عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

الفقرة السابعة : 


جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

قال رضی الله عنه : ( (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنى والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

(فالکل)، أی جمیع الصور (ألسنة) جمع لسان الحق سبحانه وتعالى على معنى أنه المتصرف بها فیما یرید إظهاره من علمه بمنزلة اللسان للإنسان (ناطقة بالثناء)، أی المدح (على الحق) تعالى، فهو الشکور یشکر نفسه بنفسه (ولذلک قال) سبحانه حامدا نفسه بنفسه (" الحمد لله رب") [الفاتحة: 2]، أی مالک ومدبر أمور جمیع ( "العالمین") من کل نوع من أنواع الحوادث (أی إلیه) سبحانه وتعالى (ترجع) من جمیع العالمین (عواقب)، أی غایات (الثناء)، أی المدح فکل محمود فی العالمین عاقبة الحمد الذی حمد به راجعة إلیه سبحانه لکونه هو المنعم الحقیقی والکامل الحقیقی على الإطلاق (فهو تعالى (المثنی) بألسنة الأکوان أی المادح (و) هو أیضا (المثنى علیه)، أی على الممدوح بجمیع المدائح.

ثم قال رضی الله عنه من نظمه فی هذا المقام (فإن قلت: یا أیها الإنسان بالتنزیه) للحق تعالی فقط، أی التقدیس والتسبیح عما أدرکت بالفعل والحس من غیر تشبیه له تعالی بما أدرکت بالعقل والحس (کنت مقیدا) له تعالى، لأن التنزیه قید والمقصود رفع القیود.

(وإن قلت بالتشبیه) فی حقه تعالی یعنی أن یشبه شیئا مما أدرکت بالعقل أو الحس (کنت محددا) للحق تعالى، أی حاصرة له فی حد أی تعریف عقلی، واللله سبحانه وتعالى یستحیل فی حقه ذلک (وإن قلت بالأمرین)، أی بالتنزیه مع التشبیه وبالتشبیه مع التنزیه، بحیث یکون الحق تعالی عندک موصوفة بهما معا، ویلزم من ذلک ارتفاعهما فیثبت الإطلاق الحقیقی وهو المراد فی حقه تعالى ولهذا قال :

(کنت مسددا)، أی محفوظة من الخطأ والزلل (وکنت إماما)، أی مقتدی بک (فی المعارف) الإلهیة والحقائق الربانیة (سیدا) تسود قومک بالعلوم والفضائل فی الدنیا والآخرة.

(فمن قال بالإشفاع) بکسر الهمزة مصدر لشفع الواحد إذا جعله شفعة أی اثنین، یعنی من قال بالتنزیه فقط أو قال بالتشبیه فقط فقد أشفع الواحد .

فجعله اثنین ففاته توحیده الذی یدعیه، وذلک فإن من قال بالتنزیه فقط فقد اعتقد بأنه تعالى منزه بتنزیهه ذلک والله تعالى منزه لا بتنزیه أحد، فمتى کان منزهة بتنزیه أحد عند أحد فقد أشفع ذلک المنزه، أی جعله اثنین بتنزیهه ذلک.

على معنى أنه اخترع منزها آخر معه وکذلک من قال بالتشبیه فقط فقد اخترع إلها آخر مشبها فأشفع الإله الواحد الحق ومن أشفع الإله الواحد الحق (کان مشرکا) بکسر الراء مشددة ، أی ناسبا الشرکة إلى الحق تعالى فی الألوهیة .

(ومن قال بالإفراد)، أی إفراد الحق تعالی بما هو علیه من الأزل لا یحکم علیه بالتنزیه فقط، ولا یحکم علیه بالتشبیه فقط بل أبقاه على ما هو علیه من الانفراد بما لا یعلمه إلا هو، وعبده بوصفه له بما وصف به نفسه فی کتابه وعلى ألسنة رسله علیهم السلام، من تنزیهه مع تشبیهه وتشبیهه مع تنزیهه.

فکان حاکیا لا متحکما و متبعا لا مخترعا (کان موحدا) له سبحانه وتعالى بالتوحید الصحیح من غیر شائبة شرک.

(فإیاک) یا أیها الإنسان (والتشبیه) الله تعالی فقط من غیر تنزیه یشوبه فیزیل تقییده (إن کنت ثانیا) فی زعمک للواحد الحق الذی أنت وعملک الباطل والظاهر صادر عنه فإنه لا ینفعک حینئذ إلا تنزیهک من داء التشبیه (وإیاک) أیضا (والتنزیه) الله تعالی فقط من غیر تشبیه یشوبه .

فیزیل منه التقید الذی فیه (إن کنت) فی اعتقادک (مفردا) بکسر الراء لله تعالى وأنت وعملک فی بصیرتک داخل تحت قدرته محسوب من جملة أفعاله، فإنه لا یکشف لک عن حقائق تجلیاته إلا تشبیهک وینفعک من داء تنزیهک.

فما أنت یا أیها الإنسان من حیث ذاتک المعروفة [وفیه لک] وصفاتک المفهومة منک وأسماؤک الظاهرة بک وأفعالک الصادرة عنک وأحکامک المشهودة فیک (هو)، أی الحق سبحانه وتعالى، لأنه غیب عنک وأنت شهادة لنفسک، فالذی نشهده منک لیس هو الحق الغائب عنک (بل أنت) من حیث ذاتک المجهولة لک وصفاتک المستورة عنک وأسماؤک المحجوبة فیک وأفعالک التی جمیع ما تعرفه منک صادر عنها.

وأحکامک التی کل أمر ونهی واقع علیک وارد لک منها (هو)، أی الحق تعالی، لأنه غیبک وأنت شهادته فما ظهر منک لک فهو أنت وما غاب منک عنک فهو هو وأنت صورته عندک لا عنده وهو صورتک عنده لا عندک .

(وتراه)، أی تشهده بعین بصیرتک (فی عیون)، أی حقائق (أمور)، أی أحوال وشؤون تظهر لک منک (مسرحا) بفتح الراء أی مطلقا من غیر تقیید (ومقیدا) بصیغة اسم المفعول، فإذا نطقت وجدته عین نطقک بعد رفع ما أدرکته من نطقک وهذا الإسراح أی الإطلاق، وقبل رفع ما أدرکته من نطقک هو التقیید.

وهکذا إذا مشیت وإذا أکلت وإذا شربت وما أشبه ذلک، وأنت ضابط ببصیرتک إطلاقه الحقیقی المبرأ من التنزیه والتشبیه (قال) الله تعالى ("لیس کمثله")، أی کذاته أو صفاته ("شیء") مما هو صورته عندنا.

(فنزه) نفسه بنفسه (وهو) سبحانه وتعالى (السمیع) الموصوف بالسمع فلا سمیع غیره، لأن تعریف الطرفین یفید الحصر وهو (البصیر) أیضا ، أی الموصوف بالبصر فلا بصیر غیره (فشبه) نفسه بنفسه حیث أخبر أنه کل سمیع وکل بصیر.


شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

قال رضی الله عنه : (فالکل) أی جمیع الموجودات (السنة الحق) محددة معرفة الحق (ناطقة بالثناء على الحق ولذلک) أی ولأجل أن الکل ألسنة الحق (قال الحمد رب العالمین أی إلیه یرجع عواقب الثناء نهر المثنی) من کل ألسنة (والمثنى علیه) بکل ألسنة فهو المثنی على نفسه بلساننا لا نحن لأن لساننا لسانه ولیس لنا لسان فی الحقیقة حتى أثنی علیه إذ استناد کل شیء ینتهی إلیه.

