیها التی أنزلناها منزلة المرائی ".
قال العبد : ظهور الکبیر فی المرآة الصغیرة صغیرا ، ضرب مثل لظهور الحق فی مظهریة کلّ عین عین بحسبها .
والمستطیل ضرب مثل لمظهریة عالم الأمر والأرواح فإنّ لها طول العالم والعرض لعالم الصور الجسمانیة والمثالیة والخیالیة من حیث إنّها صور وأمثلة .
والظهور فی المتحرّکة متحرّکا ضرب مثل للتجلَّیات والتعیّنات الدائمة الظهور والتنوّع على التوالی حقّا وخلقا ، جمعا وفرقا .
وانعکاس الصورة فی المرآة إذا کانت تحت الرائی فی الوضع ضرب مثال للحق فی الخلق خلقا لا حقّا .
وانعکاسها فیها بعکس ما ذکرنا إذا کانت المرآة فوق الرائی ضرب مثل لظهور الخلق فی الحق حقّا لا خلقا .
وتقابل الیمین الیمین ضرب مثل لظهور الحق المطلق فی مظهریة الإنسان الکامل کاملا ، أو لظهور الحق المطلق فی المقیّد المحاذی للمطلق مطلقا من حیث إنّ عکس العکس یستوی بالأصل ، ومن حیث إنّ الحق مع أنّه فی کلّ متعیّن عینه فهو غیر متعیّن على التعیین فی المطلق نفسه فی المقیّد المنطلق عن غیره قیّده الفانی عن نفسه مطلقا ، فافهم.
قال رضی الله عنه : " فمن عرف استعداده ، عرف قبوله ، وما کلّ من عرف قبوله عرف استعداده إلَّا بعد القبول وإن کان یعرفه مجملا " .
قال العبد أیّده الله به اعلم : أنّ أهل العلم بالاستعداد على ضربین :
منهم : من یعلم استعداده الذاتیّ غیر المجعول الذی به قبل الوجود أوّلا ، فیعرف فی ضمن ذلک الاستعداد غیر المجعول استعدادات أخر مجعولة تتجدّد له فی تطوّره بأطوار الوجود ، عرف قبوله لما یقبله فی کلّ آن من الزمان من التجلَّیّات والأعطیات والهبات فی کلّ موطن ومقام وحال . وهذا العالم أعلى عالم بالله فی هذا المشرب والمشهد ، ویختصّ بالختمین لا غیر ، إلَّا من یشاء الله من الکمّل والأفراد الندّر ، جعلنا الله منهم بمنّه ویمنه .
ومنهم : من علم قبوله من استعداده المجعول فی کلّ وقت وحال ، بمعنى أنّه لمّا استعدّ لقبول تجلّ أو عطاء أو هبة أو حال أو مقام ، وتهیّأت أسباب ذلک فی الوجود ، عرف أنّ ذلک الاستعداد الوجودیّ إنّما حصل له من ذلک الاستعداد الذاتیّ الأزلی غیر المجعول ، فإنّ الثانی حکم من أحکام الأوّل ، وأنّه قبل به الوجود أوّلا على وجه ینتج ظهور هذا الاستعداد الحالی الوجودی آخرا .
ومنهم : من یعرف استعداده من قبوله بمعنى أنّه إذا حصل له فیض ، وقبل تجلَّیا ، عرف من الحاصل استعداده المستدعی لذلک العطاء من حیث إنّه لو لم یکن له استعداد ، لم یحصل له ذلک القبول وذلک بعد الوقوع ، وقد یعرف الاستعداد بدلالة الحال قبل القبول للتجلَّی وحصوله ، کالکاتب المجد إذا تهیّأت أسبابه وآلاته على الوجه المطلوب ، وحمله باعث الحال على الکتابة ، فإنّه یتحقّق وقوع الکتابة قبل وقوعها ، ویتحقّق الاستعداد المستدعی لذلک .
ومنهم : من یعرف الاستعداد الأصلی المذکور مجملا ، فیعرف کذلک مجملا ما یقبله من الفیض والتجلَّی ، والعالم بالتفصیل له على الکلّ کلّ التفصیل ، مثل ما ذکرنا عن خاتم الأولیاء ، وشهوده جمیع أحواله وعلومه وتجلَّیاته وهیئاته التی أقامه الله فیها إلى آخر عمره حال دخوله فی بلاد الشرق ساحل بلاد الروم .
قال رضی الله عنه : « شهدت جمیع ذلک حتّى صحبتی مع أبیک ".
یعنی أبا الشیخ صدر الدین ، محمد بن إسحاق رضی الله عنه : " وشهدت ولادتک فی زمانها ، ومرتبتک عند الله ، وجمیع مکاشفاتک وأذواقک وأذواق أولادک الإلهیّین ، ومشاهدهم ومقاماتهم وعلومهم وتجلَّیاتهم وأسماءهم عند الله ، وحلیة کلّ واحد منهم ، وأحواله وأخلاقه وکلّ ما یجری لک وعلیک وعلیهم إلى آخر أعمارکم وبعد المفارقة فی برازخکم وما بعدها ، والحمد لله " .
وهذا النوع من العلم یختصّ بمثله ، وکان لأبی العبّاس الخضر علیه السّلام علم الاستعدادات شهودا وکشفا .
منه علمه باستعداد الصبیّ الذی قتله أنّه لو عاش ظهرت استعدادات فرعیّة وجودیة توجب أن یرهق أبویه طغیانا وکفرا ، وأنّه یقتل عن ذلک الاستعداد على الطهارة والفطرة عنایة من الله سبقت له بموجب استعداده الأصلی أیضا .
وهو مخصوص بظهور الولایة ، مستور عن عامّة الأنبیاء وخاصّتهم من کونهم أنبیاء وإذا شهدوها ، شهدوها من جهة الولایة ، وهی المشکاة الخصیصة بخاتم الأولیاء ، فافهم وتذکَّر ما ذکَّرت به إن شاء الله تعالى .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )قال رضی الله عنه : " وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة وقد یعطیه عین ما یظهر منها ، فیقابل الیمین منها الیمین من الرائی ". أی وقد تعطیه حضرة أعلى من حضرة الخیال عین ما یظهر من الصورة لا عکسها کحضرة السر والروح ، فیقابل الیمین منها الیمین من الرائی ، کظهور الحق فی صورة الإنسان الکامل مطلقا.
" وقد یقابل الیمین الیسار" کما فی الحضرة الخیالیة .
" وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم" على حسب الحال الغالبة علیه ، فإذا جاوز هذه الحضرة یرى عینه فی صورة صفاته إما مجردة عن هذه الصورة الخیالیة وإما فیها فإن کان القلب فی مقام الصدر أی وجهه الذی یلی النفس رآه فی الصورة الخیالیة فیدرک معنى الصورة بصفاته .
وإن کان فی مقام السر وهو وجهه الذی یلی الروح یراها مجردة وتکون فی غایة الحسن والبهاء ، وإن بلغ صاحب الکشف حضرة الروح یرى عینه فی مرآة الحق فهو الحق المتجلى بصورته ، فیرى الخلق حقا لأنه ما رآه إلا مقیدا بصورة عینه.