(شعر : فإن قلت بالتنزیه) أی إن وقفت عند تنزیهک (کنت مقیدا) لله تعالى بالأمر العدمی (وإن قلت بالتشبیه کنت محددا) للحق بالصفات الثبوتیة (وإن قلت بالأمرین) أی التنزیه والتشبیه (کنت مسددا).

أی ظفرت طریق الهدایة (وکنت إماما فی المعارف سیدا) لأجل تصدیقک الرسل فی کل ما جاؤوا به .

(فمن قال بالإشفاع) أی فمن ثبت عند التشبیه (کان مشرکا) أی جعل غیر الحق شریکا معه فی وصفه وقد ذهل عن وحدة الحق الواجب علمها (ومن قال بالإفراد) أی ومن وقف عند التنزیه (کان موحدا) أی فقد جهل بکثرة أسمائه وصفاته فما عرف الحق حق معرفته.

ولما بین حال صاحب الجمع وحال المنزه والمشبه وکان المنزه فقط والمشبه فقط خارجا عن طریق الرسل حذر السالکین فقال : (وإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا) أی إن وصفت بصفات ثبوتیة (وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا)

بکسر الراء أی لم تثبت معه غیره ثم رجع إلى بیان جمع التنزیه والتشبیه فی أنفسنا فقال

(فما أنت هو) بتنزیه الحق عنک بسلب نفسک عنه من حیث بإمکانک وإحتیاجک إلیه (بل أنت هو) من حیث حقیقتک لأنک مخلوق على صفة الله تعالى: (وتراه) أی وأنت ترى الحق (فی عین الأمور) أی فی ذوات الأشیاء (مسرحا) أی مطلقة (ومقیدا) أی منزها ومشبها بعین ما ترى فی نفسک.


شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

ولذلک قال: "الحمد لله رب العالمین" (الفاتحة: 2) أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنى والمثنى علیه.

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا وإن قلت بالتشبیه کنت محددا وإن قلت بالأمرین کنت مسددا وکنت إماما فی المعارف سیدا .

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا . ومن قال بالإفراد کان موحدا فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا . وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا. فما أنت هو بل أنت هو وتراه فی عین الأمور مسرحا ومقیدا.

قلت: بالغ الشیخ فی التصریح بهذا المعنى وأکد فیه وبین أن الإنسان إذا أثنى على عقله ونفسه، فهو نظیر تسبیح العالم الکبیر ربه، تبارک وتعالى.

ولکن لا تفقهون تسبیحهم لأنا لا نحیط بما فی العالم من الصور. وهذا واضح وأبیات الشعر مفهومة المعنى مما ذکر.

ولذلک قال: و افرد و بالإفراد یقع التنزیه فلذلک قال فنزه وافرد.

قوله: ولو أن نوحا، علیه السلام، جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه، یعنی أن محمدا رسول الله جاء بالدعوتین: التنزیه والتشبیه، وهذا مبنی على ما قرر من مفهوم قوله تعالى: "لیس کمثله شیء " فإنه عین حمل الآیة على الأمرین معا، فجمع نبینا، علیه الصلاة والسلام، فی دعوته.

وأما نوح، علیه السلام، فذکر رضی الله عنه : أنه ما جمع لهم وسنبین کیف ذلک .

وهو قوله:  فدعاهم جهارا، أی إلى التشبیه الذی تقدم ذکره لأنه الظاهر فناسب أن یقال فی الدعاء إلیه جهارا.

قال:  ثم دعاهم أسرارا، أی إلى حضرة التنزیه الذی تقدم ذکره أیضا لأنه الباطن فناسب أن یقال فی الدعاء إلیه أسرارا.


شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

قال رضی الله عنه :(فالکلّ ألسنة للحقّ ناطقة بالثناء على الحق . ولذلک قال : الحمد لله ربّ العالمین . أی إلیه یرجع عواقب الثناء ، فهو المثنی والمثنى علیه ») .

فقوله رضی الله عنه : " الْحَمْدُ لِلَّه ِ رَبِّ الْعالَمِینَ " ثناء من الحق على نفسه بألسنة العالمین ، أو ثناء العالمین على الله بألسنة الحق ، أو ثناء الحق على الحق بألسنة الحق من کونه عین العالمین ومن کون العالمین عین الوجود الحق المتعیّن فی أعیان العالمین ، فثناء من العالمین على الحق أو على العالمین من بعضه لبعض ، فتدبّره إن شاء الله تعالى ، فإلیه یرجع عواقب الثناء ومصیر المحامد على کل وجه .

قال الشیخ رضی الله عنه شعر :

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیّدا ......     وإن قلت بالتشبیه کنت محدّدا

وإن قلت بالأمرین کنت مسدّدا   ...... وکنت إماما فی المعارف سیّدا

قال العبد أیّده الله به : قد أسلفنا أنّ تنزیه الحق عن أشیاء وأمور تقیید ، وتمییز عمّا هو له وتجرید ، وأنّ تشبیه ما لا حدّ یحیط به تحدید ، وتعمیم الحکم بوصفه بالجمع بینهما على وجه الإطلاق تعریف کامل وتوقیف شامل عند أرباب الوحدة والتوحید ، وأصحاب الجمع والوجود والتفرید ، لأنّه عدم الحصر فی الأمرین ولا فی الجمع بین الطرفین .

والعارف المعرّف للحقّ بأحدیة جمع الجمع هو الإمام الذی یصف کلّ واحد من الطرفین بما یخصّه ، ویسدّد النظر إلى الحقیقة بکل ما للطرفین من غیر تمییز وتعیین وتنقیص ، فهو الفائز بالحسنیین والحائز للمعنیین ، فله السیادة فی المعارف على الفریقین ، لکونه جامعا بین المعرفتین .

ولا یقال : إنّ الجامع بین التشبیه والتنزیه یکون محدّدا أو مقیّدا بالجمع بینهما ، لأنّ الجامع غیر حاصر فی أحدهما معیّنا ، ولا مطلقا غیر معیّن کذلک ولا فیهما ، بل جمعه إطلاق الأمر عن الحصر فی التنزیه والتشبیه والجمع بینهما ، فهو تنزیه بالإطلاق عن حصر تقیید التنزیه وتحدید التشبیه ، فافهم .

قال رضی الله عنه [ شعر ] :

فمن قال بالإشفاع کان مشرّکا   ..... ومن قال بالإفراد کان مفرّدا

یعنی - رضی الله عنه - : صاحب شهود الشفع ، وهو الذی یرى حقا وخلقا ، وینزّه الحق عن الخلق ، مثبتا وجودین اثنین ، فهو ثنویّ مشرک قد أشرک الخلق بالحق فی الوجود ، وعلى هذا المشرّک - بتشدید الراء - مثبت الشریک.

وقد یؤخذ اشتقاقه من الشرک ، وهو الحبالة ، ویکون حینئذ بمعنى المقیّد للوجود بالإشراک فی الشفعیة والحقیّة بالخلقیة ، وهی الزوجیة من العدد ، فهو جاعل للحق ثانی اثنین ، وذلک کفره أی ستره للوحدة الحقیقیة بالشفعیة العددیة الاعتباریة . ومن أفرد بالتنزیه . 

وقال : الشفعیة والزوجیة للعدد ، والحق یتعالى عن المعدود والعدد ، فقد میّزه أیضا عن التعدید والعدد ، وأخرجه عنه مع إثباته فی الوجود ، ووقع من حیث لا یشعر فی عین ما وقع صاحبه المشبّه ، لأنّ کلَّا منهما أثبت ثانیا للحق فی الوجود کذلک ، وحیث أخرج الحقّ عن الوجود فی عدد الشفع .