" وبخرق العادة تقابل الیمین الیمین " أی على خلاف العادة لأنه یرى عینه بعینه فی مرآة الحق ، فهو إذن کالرائى صورته فی المرآة الکبیرة کبیرة ، وإذا شاهد الحق فی صورة عینه أو غیره یرى الحق خلقا .
کالرائى صورته فی المرآة الصغیرة صغیرة " ویظهر الانتکاس " لأن المرآة تحته مع کون الیمین یقابل الیمین لکون الحق بصره الذی به یبصره فی مرآة عینه .
وإن أطلق الحق عن قید تعینه کالکامل المطلق الفانی فی الله الشاهد للأشیاء فی الحق بعین الحق ، یرى الحق حقا والخلق خلقا والمطلق فی المقید والمقید فی المطلق .
فیرى کل اسم من أسمائه موصوفا بجمیع أسمائه کما سیأتی وقد استجیب فی حقه دعاء النبی علیه الصلاة والسلام: « اللهم أرنا الحق حقا وارزقنا اتباعه ، وأرنا الباطل باطلا وارزقنا اجتنابه » .
ومما ذکر یظهر معنى قوله " وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلى فیها التی أنزلناها منزلة المرائى " .
قوله رضى الله عنه : " فمن عرف استعداده عرف قبوله ، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إلا بعد القبول ، وإن کان یعرفه مجملا " معلوم بما مر فی أول هذا الفص عند تقسیم الواقفین على سر القدر . حیث قال : فمنهم من یعلم ذلک مجملا ومنهم من یعلمه مفصلا.
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )ﻗﺎﻝ رضى الله عنه : (ﻭﻗﺪ ﺗﻌﻄﻴﻪ ﺍﻧﺘﻜﺎﺱ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻣﻦ ﺣﻀﺮﺓ ﺧﺎﺻﺔ) ﻭﺫﻟﻚ ﻣﺜﻞ ﺍﻟﻤﺎﺀ، ﻓﺈﻥ ﺍﻟﺸﺨﺺ ﺇﺫﺍ ﻧﻈﺮ ﻓﻴﻪ ﻳﺮﻯ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻣﻨﺘﻜﺴﺔ.
ﻭﻛﻞ ﺟﺴﻢ ﺻﻘﻴﻞ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻋﻠﻰ ﻭﺟﻪ ﺍﻷﺭﺽ ﻓﻬﻮ ﻳﻌﻄﻰ ﺍﻻﻧﺘﻜﺎﺱ. (ﻭﻗﺪ ﺗﻌﻄﻴﻪ ﻋﻴﻦ ﻣﺎ ﻳﻈﻬﺮ ﻣﻨﻬﺎ، ﻓﻴﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻨﻬﺎ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ) ﺃﻱ، ﻭﻗﺪ ﺗﻌﻄﻰ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ ﻟﻠﺮﺍﺋﻲ ﻋﻴﻦ ﻣﺎ ﻳﻈﻬﺮ ﻣﻦ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ، ﻓﺤﻴﻨﺌﺬ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﻤﺮﺋﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ.
ﻑ "ﻣﻦ" ﻓﻲ "ﻣﻨﻬﺎ" ﺍﻷﻭﻝ ﺑﻴﺎﻥ "ﻣﺎ".
ﻭﻫﺬﺍ ﺃﻳﻀﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺎﺀ: ﻓﺈﻥ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻨﻬﺎ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ. ﻭﻗﻴﻞ: (ﺇﻥ ﻓﻲ ﺣﻀﺮﺓ ﺍﻟﺴﺮ ﻭﺣﻀﺮﺓ ﺍﻟﺮﻭﺡ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻨﻬﺎ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ).
ﻓﺄﻧﺖ ﺗﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻭﺍﻟﺸﻤﺎﻝ، ﺑﻞ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﻣﻄﻠﻘﺎ، ﻻ ﻳﺘﺼﻮﺭ ﺇﻻ ﻓﻲ ﺣﻀﺮﺓ ﺍﻟﺨﻴﺎﻝ ﻭﺍﻟﺤﺲ، ﻭﺣﻀﺮﺍﺕ ﺍﻟﺴﺮ ﻭﺍﻟﺮﻭﺡ ﻭﺍﻟﺨﻔﻰ، ﻭﻏﻴﺮﻫﺎ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﺮﺍﺗﺐ ﺍﻟﺮﻭﺣﺎﻧﻴﺔ، ﻛﻠﻬﺎ ﻣﺠﺮﺩﺓ ﻣﻦ ﺍﻟﺼﻮﺭ ﻭﺟﻬﺎﺗﻬﺎ، ﻣﻊ ﺃﻥ ﺍﻟﻐﺮﺽ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺍﻟﻤﻌﻘﻮﻝ ﺑﺎﻟﻤﺤﺴﻮﺱ ﻻ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺍﻟﻤﻌﻘﻮﻝ ﺑﺎﻟﻤﻌﻘﻮﻝ.
ﻗﺎﻝ رضى الله عنه : (ﻭﻗﺪ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﺍﻟﻴﺴﺎﺭ، ﻭﻫﻮ ﺍﻟﻐﺎﻟﺐ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﻳﺎ ﺑﻤﻨﺰﻟﺔ ﺍﻟﻌﺎﺩﺓ ﻓﻲ ﺍﻟﻌﻤﻮﻡ).
ﻭ ﺫﻟﻚ ﺑﺤﺴﺐ ﺍﻻﻋﺘﺒﺎﺭ، ﻓﺈﻧﻚ ﺇﺫﺍ ﺍﻋﺘﺒﺮﺕ ﺟﻬﺔ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﻤﺮﺋﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ، ﻭﺟﺪﺕ ﻳﻤﻴﻨﻬﺎ ﻣﻘﺎﺑﻼ ﻟﻴﺴﺎﺭﻙ ﻭﻳﺴﺎﺭﻫﺎ ﻣﻘﺎﺑﻼ ﻟﻴﻤﻴﻨﻚ، ﻛﺎﻹﻧﺴﺎﻥ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻣﻘﺎﺑﻼ ﻭﺟﻬﻪ ﺇﻟﻰ ﻭﺟﻬﻚ.
ﻭﺃﻣﺎ ﺇﺫﺍ ﺍﻋﺘﺒﺮﺕ ﺍﻟﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ ﺻﻮﺭﺗﻚ ﻭﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﻤﺮﺋﻴﺔ ﻓﻴﻬﺎ، ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻨﻚ ﻣﻘﺎﺑﻼ ﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ، ﺃﻻ ﺗﺮﻯ ﺇﻧﻚ ﺇﺫﺍ ﻭﺿﻌﺖ ﺃﺻﺒﻌﻚ ﻋﻠﻰ ﻭﺟﻬﻚ ﺍﻷﻳﻤﻦ، ﻣﺜﻼ، ﻳﻈﻬﺮ ﺫﻟﻚ ﻓﻲ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﻭﺟﻬﻚ ﺍﻷﻳﻤﻦ، ﻓﻬﻮ ﻳﻤﻴﻨﻬﺎ ﻓﻲ ﺍﻟﺤﻘﻴﻘﺔ، ﻭﺇﻥ ﻛﻨﺖ ﺗﺘﻮﻫﻢ ﺃﻧﻪ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﺍﻷﻳﺴﺮ، ﻷﻥ ﺫﻟﻚ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﻫﻮ ﻋﻴﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﻣﻨﻚ ﻻ ﻏﻴﺮﻩ.
(ﻭﺑﺨﺮﻕ ﺍﻟﻌﺎﺩﺓ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻭﻳﻈﻬﺮ ﺍﻻﻧﺘﻜﺎﺱ). ﻫﺬﺍ ﺃﻳﻀﺎ ﻣﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺔ ﺍﻟﻤﺎﺀ. ﻓﺈﻥ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﺇﺫﺍ ﻭﻗﻒ ﻋﻠﻰ ﺟﻨﺐ ﺍﻟﻨﻬﺮ، ﻳﺮﻯ ﻓﻴﻪ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻣﻨﺘﻜﺴﺔ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻨﻪ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻨﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮﺍ.
ﻭﻣﺎ ﺭﺃﻳﻨﺎ ﻓﻲ ﻏﻴﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﺮﺁﻳﺎ ﺃﻥ ﻳﺮﻯ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻭﻳﻈﻬﺮ ﺍﻻﻧﺘﻜﺎﺱ، ﺑﻞ ﺇﺫﺍ ﺣﻘﻘﺖ ﺍﻟﻨﻈﺮ، ﻭﺟﺪﺕ ﺍﻟﻤﺎﺀ ﺃﻳﻀﺎ ﺑﺤﻴﺚ ﻻ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ، ﻓﺎﻥ ﺍﻟﺸﺨﺺ ﺇﺫﺍ ﺍﻧﺘﻜﺲ، ﻳﻨﻘﻠﺐ ﻳﻤﻴﻨﻪ ﻳﺴﺎﺭﺍ ﻭﻳﺴﺎﺭﻩ ﻳﻤﻴﻨﺎ. ﻓﻤﺎ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﺑﺎﻟﻴﻤﻴﻦ ﻣﻊ ﺍﻻﻧﺘﻜﺎﺱ ﻋﻠﻰ ﺳﺒﻴﻞ ﺧﺮﻕ ﺍﻟﻌﺎﺩﺓ، ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻟﻨﺎ.
ﻗﻴﻞ: (ﺇﻥ ﻳﻤﻴﻦ ﺍﻟﺸﻜﻞ ﺍﻟﻤﺮﺋﻲ، ﻓﻲ ﺃﻱ ﻣﺮﺁﺓ، ﻛﺎﻧﺖ ﻻ ﻳﺰﺍﻝ ﻣﻘﺎﺑﻼ ﻟﻠﻴﻤﻴﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ ﻭﺍﻟﻴﺴﺎﺭ ﻟﻠﻴﺴﺎﺭ، ﻭﺇﻧﻤﺎ ﻳﻈﻦ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ ﻋﻜﺴﻪ ﻟﻈﻨﻪ ﺃﻥ ﺍﻟﻤﺮﺋﻲ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﻭﺟﻪ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ، ﻭﻟﻴﺲ ﻛﺬﻟﻚ، ﻓﺈﻥ ﺍﻟﺮﺍﺋﻲ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻣﺴﺘﻘﺒﻼ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻘﺒﻠﺔ، ﻣﺜﻼ، ﻳﻜﻮﻥ ﻭﺟﻪ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺁﺓ ﺃﻳﻀﺎ ﻣﺴﺘﻘﺒﻼ ﺇﻟﻰ ﺍﻟﻘﺒﻠﺔ، ﻓﺎﻟﻤﺮﺋﻲ ﻣﻦ ﺍﻟﺸﻜﻞ ﻫﻮ ﺍﻟﻘﻔﺎﺀ، ﻟﻜﻦ ﻻ ﻗﻔﺎﺀ ﻟﻪ، ﻷﻧﻪ ﻭﺟﻪ ﻛﻠﻪ، ﻓﻼ ﻳﺰﺍﻝ ﻳﻘﺎﺑﻞ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻭ ﺍﻟﻴﺴﺎﺭ ﺍﻟﻴﺴﺎﺭ). ﻭﻓﻴﻪ ﻧﻈﺮ.
ﺇﺫﺍ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﻭﺍﻟﻈﻬﺮ ﻻ ﻳﻜﻮﻥ ﺇﻻ ﻟﺠﺮﻡ ﻛﺜﻴﻒ، ﻭﻣﺎ ﺛﻢ ﺇﻻ ﺍﻟﻌﻜﺲ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﺑﻞ ﺍﻟﺤﻖ ﺃﻧﻪ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎﺭ ﺍﻟﺠﻬﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻤﺮﺋﻲ ﻭﺍﻟﺮﺍﺋﻲ ﻳﻈﻬﺮ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﺷﻤﺎﻻ ﻭﺍﻟﺸﻤﺎﻝ ﻳﻤﻴﻨﺎ، ﻭﺃﻣﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎﺭ ﺍﻟﺘﻘﺎﺑﻞ ﻓﻘﻂ، ﺩﻭﻥ ﺍﻟﺠﻬﺔ، ﻓﻜﻞ ﻣﻦ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻭﺍﻟﺸﻤﺎﻝ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻟﻤﺎ ﻫﻮ ﻋﻜﺴﻪ.
ﻗﺎﻝ رضى الله عنه : (ﻭﻫﺬﺍ ﻛﻠﻪ ﻣﻦ ﺃﻋﻄﻴﺎﺕ ﺣﻘﻴﻘﺔ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ ﺍﻟﻤﺘﺠﻠﻰ ﻓﻴﻬﺎ ﺍﻟﺘﻲ ﺃﻧﺰﻟﻨﺎﻫﺎ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﺍﻟﻤﺮﺁﻳﺎ) ﻓﺎﻟﺤﺎﺻﻞ، ﺃﻥ ﺍﻟﺤﻀﺮﺓ ﺍﻟﺘﻲ ﻳﺮﻯ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻓﻴﻬﺎ ﺗﻌﻄﻰ ﻟﺘﻠﻚ ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﺧﺼﻮﺻﻴﺔ ﻣﺎ، ﻻ ﺗﻜﻮﻥ ﻟﻐﻴﺮﻫﺎ، ﻓﺈﺫﺍ ﺭﺃﻯ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﺻﻮﺭﺍ ﻣﺘﻨﻮﻋﺔ ﻓﻲ ﺣﻀﺮﺍﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ، ﻛﺤﻀﺮﺍﺕ ﺍﻟﺨﻴﺎﻝ ﻭﺍﻟﻘﻠﺐ ﻭﺍﻟﺮﻭﺡ، ﻻ ﻳﻨﺒﻐﻲ ﺃﻥ ﻳﺘﻮﻫﻢ ﺃﻧﻬﺎ ﻏﻴﺮﻩ، ﻛﻤﺎ ﻳﺠﺪ ﺍﻟﺘﻨﻮﻉ ﻓﻲ ﺍﻟﺼﻮﺭ ﺍﻟﺘﻲ ﻓﻲ ﺍﻟﻤﺮﺍﻳﺎ ﺍﻟﻤﺘﻌﺪﺩﺓ ﻣﻊ ﺃﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺄﻧﻬﺎ ﺻﻮﺭﺗﻪ ﻻ ﻏﻴﺮ.