فهو کمن قال : إنّه ثالث ثلاثة من حیث لا یدری ، أو رابع أربعة ، لأنّ العدد إمّا زوج أو فرد ، فباعتبار أوّل عدد زوج کان ثالث الثلاثة ، وباعتبار أوّل عدد فرد کان رابع الأربعة.

وإن قال : إنّه ثالث اثنین أو رابع ثلاثة - على أنّه هو الموجود وحده مع اعتبار اثنین عدمیّین ما لهما وجود ، أو ثلاثة کذلک - فلم یشرک ولم یکفر ، بل وحّد على الحقیقة .

قال رضی الله عنه شعر :

فإیّاک والتشبیه إن کنت ثانیا    ..... وإیّاک والتنزیه إن کنت مفردا

یعنی رضی الله عنه  : إذا قلت بوجود الاثنینیة فی الوجود بأن تقول : وجود مطلق ، ووجود مقیّد  فلا تشبّه المطلق بالمقیّد ، وإلَّا کنت محدّدا للمقیّد بحدّ المطلق وبالعکس .

وإن قلت بإفراد الوجود للحق فلا تنزّهه ، لأنّ الحق الذی لیس معه شیء لا یتنزّه عن نفسه ومقتضى ذاته ، وما ثمّ غیره ، ثمّ التقیید والإطلاق نسبتان - کما علمت - ذاتیتان لوجود الحق ، فهو لا یتنزّه عن مقتضى ذاته .

قال رضی الله عنه شعر :

فما أنت هو ، بل أنت هو وتراه فی    ..... عین الأمور مسرّحا ومقیّدا

یعنی رضی الله عنه : اعلم : أنّ وجود الحق وهویّته کنایة عن غیبه ولا تعیّنه الذی لا یتعیّن فی کلّ تعیّن ، ولا یشهد .

و« أنت » کنایة هو عینه المتعیّن فی عیان الشاهد ، فنفیه رضی الله عنه « أنت » عن « هو » نفی تقیید التعیّن عن إطلاق الوجود الحقّ من حیث هما کذلک ، وإثباته رضی الله عنه « أنت » عین « هو » من حیث حقیقة الوجود الذی هو فی المطلق مطلق وفی المقیّد مقیّد .

فالوجود هو من حیث إطلاق هویّته تعالى ینتفی تقیید التعیین عنه ، وهو من حیث الحقیقة والعین عین للکلّ ، فتارة یوضع المطلق ویحمل علیه المقیّد ، وبالعکس یوضع المقیّد ویحمل علیه المطلق ، وتارة ینفى کلّ منهما عن کلّ منهما باعتبارین مختلفین ، وهو من حیث الهویّة التی هی عین المطلق والمقیّد فی الشهود - مطلق فی الإطلاق والتقیید ، فالمقیّد هو الاسم « الظاهر » وهو العالم والخلق ، والمطلق هو الباطن الحقّ ، وحقیقة الوجود الحقّ وهویّته فیهما عینهما ، تعالیت وتبارکت .

فـ « تراه فی » ، یعنی رضی الله عنه : فی الحقیقة المحمدیة البرزخیة الجامعة بین الاسم الظاهر والاسم الباطن « عین الأمور » کلَّها « مسرّحا » مطلقا حقّا و « مقیّدا » خلقا ، لأنّ « أنت » و « أنت » و « هو » و « هی » و « نحن » وکاف المخاطب ، وتاءه ، ویاء المخاطب المتکلَّم ، کلَّها کنایات عن عین واحدة ما ثمّ غیرها ، ظهرت فی مراتب هی مقامات بطونه وظهوره ، ومرائی تجلَّیات نوره ، ومجالی تعیّناته فی صور شؤونه وأموره وهویّة العین واحدة فی الکلّ ، هو الأوّل الباطن ، والآخر الظاهر .

فی الفرع والأصل ، فالحقیقة المتعیّنة فی إنّیّة « أنت » عین المتعیّن فی هویّة « هو » بحقیقتها وعینها ، ولکنّ الخلق من کونه خلقا غیر الحق من کونه حقّا ، وکذلک الظاهر من کونه ظاهرا ما هو الباطن من کونه کذلک . فافهم .


شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

قال رضی الله عنه : ( فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق ولذلک قال – " الْحَمْدُ " ) أی الثناء المطلق من کل واحد على التفصیل ( " لِلَّه رَبِّ الْعالَمِینَ " ) أی الموصوف بجمیع الأوصاف الکمالیة رب الکل بأسمائه باعتبار أحدیة الجمع ( أی إلیه ) باعتبار الجمع ( یرجع عواقب الثناء ) التفصیلی (فهو المثنى ) تفصیلا ( والمثنى علیه ) جمعا قوله نظما :

( فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا   ...... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا  ...... وکنت إماما فی المعارف سیدا)

نتیجة لما ذکره ، فمن علم مقدماته علم معناه

( فمن قال بالإشفاع کان مشرکا، ومن قال بالإفراد کان موحدا )

أی من قال بالاثنین وأثبت خلقا مباینا للحق فی وجوده ، کان مثبتا لشریک له فی الوجود قائلا بمتماثلین فی الوجود مشبها .

ومن قال بأنه فرد لا یلحقه التعدد وأفرده من جمیع الوجوه وجرده عن کل ما سواه وأخرج عنه التکثر للتنزیه ، فقد جعله واحدا منزها عن الکثرة مقیدا بالوحدة ، وقع بالشرک کالأول من حیث لا یشعر ، إذ التعدد والتکثر موجود فقد أخرج بعض الموجودات عن وجوده وثبت التماثل ، ولذلک قال : " فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا "

أی إن کنت مثنیا للخلق مع الحق فاحذر التشبیه ، بأن تثبت خلقا غیره بل اجعل الخلق عینه بارزا فی صورة التقیید والتعین " وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا "

أی وإن لم تثبت الخلق معه ، فلا تجرده عن التعدد حتى یلزم وجود متعددات غیره ، لغلوک فی التنزیه فتقع فیما تهرب منه أو تعطله فتلحقه بالعدم ، بل اجعله الواحد بالحقیقة الکثیر بالصفات ، فلا شیء بعده ولا شیء غیره ، واجعله عین الخلق محتجبا بصورهم ، وهذا معنى قوله قدس الله سره .

"فما أنت هو بل أنت هو وتراه فی  ..... عین الأمور مسرحا ومقیدا "

لأن أنت حقیقة بقید الخطاب أی بکونها مخاطبا وهو تلک الحقیقة مقیدة بقید الغیبة ، ولا شک أن المقید بقید الخطاب غیر المقید بقید الغیبة ، بل أنت من حیث الحقیقة عین هو باعتبار التسریح والإطلاق ، وتراه فی عین الأمور ، أی فی صور أعیان الأشیاء مقیدا بکل واحد منها مسرحا ، أی مطلقا بکونها فی الکل إذ الحقیقة فی صور الکل واحدة ، وکل مقید عین المقید الآخر وعین المسرح .


مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

کما قال الشیخ رضی الله عنه : (ولا یحیطون بشئ من علمه إلا بما شاء). أی، لأنا لا نحیط بما فی العالم من الصور النوعیة التی هی الملکوت فی الأجسام وهی الناطقة والمسبحة لا غیر.

(فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق، ولذلک قال: (الحمد لله رب العالمین).

أی، إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنى والمثنى علیه.

لما أسند الثناء والحمد إلى صور العالم وبین أن الحق روحها ولیس المتصرف فی الصورة إلاالروح، أنتج منها أن صور الکل ألسنة الحق، إذ باللسان یظهر النطق.