ﻗﺎﻝ رضى الله عنه : (ﻓﻤﻦ ﻋﺮﻑ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﻩ ﻋﺮﻑ ﻗﺒﻮﻟﻪ، ﻭﻣﺎ ﻛﻞ ﻣﻦ ﻋﺮﻑ ﻗﺒﻮﻟﻪ ﻳﻌﺮﻑ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﻩ ﺇﻻ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﻘﺒﻮﻝ ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻥ ﻳﻌﺮﻓﻪ ﻣﺠﻤﻼ). ﻟﻤﺎ ﺫﻛﺮ ﺃﻥ ﺍﻟﻌﻄﺎﻳﺎ ﺑﺤﺴﺐ ﺍﻟﻘﻮﺍﺑﻞ ﻳﺘﻨﻮﻉ، ﺃﻋﺎﺩ ﻛﻼﻣﻪ ﻓﻲ ﺍﻻﺳﺘﻌﺪﺍﺩ.
ﻭ "ﺍﻟﻔﺎﺀ" ﻓﻲ "ﻓﻤﻦ ﻋﺮﻑ" ﻟﻠﻨﺘﻴﺠﺔ.
ﺃﻱ، ﻓﻤﻦ ﻋﺮﻑ ﺻﻮﺭﺓ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﻩ ﻭﻣﺎ ﻳﻌﻄﻴﻪ ﻓﻲ ﻛﻞ ﻭﻗﺖ، ﻋﺮﻑ ﺻﻮﺭﺓ ﻗﺒﻮﻟﻪ، ﺃﻱ ﺻﻮﺭﺓ ﻣﺎ ﻳﻘﺒﻠﻪ ﺫﻟﻚ ﺍﻻﺳﺘﻌﺪﺍﺩ، ﻓﺈﻥ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎﻟﻌﻠﺔ ﻟﻠﺸﺊ، ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻫﻲ ﻋﻠﺔ ﻟﻪ، ﻳﻮﺟﺐ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﺑﻤﻌﻠﻮﻟﻬﺎ. ﻭﻟﻴﺲ ﻛﻞ ﻣﻦ ﻳﻌﺮﻑ ﻗﺒﻮﻟﻪ ﻟﺸﺊ ﻳﻌﺮﻑ ﻣﺎ ﻫﻮ ﺳﺒﺐ ﻟﺬﻟﻚ ﺍﻟﻘﺒﻮﻝ، ﺇﻻ ﻣﺠﻤﻼ، ﻭﻻ ﻳﻌﺮﻓﻪ ﻣﻔﺼﻼ ﺇﻻ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﻘﺒﻮﻝ، ﻓﺈﻧﻪ ﺣﻴﻨﺌﺬ ﻳﻌﺮﻑ ﺫﻟﻚ ﺍﻻﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﻟﻤﻌﻴﻦ ﻣﻤﺎ ﻗﺒﻠﻪ.
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )قال رضی الله عنه : "وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عین ما یظهر منها فتقابل الیمین منها الیمین من الرائی، وقد یقابل الیمین الیسار وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمین الیمین ویظهر الانتکاس.
وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا.
فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إلا بعد القبول، وإن کان یعرفه مجملا."
ثم أشار إلى الاختلاف بحسب أوضاع المرایا فقال: (وقد تعطیه) أی: المرأة الرائی (انتکاس صورته من حضرة خاصة) کالواقف على طرف الحوض مستویا تسفل رأسه، وتتعالی رجلاه.
(وقد تعطیه عین ما یظهر) بحسب الوضع کمرآة الحدید الموضوعة أمام الوجه رفیقابل الیمین منها) أی: من صورة المرأة (الیمین من الرائی) فتقع الموافقة من هذا الوجه على خلاف القیاس فی تقابل شخصین فی عالم الحس مع ما ذکرنا من المخالفة بینهما فی الصغر والاستطالة والتحرک.
(وقد یقابل الیمین منها الیسار) من الرائی، (وهو الغالب فی المرایا) المثالیة.
وقد یقع ذلک فی موضع الارتفاع من مقعر الجسم الصقیل کالظاهر تظهر صورة فی موضع الانخفاض منه، وأخرى فی موضع الارتفاع یخالفه إحداهما یمینا ویسارا.
(بمنزلة العادة فی العموم)، أی: بمنزلة رؤیة شخص شخصا آخر أمام وجهه، (وبخرق العادة) فی المرائی المثالیة (یقابل الیمین) من الصورة الظاهرة فی تلک المرأة (الیمین) من الرائی.
(ویظهر الانتکاس) أیضا فی صورة تلک المرآة، فهذه جملة وجوه الاختلاف بین صورة الرائی، وصور المرایا الحسیة والمثالیة.
(وهذا) الاختلاف صورة المرئی لصورة الرائی فی عالم المثال (کله من أعطیات) أی: مقتضیات (الحضرة المتجلی فیها) أی: بحسب استعداد الرائی فیها، أو المرئی له فیها .
(التی أنزلناها منزلة المرایا) المحسوسة المختلفة، وإن لم تکن تلک الحضرة مرأة، ولا اختلاف فیها وإنما هو فیما یرى فیها بحسب الرائی أو المرئی.
فلذلک قال: (فمن عرف استعداده) أی: مقتضی استعداداته المختلفة بحسب أحواله (عرف قبوله) بحسب کل حال لتلک الصور قبل وقوع ذلک على التفصیل، (وما کل من عرف قبوله) لاختلافها حین وقوعه (یعرف استعداده) لذلک القبول.
(إلا بعد حصول القبول) على سبیل التفصیل، (وإن کان یعرفه) أی: الاستعداد قبل القبول أو القبول بحسبه (مجملا)؛ لأنه لاطلاعه على سر القدر یعلم أنه لا یقبل إلا ما یستعد له لاقتضاء الحکمة مع عموم الجود الاقتصار على حد الاستعداد هذا ما استقر علیه رأی المحققین من الصوفیة وغیرهم.
إلا أن بعض أهل النظر من أصحاب العقول الضعیفة، یرون أن الله یفعل بالأشیاء ما یشاء
استعدت له أم لا .
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )
وأشار إلى القسمین الأولین بقوله رضی الله عنه: (وقد یعطیه انتکاس صورة من حضرة خاصة ، وقد یعطیه عین ما تظهر منها ، فیقابل الیمین الیمین من الرائی ) وإلى الثالث بقوله رضی الله عنه: (وقد یقابل الیمین الیسار ،وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم).
وذلک لأن الأجسام الصقیلة التی ترى مثل المحسوسات بعمومها، إنما یراها لدى الاستقبال ومواجهة الرائی للجسم الصقیل.
ولا شک أن ظهور أحکام التقابل یقتضی أن یقابل الیمین الیسار، لکن إذا علا الرائی علوا إحاطیا لا یظهر تلک الأحکام کما ظهر لدى المواجهة، فتعطی المرآة حینئذ انتکاس الصورة من الحضرة الخاصة.
وهی الحضرة التی انخلع فی طوى إطلاقها نعلا التقابل، وإذا بلغ منتهاها یصیر المظهر عین الظاهر على ما هو محتد ذوق الختم وحقیقته کما عرفت.
وعند سطوع تباشیر هذه المرتبة تنطوی أحکام تمایز العقل على ما هو محتد ذوق العامة وحقیقة آدم وتختفی کواکب تمییزه العادی وتفرقته الرسمیة المأنوسة للکل، وتفصیل جزئیات الأنوار اللائحة علیه فی ظلمات نشأته الکونیة.
وإلیه أشار بقوله: (وبخرق العادة یقابل الیمین الیمین ویظهر الانتکاس).
(وهذا) الانقلاب والاختلاف (کله من اعطیات حقیقة الحضرة المتجلی فیها ، التی أنزلناها منزلة المرایا) ؛ ولا یتوهم التدافع بین هذا الکلام وبین ما قال : "ما فی أحد من سوى نفسه شیء" فإن الحضرة المذکورة لیست مصدرا للعطاء إلآ باعتبار حقیقته التی هی عین المشاهد من القوابل المتکثرة ، وفی لفظ «المرایا» ما ینتهک علیه ، وقد سبق فی الفص الآدمی ما یفیدک معنی الحقیقة ، فی هذه الحضرة و وجه اختصاصها بها فلا نعبده .
وإذ قد عرفت أن العالی على مرآة قابلیته واستعداده هو الذی تظهر الحقائق على ما هی علیه - دون من دونه ممن قابلها - ظهر لک وجه ارتباط قوله : (فمن عرف استعداده عرف قبوله ) لما یستعده من المراتب و یستأهله من الحقائق ، ضرورة أنه هو العالی على مرآة استعداده ، فتعطیه الصورة منتکسة مطابقة .
(وما کل من عرف قبوله عرف استعداده إلا بعد القبول) لأنه فی حیطة أحکام التقابل ، فلا تعطیه مرآة استعدادها الصورة المطابقة ، فلا یعرفها بتفاصیل نسبها ، (وإن کان یعرفه مجملا) لأن صاحب المواجهة برى الیمین والیسار ، و یعرفهما ، لکن لا من حیث أنهما یمین ویسار.
وهذا الکلام کله ذیل لقوله: "ما فی أحد من الله شیء، وما فی أحد من سوى نفسه شیء".
وإذ خصص إدرا که بالعاقلین عن الله، أضرب عن ذلک متعرضا لما ذهب إلیه بعض العاقلین عن الأسباب، من الأنظار والأقیسة بإیراد «إلآ» موضع «لکن» فی قوله
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:
قال الشیخ ابن العربی الطائی الحاتمی : (وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس. وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )قال رضی الله عنه : "و قد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، و قد تعطیه عین ما یظهر منها فتقابل الیمین منها الیمین من الرائی، و قد یقابل الیمین الیسار و هو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: و بخرق العادة یقابل الیمین الیمین و یظهر الانتکاس."قال رضی الله عنه : (وقد تعطیه)، أی تلک المرآة (انعکاس صورته) الخارجیة (من حضرة خاصة) کما إذا کانت فوق رأسه وتحت قدمه (وقد تعطیه عین ما یظهر) فی المرآة (منها).
أی من صورته الخارجیة فمن بیان الموصول، أی تعطیه عین صورته الخارجیة التی یظهر فی المرآة من غیر تعیین.
(فیقابل الیمین منها)، أی من الصورة الظاهرة فی المرآة (الیمین من الرائی) کما إذا کانت المرآیا متعددة فإنه إذا ظهرت صورة الرانی فی مرآة مقابلة لمرة أخرى فلا شک أنه تظهر صورته فی المرة الثانیة بصورة الأصل.
لأن عکس العکس إنما یکون بصورة الأصل (وقد یقابل الیمین من المرأة الیسار وهو الغالب فی المراثی بمنزلة العادة) فی غلبة الوقوع و کثرته (فی العموم).
فإن غایة الرآیین إنما یرون صورهم لدى استقبالهم ومواجهتهم للمرائی (وبخرق) ما هو بمنزلة (العادة).
أی بخلافه (أن یقابل الیمین الیمین) فی بعض الحضرات کما عرفت عند تعدد المرآة (ویظهر الانتکاس) فی بعض آخر.
کما إذا کانت المرأة على خلاف العادة فوق رأس الرائی أو تحت قدمه کما مر .
قیل : ظهور الکبیر فی المرآة الصغیرة ضرب مثال لظهور الحق فی کل عین بحسبه، وظهور الغیر المستطیل فی المستطیلة ضرب مثال لظهور الحق سبحانه فی عالم الأمر.
فإن له طولا باعتبار سلسلة الترتیب، وظهور الغیر المتحرک فی المتحرکة ضرب مثال لظهوره سبحانه فی الأمور المتصرفة المتجددة آنا فآنا.
وانتکاس الصورة فی المرأة إذا کانت تحت الرائی فی الوضع ضرب مثال لظهور الحق فی الخلق خلقا.
وانتکاسها فیها إذا کانت فوق الرانی ضرب مثال لظهور الخلق فی الحق وانتکاسها للحق حقا .
وتقابل الیمین للیمین مثال لظهور الحق فی الإنسان الکامل کاملا .
وللیسار ضرب مثال لظهوره فی غیر الإنسان الکامل غیر کامل.
ولا یخفى علیک أن هذه التطبیقات وان کانت صحیحة ملیحة فی نفسها لکن لا تلائم المقام فإن الکلام فی اختلافات صور صاحب الکشف بحسب الحضرات المتجلی فیها لا فی اختلافات تجلیات الحق سبحانه بحسبها.
قال رضی الله عنه : "و هذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إلا بعد القبول، وإن کان یعرفه مجملا."
قال رضی الله عنه : (وهذا) الذی ذکرناه (کله) من تنوعات اختلافات الصور المفیضة على صاحب الکشف المفهومة مما سبق من ضرب المثال.
(من أعطیات الحضرة المنجلی فیها التی أنزلناها منزلة المرایا)، فکما أن الظاهر فی المرایا ینقلب بحسبها وکذلک انقلاب صور صاحب التجلی بحسب الحضرة المتجلی فیها لصاحب الکشف.
(فمن عرف) من أصحاب الکشف (استعداده) لهذه الأعطیات مفضلا (عرف) العطایا المقبولة و(قبوله) إیاها (وما کل من یعرف قبوله) الذی هو الأثر (یعرف) مفصلا (استعداده) السابق على القبول (إلا بعد القبول).