والناطق والحامد هو الحق یثنى ویحمد بنفسه على نفسه فی مقام تفصیله، کما حمد وأثنى على نفسه فی مقام جمعه بقوله: (الحمد لله رب العالمین) وفیه إشارة إلى أن الحمدفی هذا المقام أیضا إنما هو باعتبار أعیان العالمین، لأن ربوبیته یقتضى المربوبین.

فإلیه یرجع عواقب الثناء، أی، إذا حققنا الأمر، وجدنا أن الثناء منته إلیه، بمعنىأنه هو الذی یثنى فی هذه الألسنة على نفسه وهو المثنى علیه بالحقیقة، فهو المثنى والمثنى علیه، لا غیر شعر:

(فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا وإن قلت بالتشبیه کنت محددا) ظاهر مما مر.

(وإن قلت بالأمرین کنت مسددا وکنت إماما فی المعارف سیدا )

أی، إذا قلت بالتنزیه والتشبیه فی مقامیهما کنت مسددا، أی، جاعلا نفسک على طریق السداد والصلاح. (وکنت إماما فی المعارف) أی، فی أهل المعارف سیدا باتباعک طریق الرسل، صلوات الله علیهم.

(فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ومن قال بالأوتار کان موحدا)

من قال بالإشفاع، بصیغة المصدر من (أشفع). أی، صار قائلا بالشفع، کان مشرکا، أی، شرک مع الحق غیره بإثباته.

ومن قال بالإفراد، مصدر (أفرد)،کان موحدا، إذ لا یثبت معه غیر.

(فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا) مفردا على صیغة اسم الفاعل، أی موحدا. و (ثانیا) اسم فاعل من (الثنى.) أی، وإن کنت تجعل الواحد الحقیقی ثانیا بإثبات غیره معه.

ولما کان القولب الثانی مقصورا على طریقین: أحدهما أن یکونا قدیمین، وهو قول المشرکین، وثانیهما أن یکون الأول واجبا قدیما والثانی فائضا منه محدثا بحیث لا یمکن أن یکون عین الآخر بوجه من الوجوه، وهو قول المؤمنین الظاهرین والحکماء المحجوبین.

وصرح بقوله: (وإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا). أی، قلت بالثانی بالمعنى الثانی، إذ بالمعنى الأول لا یقول إلا المشرکون.

فإیاک أن تشبه الغیر الحادث الفائض من الحق بالحق فی الوجود والصفات اللازمة له، لأن وجوده منه فهو قدیم ووجودالغیر لیس منه وهو حادث.

وجمیع صفات الأول من ذاته، لا احتیاج له فیها إلى غیره، بخلاف صفات الثانی.

وما للأول، من الصفات، على وجه الکمال، وما للثانی على سبیل العکس والظلال المستعارة، بل لیس إلا کالسراب یتوهم أنه موجود، وهو فی الحقیقة معدوم، فلا تشبیه بینهما.

وإن کنت قائلا بالحقیقة الواحدة التی یظهر فی مقام جمعه بالإلهیة وفی مقام تفصیله بالمألوهیة، فإیاک أن تنزه فقط، بل لک أن تنزه فی مقام التنزیه، وتشبه فی مقام التشبیه.

(فما أنت هو، بل أنت هو وتراه فی * عین الأمور مسرحا ومقیدا)

أی، فلست أنت هو، لتقیدک الظاهرة وإمکانک واحتیاجک إلیه، باعتبار أنک غیره، وأنت هو، لأنک فی الحقیقة عینه وهویته الظاهرة بصفة من صفاته فی مرتبةمن مراتب وجوده. فترجع ذاتک وصفاتک کلها إلیه. قوله: (وتراه فی عیون الأمور) أی، وترى الحق فی عین الأشیاء مسرحا ومقیدا، على اسم المفعول،أی، تراه مطلقا بحسب ذاته، ومقیدا بحسب ظهوره فی صفة من صفاته. وعلى اسم الفاعل، أی، تراه مبقیا للوجود على إطلاقه فی عین المقیدات ومقیدا له فی مراتب ظهوراته. والثانی أنسب لتناسب الأبیات الأول. وعلى التقدیرین هما منصوبان على الحال.


خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

قال رضی الله عنه : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق. ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

وإذا کان من الأرواح صور الحق، والحق روحها المدبر لها، (فالکل ألسنة الحق) ینطق بها نطق أرواحنا بألسنتنا (ناطقة بالثناء على الحق) الذی هو روحها؛ (ولذلک) أی: ولکون الکل ألسنة الحق.

""ولسان الحمد ثلاثة: "اللسان الإنسانی" و"لسان الروحانی" و"لسان الربانی".

أما «اللسان الإنسانی»:

فهو للعوام، وشکره بالتحدث بإنعام الله وإکرامه، مع تصدیق القلب بأداء الشکر.

وأما «اللسان الروحانی»:

فهو للخواص، وهو ذکر القلب لطائف اصطناع الحق فی تربیة الأحوال، وتزکیة الأفعال. .

وأما «اللسان الربانی»:

فهو للعارفین، وهو حرکة السیر، یصدق شکر الحق جل جلاله بعد إدراک الطائف المعارف، وغرائب الکواشف بنعت المشاهدة والغیبة فی قربه، و اجتناء ثمرة الأنس، وخوض الروح فی بحر القدس، وذوق الأسرار مع مباینة الأنوار.""

(قال الله تعالى: "الحمد لله " (الفاتحة: 2]) فأضاف مطلق الحمد من جمیع الموجودات إلى الله تعالى، وبین جهة إضافته على الإطلاق إلیه.

بقوله: ("رب العالمین" [الفاتحة: 2])، ولما کان بعض تلک المحامد من الخلق للخلق بحسب الظاهر، قال: (أی: إلیه یرجع عواقب الثناء)؛ لأنه الحامد نفسه بألسنة بعض صوره على بعضها، إذ الحمد للصورة حمد لذی الصورة، (فهو المثنی) من حیث هو روح الکل، والروح من کل شیء هو الناطق بلسانه، (والمثنى علیه) من حیث إن الکل إنما یثنی على ذاته أو صوره.

وإذا عرفت أن المعرفة الصحیحة هی الجمع بین التنزیه والتشبیه دون التقیید بأحدهما؛ فانظر فی لوازمها، (فإن قلت بالتنزیه) المحض (کنت مقیدا) للحق بمباینته للکل من کل وجه مع أنه لا بد من مناسبة الدلیل، والمدلول، والفاعل، والمنفعل، والصورة، وذی الصورة، (وإن قلت بالتشبیه) المحض (کنت محددا) للحق فی ذاته، وجعلته من الأجسام التی یجب تناهی أبعادها.

(وإن قلت بالأمرین) التنزیه باعتبار الذات، والصفات السلبیة، والتشبیه باعتبار الصفات الوجودیة والظهور فی المظاهر الکونیة (کنت مسددا) قائلا بأقوى الأقاویل لجمعه بین الدلائل العقلیة الدالة على التنزیه، والسمعیة الدالة على التشبیه، (وکنت إماما فی المعارف سیڈا)، إذ تصیر قائلا بالتوحید، إذ لا یتصور بدون القول بالظهور، وإلا لوجب أن یقول الموحد: إن الموجود الواحد قد یکثر بالإفراد، وهو القول بتعدد الألهة، ولذا قال:

(فمن قال بالإشفاع) أی: بتعدد الوجود الواحد بناء على أنه کلی یکثر بالإفراد (کان مشرکا) قائلا بتعدد الآلهة.

وهذا ما ذکره الإمام حجة الإسلام الغزالی فی کتاب «الصبر والشکر» فی "الإحیاء" فی بیان کشف الغطاء عن الشکر حیث قال الفریق الثانی: الذین لیس هم عمی؛ ولکن بهم عور یبصرون بإحدى العینین.