إذ لیس أن یکون العلم بها مسبوقا بالعلم باستعدادها مخصوصة (وإن کان بعرفة) قبل القبول (مجملا) بأن له استعدادا لأمر ما.
کتاب مجمع البحرین فی شرح الفصین الشیخ ناصر بن الحسن السبتی الکیلانی 940هـ:
قال رضی الله عنه : ( وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة، وقد تعطیه عینَ ما یظهر منها فتقابل الیمینُ منها الیمینَ من الرائی، وقد یقابل الیمینَ الیسارَ وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم: وبخرق العادة یقابل الیمینُ الیمینَ ویَظهر الانتکاس.
وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلَّى فیها التی أنزلناها منزلة المرایا. فمن عرف استعداده عرف قبوله، وما کل من عرف قبوله یعرف استعداده إِلا بعد القبول، وإِن کان یعرفه مجملًا. )
قال المصنف رضی الله عنه : [ وقد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصة . وقد تعطیه عین ما یظهر منها فیقابل الیمین منها الیمین من الرائی . وقد یقابل الیمین الیسار وهو الغالب فی المرایا بمنزلة العادة فی العموم . وبخرق العادة یقابل الیمین الیمین ویظهر الانتکاس . وهذا کله من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلی فیها التی أنزلناها منزلة المرایا] .
قال الشارح رضی الله عنه :
( و قد تعطیه): أی الحضرة الصقیلة تعطی الرائی .
( انتکاس صورته) یرى صورته فیها منتکسة، و ذلک (من حضرة خاصة )، کالماء و کل جسم صقیل یکون تحت القدم أو فوق الرأس، فإنه یعطی الانتکاس .
( و قد تعطیه ): أی المرآة للناظر (فیها عین ما یظهر منها، فیقابل الیمین منها الیمین من الرائی) .
قیل: إن حضرة السر وحضرة الروح یقابل فیهما الیمین من الرائی، وأنت تعلم أن الیمین و الشمال بل الصور مطلقا لا تتصور إلا فی حضرة الخیال أو الحس، و أمّا إذا کانت المرایا متعددة متقابلة، فإنه إذا ظهرت صورة الرائی فی المرآة مقابلة لمرآة أخرى.
فلا شک أنها تظهر صورته فی المرآة الثانیة بصورة الأصل، کما ترى اللوح المکتوب فی المرآة معکوسا فلا تقرأ، فإذا قابلتها بمرآة أخرى ترى الخطوط بصورتها الأصلیة و تقرأ و ذلک لأن عکس العکس هو الأصل، أو على صورة الأصل .
( و قد تقابل الیمین الیسار )، کما فی حضرة الحس (و هو الأغلب، و یخرق العادة یقابل الیمین الیمین، و یظهر الانتکاس) کما فی الماء إذا وقف الواقف علیه یرى فیه صورته منتکسة، بحیث یقابل الیمین منه الیمین منها ظاهرا .
( هذا کله ): أی الذی ذکرناه من تنوعات الصور الفائضة على صاحب الکشف على أنواعها و ضروبها المفهومة، مما سبق من ضرب الأمثال من (أعطیات حقیقة الحضرة المتجلى فیها التی أنزلناها منزلة المرئی) .
فالحاصل أن جمیع ما یرى من الصور فی حضرات متعددة متنوعة سریة أو روحیة أو قلبیة أو خیالیة أو حسیة هی عینه لا غیره، ظهرت بحکم المرئی أو بحسب المجالی، و التنوع من أحکام الحضرات و المظاهر و المرایا و العین ثابتة .
و هکذا الأمر فی الإلهیات، فإنه یظهر بحکم المظاهر، فإنها کالمرائی للوجه الحق سبحانه و هو ثابت لا یتغیر أصلا .
قال المصنف رضی الله عنه : [فمن عرف استعداده عرف قبوله،وما کل من عرف قبوله، یعرف استعداده إلا بعد القبول،وإن کان یعرفه مجملا.]
قال الشارح رضی الله عنه :
( فمن عرف استعداده عرف قبوله )، فإن العلم بالعلة من حیث أنها علة یوجب العلم بالمعلول، کما یظهر فی باب التضایف، فهو ممن عرف القبول بالاستعداد، لا من الذی عرف الاستعداد بالقبول لأنه دونه .
( و ما کل من عرف قبوله یعرف استعداده )، بل و لا یعلم ذلک الاستعداد :
( إلا بعد القبول) حیث رأى أنه قبل ذلک، فعرف أن لو لا الاستعداد ما قبل ذلک .
( و إن کان یعرفه ): أی الاستعداد (مجملا )، فالأول صاحب العلم التفصیلی بالاستعدادات التفصیلیة، و الثانی صاحب العلم الإجمالی بها، و أین هذا من هذا، بل الأول أتم و أعم ما یکون فی معرفة الاستعدادات فی صنعه لأنه مطلع على غیبه بعثوره على عینه، بل هو مشرف على أحکام أعیان غیره و أحواله، فافهم .
فلما قرأ الاقتضاءات ذاتیة، و الطلبات و المنح النفثیة نفسیة علم أن الله فعال لما یرید، و ما یرید إلا ما یرید المرید .
قال الله تعالى: "و ربُّک یخْلقُ ما یشاءُ و یخْتارُ ما کان لهُمُ الخِیرُة" [ القصص : 68 ].
فمنهم شقی طلب شقاوته، و منهم سعید طلب سعادته، و لو شاء لهداکم أجمعین، لکنه لم یشاء لأن الحکمة اقتضت ذلک، قال تعالى: "وأنّ اللّه لیس بظلّاٍم للْعبیدِ"[ الحج: 10].
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: 232-234
و قد تعطیه انعکاس صورته من حضرة خاصة، و قد تعطیه عین ما یظهر منها فتقابل الیمین منها الیمین من الرّائی، و قد یقابل الیمین الیسار و هو الغالب فی المرأى بمنزلة العادة فى العموم: و بخرق العادة یقابل الیمین الیمین و یظهر الانتکاس.
و وقت باشد که: محلّ منظور فیه، آن صورت ناظره در وى سرنگون نماید. و این در آب باشد، یا در جسمى صقیل که بر روى زمین نهاده باشد.
و وقت باشد که: آن محلّ منظور فیه که: مرآت است، یا آب، یا جرمى صیقلى، صورت رائى را به رائى چنان نماید که او است بى تغییرى. و در چنین محلّى باید که یمین، یمین نماید؛ و یسار، یسار.
و وقت باشد که یمین، مقابل یسار نماید. و غالب، این باشد که: مرئى چنین نماید بحسب عادت. امّا بخلاف عادت، یمین، مقابل یمین افتد. و انتکاس در صورت پیدا آید.
و در این بحث جاى نظر است؛ از بهر آنکه: ما قطعا در هیچ مرآت، این نمىیابیم که: یمین در مقابل یمین افتد؛ و یسار در مقابل یسار؛ بلکه بالعکس است. و از خرق عادت که گفته، هم، چیزى نمىدانیم که: مراد چیست؟
و شیخ نیز که بر وى این کتاب خواندیم، در این مقام توقّف نمود، و گفت:
خرق العادة غیر معلوم لنا.