وجود الموجود الحق فلا ینکرونه، والعین الأخرى إن تم عماها أثبت موجودا آخر مع الله، وهذا مشرک تحقیقا، کما کان الذی قبله جاحدا تحقیقا.

(ومن قال بالإفراد) أی: بأن الوجود فرد واحد از وأبدا ظهر فی جمیع الموجودات (کان موحدا) بتوحید الخواص (فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا) قائلا بتعدد الوجود فإن القول: بالتشبیه معه یستلزم تشبیه وجود الحق بوجود غیره فیلزم تعدد الألهة، (وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا) فإن القول: بتنزیه الحق عن الظهور فی المظاهر مع القول بوحدة الوجود، وحدة شخصیة یستلزم القول بعدم تحقق الحوادث فی الخارج، وهو سفسطة.

ثم قال لمن أفرد الوجود، وقال: بظهوره فی المظاهر (فما أنت هو)؛ لأنه کل الوجود، ولست کله بل أنت صورة من صوره (بل أنت هو) إذ لا تحقق بشیء دونه کما تحقق لصورة المرآة بدون ذی الصورة، وهی کأنها ذو الصورة، (وتراه) أیها المفرد القائل: بظهوره فی المظاهر (فی عین الأمور مسځا) أی: مطلقا غیر مقید بها باعتبار ذاته (ومقیدا) بکل واحد باعتبار ظهوره فی ذلک الواحد.


شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

قال الشیخ رضی الله عنه : ( فالکلّ ألسنة الحقّ ناطقة بالثناء علیه ، ولذلک قال : " الْحَمْدُ لِلَّه ِ رَبِّ الْعالَمِینَ ") فالکلّ معبّر عن کمالاته ومفصح بأنّها لیست مقصورة على ما عبّر عنه . باللسان الجمعی القرآنی الختمی ، مترجما عمّا نطق به ألسنة صور العالمین أجمعین .

من أنّ الحمد أی التعریف والإظهار الذی تؤدیه ألسنة تلک الصور کلَّها لله ، الذی هو ربّهم ( أی إلیه یرجع عواقب الثناء ) والتعریف بمحامد الأوصاف والأحکام الوجودیّة ، وإن نسبت تلک الأوصاف ابتداء إلى الصور الکونیّة والتعیّنات الإمکانیّة ، لکنّها من حیث أنّها أحکام وجودیّة لا یمکن أن تتعلَّق بها ، فیکون مرجعها هو الوجود الحقّ ضرورة .

قال الشیخ رضی الله عنه : ( فهو المثنی ) باعتبار إظهاره لتلک الکمالات فی الصور التشبیهیّة ( والمثنى علیه ) باعتبار ظهوره فی نفسه وتقویمه لتلک الصور فی أرواحها التنزیهیّة  .

ثمّ لما انساق الکلام هذا المساق حان أن یفصح بالمقصود ویصرّح بما أشیر إلیه على ما هو مقتضى الصورة المنظومة من الکلام .

فقال الشیخ رضی الله عنه: ( فإن قلت بالتنزیه کنت مقیّدا ) ضرورة أنّ التنزیه یقتضی تقیید الحقیقة الحقّة وتعیّنه بالتعیّن الإطلاقی کما عرفت ( وإن قلت بالتشبیه قلت محدّدا ) لأنّ الصورة لا بدّ لها من الإحاطة والتحدید ، وفیما سبق من الکلام ما یدلَّک على تخصیص الثانی بـ « قلت » فلا نعیده هاهنا .

قال الشیخ رضی الله عنه : ( وإن قلت بالأمرین کنت مسدّدا ) أی موفّقا للصواب ، من القول والاستقامة من القصد ، وذلک لأنّک بجمعک بین الأمرین وصلت إلى مقتضى الذوق الإحاطیّ الختمیّ ، ودخلت فی الامّة الوسط الذی هو خیر الأمم ، وإلیه أشار بقوله :

ثمّ لمّا کان الجمع بین الأمرین یتصوّر على وجهین : أحدهما أن یعتبر التشبیه بإزاء التنزیه خارجا عنه وهو القول بالإشفاع والآخر أن یعتبر کلّ منهما فی ضمن الآخر متّحدا به - وهو القول بالإفراد - قال  رضی الله عنه :

فمن قال بالإشفاع کان مشرّکا    .... ومن قال بالإفراد کان موحّدا  

فعلم من هذا أنّ من اعتقد أنّ العبد ثانی الحقّ لا یمکن له القول بالتشبیه ، وإلَّا یلزم أن یکون مشرکا ، کما أنّ من اعتقد بإفراده معه لا یمکن له القول بالتنزیه - أی التنزیه الرسمی على ما ذهب إلیه القائلون به - وإلَّا یلزم أن لا یکون مفردا ، وإلیه أشار بقوله :

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا   .... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا   

فظهر من هذا أنّ التنزیه الذی لا ینافی التوحید والإفراد ، غیر هذا التنزیه ، بل ذلک هو التنزیه الذی فی عین التشبیه ، وذلک التشبیه هو الذی یلیق بالموحّد ، ولا یلیق بالثنوی .

وتحقیق ذلک أنّ العبد غیر الحق بمجرّد اعتبار التعیّنات النسبیّة والإضافات التی إنّما تتحقّق بمجرّد الاعتبار - کالغیبة والخطاب - وأمّا بالنظر إلى الأمر نفسه فهو عینه ، وهو معنى التنزیه فی عین التشبیه ، والمشیر إلى ذلک کلَّه قوله :

فما أنت هو بل أنت هو ، وتراه فی   .... عین الأمور مسرّحا ومقیّدا 


شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:

یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق.

ولذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی والمثنى علیه:

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... وإن قلت بالتشبیه کنت محددا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا ... وکنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... ومن قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک والتشبیه إن کنت ثانیا ... وإیاک والتنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو وتراه فی ... عین الأمور مسرحا ومقیدا )

قال الشیخ رضی الله عنه : (فالکل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق. و لذلک قال: «الحمد لله رب العالمین» أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی و المثنى علیه).    

قال الشیخ رضی الله عنه : (فالکل)، أی کل صور العالم (ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق سبحانه ولذلک قال : "الحمد لله رب العالمین") [الفاتحة:1].

یعنی الثناء الشامل کل حامدیة ومحمودیة خالص لله لا یشارکه فیه أحد فکل ثناء من کل مثنی یکون فیه ، لأنه لسان من ألسنته.

وکذا کل ثناء على کل مثنى علیه بکون علیه، لأنه بعض من صور تجلیاته، وإلى هذا أشار بقوله : (أی إلیه ترجع عواقب الثناء) مبنیا للفاعل کان أو للمفعول، وإنما قال عواقب الثناء لأن بعض الأثنیة والمحامد حالة فی بادئ نظر المحجوب وهو فیها راجع إلى الخلق وحالة ثانیة تعقب الآلة الأولى بعد إمعان النظر أو ظهور نور الکشف راجع إلیه سبحانه وتعالى.

والمراد بعواقب الثناء الأثنیة والمحامد الغیر الملحوظة باعتبار الحالة الأولى ولا شک أن الکل بهذا الاعتبار راجع إلى الحق تعالى (فهو المثنى والمثنى علیه) جمعة وتفصیلا.

قال الشیخ رضی الله عنه :

(فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا ... و إن قلت بالتشبیه کنت محددا

و إن قلت بالأمرین کنت مسددا ... و کنت إماما فی المعارف سیدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا ... و من قال بالإفراد کان موحدا

فإیاک و التشبیه إن کنت ثانیا ... و إیاک و التنزیه إن کنت مفردا

فما أنت هو: بل أنت هو و تراه فی ... عین الأمور مسرحا و مقیدا  

قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «و هو السمیع البصیر» فشبه.)

(فإن قلت بالتنزیه) من غیر تشبیه (کنت مقیدا) للحق سبحانه بصور التنزیه

(وإن قلت بالتشبیه) من غیر تنزیه (کنت محددا) له سبحانه بحضرة فی صور التشبیه (وإن قلت بالأمرین) التنزیه والتشبیه وجمعت بینهما من غیر تقیید بواحد بل ولا بالجمع أیضا (کنت مسددا) سددک الله على سواء الطریق إن کان اسم مفعول أو سددت نفسک علیه إن کان اسم فاعل.

(وکنت إماما) یقتدی به (فی المعارف سیدا) مطاعا فیما أمر به فیها.

(فمن قال بالإشفاع)، أی جعل الحق الفرد شفعا بإثبات الخلق معه (کان مشرکا) الخلق مع الحق فی الوجود .

(ومن قال بالإفراد) بأن أفرد الحق و حکم بتفرده فی الوجود ولم یثبت معه غیره (کان موحدا فإیاک والتشبیه) بإثبات الخلق مع الحق وتشبیه الحق به (إن کنت ثابتا)، أی قائلا بإثنینیة الحق والخلق بل ینبغی أن تجعل الخلق من صور تجلیاته لا موجودة فی حد ذاته.

(وإیاک والتنزیه) عن الخلق (إن کنت مفردا) حاکمة بفرادنیته بل ینبغی أن یکون حکمک بفرادنیته باعتبار أنه منفرد بالوجود فی مرتبتی جمعه وتفصیله لا موجود غیره (فما أنت هو) لتقییدک وإطلاقه لاحتیاجک وغناه ""استغناؤه عن کل شیء"" .

(بل أنت هو)، لأنک فی الحقیقة عینه وهویته الظاهرة ""صورته"" .

(وتراه فی عین أمور مسرحا)، أی مطلقا بحسب ذاته ومقیدا بحسب تجلیاته وهما حالان عن ضمیر المفعول إن کانا اسمی مفعول.

وقد سبق معناه وعن ضمیر الفاعل إن کانا اسمی فاعل ، أی حاکمة بإطلاقه فی حد دانه (ومقیدا) بحسب ظهوراته ووقع فی بعض النسخ عیون الأمر مسرحا و مقیدا وعلى هذا یکون مسرحا من الإسراح لا من التسریح لیصح الوزن.

وهکذا ینبغی أن یکون فإن المصراع الأخیر على النسخة الأولى لیس على وزن سائر المصاریح کما لا یخفى على من له معرفة بالعروض (قال: "لیس کمثله شیء" [الشورى: ۱۱] فنزه) . على أن تکون الکاف زائدة فیفید نفی المثل فیکون تنزیها أو بناء على أن نفی مثل المثل فإنه لو کان له مثل یلزم أن یکون لمثله وهو نفسه ..


ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص120

فالکلّ السنة الحق ناطقة بالثّناء على الحقّ. و لذلک قال: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏ أی إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنی و المثنی علیه:

پس همه السنه حقند و به ثناى حق ناطقند. از این رو فرمود الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏ یعنى عواقب ثنا به او بازگشت می‌کند پس او مثنى و مثنى علیه است.

الثناء منه و الیه چه اوست که در این السنه بر خویشتن ثنا می‌کند.

فإن قلت بالتنزیه کنت مقیدا و إن قلت بالتشبیه کنت محدّدا

و إن قلت بالأمرین کنت مسددا و کنت اماما فی المعارف سیّدا

فمن قال بالاشفاع کان مشرکا و من قال بالإفراد کان موحّدا

فایّاک و التشبیه إن کنت ثانیا و إیّاک و التّنزیه إن کنت مفرّدا

فما أنت هو: بل أنت هو و تراه فی‏ عین الأمور مسرّحا و مقیّدا


نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج‏1، ص: ۲۶۹-۲۷۴

فالکل السنة الحقّ ناطقة بالثّناء على الحقّ.

و لذلک قال: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»( س 1- 1)  اى: الیه یرجع عواقب الثّناء، فهو المثنى و المثنى علیه.

یعنى‏: همچنان‏که ظاهر انسان ثنا مى‏‌گوید به زبان بر نفس خویش [که مدبّر بدن او است‏] و بر روح خویش [که سبب حیات، و مربّى او است‏] بلکه بجمیع قواى جسمانیّه و قواى روحانیه مثنى خود است. همچنین ظاهر عالم- از جماد و نبات و حیوان و انسان- به زبان قال و زبان حال قواى خویش بر روح حقیقى خویش- که آن، حقّ است- ثنا مى‏گویند؛ و تسبیح و تقدیس و تنزیه ذات او از نقایص [که لازم ایشان و لا حق به ذوات ایشان است‏] مى‏‌کنند. امّا تسبیح و تنزیه و تقدیس ایشان در نیابد و فهم نکند، و نشنود، مگر کسى که باطن او به نور ایمان و نور ایقان و نور عیان منوّر شده باشد؛ و به حال و علم و شهود بنفس و روح خویش سارى در عین هر مرتبه و حقیقت هر موجودى گشته باشد؛ که بنده چون به درجه کمال رسد، همچنان‏که حق، سارى در همه اشیاء است به هویّت، او نیز سریان یابد؛ آنگاه تسبیح و تنزیه همه موجودات به آن نور دریابد؛ و بداند و بشنود. نه آخر، در اخبار معتبره صریحه به اسانید متّصله صحیحه وارد شده به یک روایت از على مرتضى‏- ع- این معنى که گفت:

«من که على‌‏ام، با حضرت نبىّ- صلعم- در مکّه بودیم؛ پس به بعضى از نواحى و جوانب بیرون شدیم. هیچ درختى و سنگى نبود که در پیش رسول در راه که مى‏‌آمد، که نه این مى‏‌گفت که: السّلام علیک یا رسول اللّه.».

این حدیث، ما را دلیل است به شنودن و دانستن سخن جماد و نبات؛ و آنکه ایشان را زبانى و نطقى هست.

و در خبرى دیگر است از عبد اللّه بن مسعود که گفت: «ما در حضرت رسول بودیم، و طعام مى‏‌خوردیم که تسبیح طعام مى‏‌شنودیم در حالت خوردن آن.».

و در خبرى دیگر است که: «هیچ تر و خشکى نباشد که آواز مؤذّن به او رسد، که نه در روز قیامت از بهر وى گواهى دهد».

و قوله: «لانا لا نحیط بما فی العالم من الصور» تعلیل است از زبان محجوبان؛ و از زبان اهل کشف نیز؛ که:

اهل حجاب مى‏گویند که: ما تسبیح اشیاء از آن در نمى‏یابیم؛ که علم محیط نیست به صور عالم و ما فی العالم.

و اهل کشف مى‏گویند که: ما نیز به کشف به تفاصیل وجود و ما فی الوجود باسرها احاطه نداریم؛ و جز آنکه حق ما را به آن دانا گرداند، و بنماید، و بشنواند در نیابیم. که تا ملکوت هر چیزى [که در عالم است از صور نوعیّه‏] دانسته نشود، نطق و تسبیحى که آن اجسام را است، معلوم نگردد.

پس چون این بدانستى که: [حمد و ثنا مستند است به صور عالم، و حقّ روح عالم است، و متعرّف در صورت روح است‏] بدانى که: صورت همه عالم السنه حق است؛ و محلّ نطق لسان؛ و جمله مر حضرت حقّ مطلق را «حمدگوى و ثناخوان».