امّا بقدر فکر خود چنین مىگوئیم که: آنچه مشاهده افتاد در محلّ مجلوّ، و جرم صقیل [از آینه و آب و غیره] چنین است که: ناظر در آینه [هرگاه که آینه بر زمین نهاده باشد] شکل خود، البته منکوس بیند؛ و همچنین در آب؛ و یمین، یسار نماید؛ و یسار یمین.
اللهمّ، در آب اگر بر طرف جوى آب بایستد، و نظر در آب کند، هم از طرف [جوى]؛ نه چنانکه توجّه بسوى آب کند، این سخن، راست آید، که یمین وى، یمین نماید مع انتکاس الصورة.
و مراد از خرق عادت، خلاف عادت است در ایستادن، و نگاه کردن؛ و همچنین اگر کسى بمثل بر کنار آبى سرنگون بایستد، یا بر جسمى صقیل- مثل آینه- سرنگون بایستد. البتّه یمین او یمین نماید؛ و یسار او یسار ... و مراد شیخ- قدّس سرّه- از خرق عادت، عادت در ایستادن باشد. و اللّه اعلم؛ که:
اعتبار در یمین و یسار، از توجّه به قبله، یا جهتى معیّن، مىتوان کرد. و آنچه این ضعیف را روى نمود، جز این نبود. اگر مطابق واقع است، فهو المراد.
و الّا قسم اوّل معین که: غیر معلوم ما است، آنچه شیخ گفته؛ که ادب رخصت نمىدهد که گوئیم: «شیخ این سخن نادانسته گفته». چه «کامل» هر چه گوید، دانسته گوید؛ نقصان و قصور از طرف ادراک و فهم ما است. و بعضى از شارحان گفتهاند که: یمین شکل مرئى در هرآینه که باشد، پیوسته مقابل یمین رائى نماید؛ و یسار مقابل یسار. چرا که: رائى چون مستقبل قبله باشد، مثلا روى شکل نیز در آینه هم مستقبل قبله است؛ و آنچه رائى در مرآت مىبیند، قفاى وى است. و از آن روى که شکل مرئى در آینه، همه روى است، او را قفا نیست؛ و همه، روى مىنماید. و باین اعتبار، همیشه یمین یمین نماید؛ و یسار یسار. و این قول جاى نظر است که: وجه و قفا در جرم کثیف توان اعتبار کرد؛ و در آینه آنچه مىنماید جز عکس وجه رائى نیست.
و شیخ این ضعیف در این فن شرف الدین داود قیصرى- قدّس سرّه- گفته که: اگر یمین و یسار اعتبارى؛ اعتبار مىکنى، اولى آنکه چنین گویى که: یمین و یسار در آینه، به اعتبار جهت مرئى و رائى است؛ که چون جهت توجّه وجه از هر یک در مقابل یمین و یسار، وجهین مختلف است، هرآینه یمین، یسار باشد؛ و یسار یمین. امّا باعتبار تقابل فقط، بلا اعتبار جهت، یمین هر یک و یسار هر یک، مقابل یمین، و یسار آن عکس افتاده باشد. نمىبینى که:
اگر انگشتى را بر روى راست نهى، و در آینه نگاه کنى، هیچ شکّى ترا نیاید در آنکه: انگشت به حقیقت بر روى راست نهاده؛ و آن روى که در آینه مىنماید، به حقیقت عکس این روى تو است؛ نه غیر آن. امّا تو توهّم مىکنى از آن روى که در آینه مىنماید که: انگشت بر روى چپ نهاده است؛ و فى الواقع چنان نیست.
و بعضى گفته اند که: آن که گفته است: و قد تعطیه عین ما یظهر منها فیقابل الیمین الیمین الى اخره، آن در حضرت خیال و مثال، و در حضرت سرّ و روح و خفا است که: یمین مقابل یمین، و یسار مقابل یسار است؛ که در آن حضرت هر صورت چنانکه او است توان دید؛ که در مراتب روحانیه «جهات» نیست. و مراد شیخ، تمثیل معقول به محسوس است؛ نه تمثیل معقول به معقول.
و هذا کلّه من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلّى فیها الّتی أنزلناها منزلة المرائى. فمن عرف استعداده عرف قبوله، و ما کلّ من عرف قبوله یعرف استعداده إلّا بعد القبول، و إن کان یعرفه مجملا.
یعنى: این نمایندگی‌هاى مختلف از آن حقیقت حضرت متجلّى فیها است؛ که آن را آینه خواندیم؛ و الّا در اصل صورت هیچ اختلافى نیست. پس سالک باید که در حضرات مختلفه متنوّعه [که آن حضرت خیال است و روح و قلب و غیره] چون صور متنوّعه مختلفه بیند، هیچ توهّم نکند که: آن صورت، غیر او است؛ بلکه باید دانست که: مانندگى غیریّت بحسب مرائى و مظاهر است.
قوله «فمن عرف استعداده» نتیجه و فرع کلام سابق است. یعنى: چون عطایا بحسب قوابل متنوّع است. پس هر کسى که استعداد خود بدانست، و معلوم کرد، که هر وقتى او را چه مىبخشد؟ صورت آن چیزى نیز که استعداد او آن را قبول مىکند، هم بدانست. چرا که: علم بعلّت چیزى از آن روى که علّت او است، موجب علم به معلول او مىگردد؛ و نه هرکس که قبول او چیزى را بدانست، استعداد خود را بشناخت بطریق تفصیل؛ بلکه قبل از قبول، بطریق اجمال داند؛ امّا مفصّلا بعد از قبول داند.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: 229-230
و قد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصّة.
و اگر در تحت قدم باشد منتکس مشاهده مىنماید. و همچنین حضراتى که صاحب کشف صورت را در آن مىبیند مؤثر است در صورت و به حسب اقتضاى آن حضرت تقلّب در آن صورت راه مىیابد، پس اگر رائى در حضرت مثالیّه شخصى بیند که انا اللّه گوید یا رائى چنین داند که او اللّه است آن صورت عین بیننده است در عالم مثال؛ و در قول انا اللّه صادق است به اعتبار حقیقت از آنکه او حق است لیکن نه بر صورت خود بل به صورت رائى است در محل خیال.
و قد تعطیه عین ما یظهر منها فیقابل الیمین منها الیمین من الرّائى.
یعنى گاهى اعطا مىکند حضرت رائى را عین آنچه ظاهر مىشود از صورتش بىتغییر، پس یمین صورت مرئیّه در مرآت مقابل مىباشد یمین رائى را.
و قد یقابل الیمین الیسار و هو الغالب فى المرایا بمنزلة العادة فى العموم.
و گاه یمین مقابل یسار نماید چنانکه در حضرت خیالیّه. و بر این نهج مشاهده در مرایا غالب است و در عموم احوال عادت شده.