پس حمد و ثناى حق در مظاهر خلق به ذات حق، هم حق کرده باشد، ازآن‏جهت فرمود که: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ؛ یعنى: چنانکه در سوابق، به مقام جمع، حق، ذات خود را به ذات خود مثنى و حامد و ناطق بود، در لواحق- که مقام تفصیل است- حامد ذات او هم ذات او است. و او است به ثناى خویش ناطق. پس مثنی و مثنى علیه همه او باشد؛ لیکن دریافت این سرّ جز اهل کشف را نیست.

شیخ- قدّس سرّه- در باب دوازدهم از فتوحات مکیه‏ تحقیق السنه نواطق‏ به تسبیح و تقدیس حق بدین وجه فرموده است که:

نزد ما که اهل کشوف و عرفانیم آن است که: مسمّى به جماد و نبات و حیوان جمله را ارواح است و حیات و نطق؛ امّا احساس آن: چنانکه از انسان مى‏توان کرد از دیگر چیز نمى‏‌توان کرد؛ بغیر اهل کشف، که ایشان از همه، احساس نطق به حمد و تسبیح و تقدیس مى‏‌توانند کرد.

و هم، شیخ- قدّس سرّه- مى‌‏فرماید که: آن تسبیحى که اهل کشف از جماد و نبات و حیوان مى‏شنوند، نه آنست که به زبان حال است؛ بلکه به زبان فصیح قال است.

آن کس که نه از اهل کشف است، و به سخن این طایفه اعتقاد مائى دارد چنین مى‏گوید که: هرآینه مسبّح و مقدّس باشند به زبان حال.

و حال آن است که چنین نیست؛ که ما نیز بعد از آنکه به این معنى ایمان داشتیم، بطریق عیان در حالت کشف از سنگریزه‏ها در بیابانها به زبان فصیح ذکر صریح شنودیم، و به چشم سر، عیان، مشاهده این حال کردیم؛ امّا به لسان نطق: تسمعه آذاننا منها و تخاطبنا مخاطبة العارفین بجلال اللّه مما لا یدرکه کلّ انسان.

و این ضعیف‏ که بوى کشف به مشام ایّامش نرسیده در حضورى کامل آواز ذکر لا إله الّا اللّه ده نوبت متوالى از کوزه آبى که آن کامل از آن وضو مى‏ساخت و آب مى‏آشامید، شنیده. و آن کامل‏ حاجى عبد السلام‏ نام- قدّس سرّه- با این احوال در بلده‏ خنج‏ که از نواحى شیراز است- دیده- و ما شهدنا الّا بما علمنا.

فان قلت بالتنزیه کنت مقیّدا و إن قلت بالتشبیه کنت محدّدا

و ان قلت بالامرین کنت مسدّدا و کنت إماما فى المعارف سیّدا

فمن قال بالاشفاع کان مشرّکا و من قال بالافراد کان موحّدا

فایّاک و التّشبیه ان کنت ثانیا و ایّاک و التّنزیه ان کنت مفردا

فما انت هو بل انت هو و تراه فی‏ عین الامور مسرّحا و مقیّدا


بنا بر آنکه گفتیم که: «منزّه» حقّ مطلق را مقیّد و ممیّز مى‏‌گرداند، و «مشبّه» حقّ مطلق را محصور و محدّد مى‏داند، و هر دو در معرفت ناقص‏‌اند.

در بیت اوّل گفت: فان قلت بالتّنزیه کنت مقیّدا- الى آخره-

و گفتیم که: قائل به «تنزیه و تشبیه در هر دو مقام» او بر معرفتى صحیحه و طریقتى مستقیمه است.

در بیت دوم گفت که: کنت مسدّدا؛ یعنى: جاعلا نفسک على طریق السّداد.

و سیّدا؛ یعنى: بین اهل المعارف بجهت اتّباع رسل.

و چون آنچه مستحسن و مستقبح بود عند العقل و الشّرع، بیان کرد، در این دو بیت دیگر آنچه منهى عنه‏ و مزجور به است، بیان مى‏‌کند؛ و مى‏‌گوید:

و من قال بالاشفاع .. [الى آخره‏].

و «اشفاع» بصیغه مصدر باید خواند؛ یعنى: و من صار قائلا بالشّفع. و مشرّکا- بصیغه اسم فاعل از تشریک- یعنى: کان کمن شرّک مع الحق غیره.

و «افراد» هم به صیغه مصدر باید خواند. و موحّد بصیغه اسم فاعل؛ و آن کسى باشد که اثبات غیرى با حق نکند.

و معنى آن باشد که: هر کسى که خداى را جفت گوید «مشرک» باشد.

یعنى: اثبات غیرى با حق مى‏‌کند. و آن کس که افراد حق مى‏‌کند [یعنى: به یگانگى وى قائل است‏] موحّد است؛ که هیچ وجودى با حق اثبات نمى‏‌کند.

و چون قائل به «ثانى متصوّر و موجود» اند، و آن دو طایفه‏‌اند: یکى مشرکان که: اثبات دو قدیم مى‌‏کنند.

و یکى طایفه‏اى از مؤمنان که به ظاهر باز مانده‏اند. و حکما که در حجاب عقل گرفتارند، و مى‏‌گویند که:

وجود دو است: یکى، واجب قدیم. و یکى دیگر، فایض از وى مسمّى به محدث» بر وجهى که محال است که آن عین این، یا این عین آن باشد.

عارف محقّق، طالب صادق را وصیّت کرد که:

فایّاک و التشبیه ان کنت ثانیا. و «ثانیا» اسم فاعل است از «ثنى». یعنى:

جعل الواحد الحقیقى ثانیا؛ یعنى: بر حذر باش از تشبیه حادث به «قدیم» کردن.

پس اگر البته چاره نیست از آنکه از طایفه دوم باشى [یعنى: از علماى ظاهر و حکماى ماهر؛ که اثبات وجودى غیر از وجود حق مى‏‌کنند؛ که آن را «حادث» خوانند.] نه از طایفه اوّل [که ایشان مشرکان‌‏اند، افتاده از راه.

و من اعتقادهم نعوذ باللّه‏].

و نهى از تشبیه و حذر از افتادن در این تیه، ازآن‏جهت است که: بموجب معتقد و تصوّر تو، این غیر حادث [که وجود او فایض از واجب الوجود است‏] او را به خود، وجودى نیست؛ و مفیض وجود بر وى، وجود او از ذات او است. و جمع صفات کمالیه او را ذاتى است؛ و هیچ احتیاج به غیر ندارد. و این وجود مستفیض بر عکس آن است. ذاتش از غیر؛ بلکه مانند سراب است [که وجود او وجودى توهّمى است.] پس چه مناسبت باشد آن «قدیم واجب الوجود دائم الکمال ذو الجمال و الجلال» را به این «حادث مفتقر ناقص ظلال مانند» تشبیه کردن؟؟!

و اگرچه توفیقت رفیق و طریقت تحقیق است و قائل به افرادى، یعنى: مى‏دانى‏ و مى‏گوئى که: یک حقیقت واحده است که در مقام جمع به الهیّت ظهور کرده، و در مقام تفصیل به مألوهیّت پیدا شده، پس بر تو باد که: حذر کنى از تنزیه فقط؛ که‏ مؤدّى به تقیید مطلق مى‏‌گردد. بلکه در مقام تنزیه، منزّه باش. و در مقام تشبیه، مشبّه. به موافقت انبیاء و رسل؛ که هداة سبل‏‌اند. چنانکه حق تعلیم کرده است ما را. و توصیف و تنعیت او ذات خود [را] چنانکه بعد از این در «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» بیان خواهیم کرد.