و چون ازین حضرت تجاوز کند عین خود را در صورت صفات خویش بیند، یا مجرد از صور خیالیه یا هم درین صور، پس اگر قلب در مقام صدر باشد یعنى وجه اویلى نفس بود عین خود در صور خیالیه مشاهده کند و ادراک معنى صورت به صفاتش تواند کرد؛ و اگر قلب در مقام سر باشد یعنى وجه اویلى روح بود عین خود را مجرد از صور بیند در غایت حسن و بها.
و اگر صاحب کشف را بلوغ به حضرت روح دست دهد عین خود را در مرآت حق مشاهده کند و به حقیقت حق باشد متجلّى به صورت او، لاجرم بیننده عین خویش در حق به عین حق در زمزمه آید که بیت:
أ أنت أم أنا هذا العین فى العین حاشاى حاشاى من إثبات اثنین
بینى و بینک انّى یزاحمنى فارفع بلطفک انّى من البین
کى بود ما ز ما جدا مانده من و تو رفته و خدا مانده
و بخرق العادة یقابل الیمین الیمین و یظهر الانتکاس.
یعنى به طریق خرق عادت گاهى یمین مقابل یمن مىنماید و صورت منتکس ظاهر مىشود، چنانکه در حالت وقوف بر کنار آب مشاهده مىافتد. و تحقیق این است که در مرآت نیز یمین مقابل یمین است، چنانکه اگر انگشت بر رخساره راست نهى در آینه نیز در رخساره که مقابل ایمن (یمین- خ) تست ظاهر گردد پس آن از رخساره مرئى در حقیقت یمین اوست اما به اعتبار جهت مرئى و رائى یمین شمال و شمال یمین مىنماید، آرى. شعر:
إذا النفس ذاقت جرعة من شمولها فلم تدر سکرا عن یمین شمالها
بدار دست ز ریشم که بادهاى خوردم ز بیخودى سر و ریش و سبال گم کردم
ز پیشگاه و ز درگاه نیستم آگاه به پیشگاه خرابات روى آوردم
چه طرفه گر نشناسم یمین خود ز شمال از آن شمول که از دست یار خود خوردم
و هذا کلّه من أعطیات حقیقة الحضرة المتجلّى فیها الّتى أنزلناها منزلة المرایا.
یعنى همه این مشاهدات از اعطیات حقیقت حضرت متجلّى فیه است که ما آن را به منزله مرائى داشتهایم. و حاصل کلام درین مقام آنست که انسان صورت خود را در هر حضرتى که مىبیند آن حضرت صورت را خصوصیتى اعطا مىکند که صورت را در غیر آن حضرت آن خصوصیّت نیست. پس اگر انسان در حضرات متعدده چون حضرت خیال و قلب و روح صور متنوّعه بیند (مىبیند- خ ل) باید که توهم نکند که آن صور غیر اوست چنانکه در مرایاى متعدده صور متنوعه مىبیند و مىداند که این صور غیر او نیست. ناظر متیقظ محقق و صاحب بصیرت مدقق از اینجا به مشاهده حق و ملاحظه جمال مطلق، در مرایاى متعدده عالم به صور متنوعه راه تواند برد، آرى: بیت:
در هرآینه روى دیگرگون مىنماید جمال او هردم
گه درآید به کسوت حوّا گه برآید به صورت آدم
فمن عرف استعداده عرف قبوله، و ما کلّ من عرف قبوله یعرف استعداده إلّا بعد القبول، و إن کان یعرفه مجملا.
پس هرکه صورت استعداد خویش و آنچه به حسب هروقت اعطا مىکند بشناسد، صورت تقبّل این استعداد را نیز داند، از آنکه علم به علت شىء من حیث هى علّة له موجب علم است به معلولش و چنان نیست که هرکه قبول شىء را داند سببى را که موجب قبول است نیز داند؛ مگر مجملا شناسد و مفصلا نتواند دانست الّا بعد القبول.
چنانکه در اول فص در تقسیم واقفین بر سر قدر به تقدیم رسیده بود که بعضى آن را مجملا مىدانند و بعضى مفصلا.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: 540
و قد تعطیه انتکاس صورته من حضرة خاصّة، و قد تعطیه عین ما یظهر منها فیقابل الیمین منه الیمین من الرّائى، و قد یقابل الیمین الیسار و هو الغالب فی المرائى بمنزلة العادةفی العموم:
و بخرق العادة یقابل الیمین الیمین و یظهر الانتکاس.
شرح یعنى وقت باشد که محل منظور فیه آن صورت در وى سرنگون نماید، و این در آب باشد یا در جسم صقیل که بر روى زمین نهاده باشد؛ و وقت باشد که در محل، یمین یمین نماید و یسار یسار، بى تغییر بخلاف عادت. امّا غالب آن بود که، یمین یسار نماید و یسار یمین.
بعضى از شارحان بر آنند که، یمین و یسار درآینه به اعتبار جهت مرئى و رائى است، که چون جهت توجّه وجه، از هر یک در تقابل وجهین مختلف است هر آینه یمین یسار باشد و یسار یمین. امّا به اعتبار تقابل فقط بلا اعتبار جهت، یمین هر یک متقابل یمین، و یسار مقابل یسار؛ آن عکس بود. نمىبینى که اگر انگشت بر روى راست نهى و در آینه نظر کنى، و ترا یقین بود که انگشت بر روى نهادهاى و آن که در آینه مىنماید به حقیقت عکس تو است، اما توهّم مىکنى- از آن روى که در آینه مىنماید- که انگشت بر روى چپ است، و در واقع چنان نیست. و بعضى گفتهاند که، یمین در مقابل یمین و یسار در مقابل یسار، در حضرت خیال و مثال، و در حضرت سرّ و روح و خفا است؛ که هر صورت در آن حضرات چنانچه آنست توان دید، که در مراتب روحانیت جهات نیست. و مراد شیخ تمثیل معقول به محسوس است، نه تمثیل محسوس به معقول. و هذا کلّه من اعطیات حقیقة الحضرة المتجلّى فیها الّتی أنزلناها منزلة المرائى. فمن عرف استعداده عرف قبوله، و ما کلّ من عرف قبوله یعرف استعداده إلّا بعد القبول، و إن کان یعرفه مجملا.
شرح یعنى این نمایندگىهاى مختلف به حسب متجلّى فیها است، که ما آن را آینه مىخوانیم، و إلّا در اصل صورت، هیچ اختلاف و تغییر نیست. پس سالک باید که در حضرات مختلفه متنوعه که آن خیال است، و روح و قلب و غیره، چون صور متنوّعه بیند، توهّم نکند، که آن صورت غیر اوست، و آن اختلاف به حسب مظاهر است، و چون عطایا متنوّع است به حسب قوابل، پس هر که استعداد خود دانست، و معلوم کرد، که هر وقت او را چه مىبخشد، صورت آن چیز نیز که، استعداد او آن را قبول مىکند، هم بدانست. چرا که، علم به علّت شیء من حیث هو علّة، موجب علم به معلول او گردد؛ و نه هر قابل که مقبول بدانست، استعداد خود بشناخت به تفصیل، بلکه قبل القبول به طریق اجمال بود، دانستن آن امّا مفصّلا بعد از قبول داند.