و راه نجات و یافت درجات در این است که: تو بدانى که: تو او نیستى. چرا که: تو مقیّدى؛ و او مطلق. و تو ممکنى و محتاج؛ و او واجب است و غنىّ. امّا این به اعتبار تعیّن تو- یعنى که توئى تو- با تو است. اما به اعتبارى دیگر: تو اویى. از بهر آنکه: تو در حقیقت هویّت اویى؛ که ظاهر شده‏اى به صفتى از صفات، در مرتبه‏‌اى از مراتب وجود. پس از تو هر چه فرض و اخذ کنیم، همه به وى راجع باشد. مثلا وجود تو و بود تو از او است؛ و صفات تو و افعال تو از او. در این مقام بود شیخ یوسف سروستانى‏ که از مجذوبان عرصه‏ فارس‏ بود که گفت:

تو آبى، نه سبوئى‏ تو دریائى، نه جوئى‏

تو تو نئى، تو اوئى‏ تو نسرینى به بوئى

چون همه توئى، چه جوئى‏


و قوله: و تراه فی عین الامور مسرّحا و مقیّدا- به صیغه اسم مفعول- یعنى:

و ترى الحقّ فی عین الاشیاء مطلقا بحسب ظهوره فی صفة من صفاته.

و به صیغه اسم فاعل نیز خوانده‌‏اند، اى: تراه مبقیا للوجود على اطلاقه فی عین المقیّدات و مقیّدا له فی مراتب الظهورات.

و انسب به صیغه اسم فاعل خواندن است جهت مناسبت او با الفاظ ابیات‏ سابقه. و على التقدیرین نصبیّت او به «حال» باشد.


شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۲۵۸-۲۵۹

فالکلّ ألسنة الحقّ ناطقة بالثناء علیه (بالثناء على الحق- خ) و لذلک قال‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏ أى إلیه یرجع عواقب الثناء، فهو المثنى و المثنى علیه.

چون اسناد ثنا و حمد به صور عالم کرد و بیان این معنى به تقدیم رسانید که حق روح این صورت است و متصرف در صورت به غیر روح نى، پس نتیجه این مقدمات آن است که صورت کل السنة حق است، چه ظهور منطق جز به لسان نتواند بود؛ و ناطق و حامد على الحقیقة حق است که ثنا و حمد مى‏گوید به نفس‏ خود بر نفس خویش، حامد و مثنى در مقام جمع و تفصیل اوست. لاجرم عواقب جمیع ثناها بدو راجع است به السنه همه صور؛ ثناکننده بر نفس خویش غیر ازو نیست. بیت:

فإن قلت بالتّنزیه کنت مقیّدا و إن قلت بالتّشبیه کنت محدّدا

و إن قلت بالأمرین کنت مسدّدا و کنت إماما فى المعارف سیّدا


یعنى چون دانستى که هیچ تنزیهى بى‏‌شائبه تشبیه نیست و هیچ تشبیهى بى‌‏غائله تنزیه نى، پس اگر قائل به تنزیه شوى مقیّدى؛ و اگر قائل به تشبیه شوى محدّدى؛ و اگر قائل به امرین باشى مسدّدى، و در میان اهل معارف امام و سیّد.

از آنکه روى به طریق متابعت انبیاء نهاده‌‏اى و داد این دو مقام چنانکه مى‌‏باید داده‌‏اى.

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا و من قال بالإفراد کان موحّدا


پس هرکه قائل شود به شفع به اثبات دیگرى؛ غیر حق را با حق شریک ساخته باشد. و آنکه قائل به افراد گردد و با حق هیچ غیرى اثبات نکند موحّد باشد بیت:

غیرى چگونه روى نماید چو هرچه هست‏ عین دگر یکیست پدیدار آمده‏


آرى بیناى این مقام از سر بصارت مى‏گوید: بیت:

تا چشم باز کردم نور رخ تو دیدم‏                تا گوش برگشادم آواز تو شنیدم‏

چندانکه فکر کردم چندانکه ذکر کردم‏ چندانکه سیر کردم بیرون ز تو ندیدم‏

فإیّاک و التّشبیه إن کنت ثانیا         و إیّاک و التّنزیه إن کنت مفردا


یعنى بپرهیز از تشبیه وقتى که واحد حقیقى را دو سازى به اثبات غیرى با او یعنى چون مؤمنى و اثبات دو قدیم نمى‏‌کنى، پس حادثى را تشبیه به حق مکن در وجود و صفات لازمه‌‏اش. از آنکه وجود حق قدیم است و وجود غیر حادث، و صفات حق ذاتى، و در آن صفات او را حاجت به دیگرى نه. و آنچه حق راست از صفات بر وجه کمال است و پایدار؛ و غیر را بر سبیل عکس و ظلال مستعار؛ بل چون سرابى است که وجود او موهوم است، و در حقیقت معدوم است، لاجرم تشبیه متصوّر نشود. و اگر قائل به حقیقت واحده شوى در مقام جمعش به «الهیّت» و در مقام تفصیلش «به مالوهیّت»، پرهیز کن از تنزیه فقط بلکه از تنزیه در مقام تنزیه غافل مشو و از تشبیه در مقام تشبیه ذاهل مباش. بیت:

معرّاست ذاتش ز تنزیه تو         مبرّا صفاتش ز تشبیه تو

یکى زین دو منصب مکن اختیار ولى داد هریک بده مر دوار

ز تنزیه و تشبیه اگر آگهى‏        خبردار حقّى و مرد رهى‏

فما أنت هو بل أنت هو و تراه فى‏ عین الأمور مسرّحا و مقیّدا


یعنى تو او نیستى بدان اعتبار که غیرى، از آنکه مقیّدى و ممکن و محتاج؛ بلکه تو اوئى از آنکه در حقیقت هویّت ظاهره اوئى به صفتى از صفات در مرتبه‏ اى از مراتب وجودش. پس ذات و وجود و صفات تو همه بدو راجع است. لاجرم حق را مى‌‏بینى که مبقى وجود است بر حال اطلاقش در عین مقیدات، و مقید وجود است در مراتب ظهورش. حاصل آنکه تا هستى تو در میان است ازو بر کنارى، و چون محو او گشتى عین یارى. بیت:

تنا پاى این ره ندارى چه پوئى‏ دلا جاى این شه ندارى چه جوئى‏

تو جانى و انگاشتستى که شخصى‏ تو آبى و پنداشتستى سبوئى‏

یقین دان که او تو نباشد و لیکن‏ چو تو در میانه نباشى تو اوئى‏


حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۴۶

فالکلّ السنة الحقّ ناطقة بالثّناء على الحقّ. و کذلک قال‏ «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»* أی إلیه یرجع عواقب الثّناء، فهو المثنى و المثنى علیه.

شرح این همه روشن است.

فإن قلت بالتّنزیه کنت مقیّدا         و إن قلت بالتّشبیه کنت محدّدا

و إن قلت بالأمرین کنت مسدّدا         و کنت إماما فی المعارف سیّدا

فمن قال بالإشفاع کان مشرکا         و من قال بالإفراد کان موحّدا

فإیّاک و التّشبیه إن کنت ثانیا         و إیّاک و التّنزیه إن کنت مفرّدا

فما أنت هو: بل أنت هو و تراه فی‏ عین الأمور مسرّحا و مقیّدا


شرح قوله: «کان مشرکا» أی و من شرک مع الحقّ غیره؛ «إن کان ثانیا» یعنى إذا قلت بوجود الإثنینیّة فی الوجود بأن یقول «وجود مطلق و وجود مقیّد» فلا تشبه المطلق بالمقیّد، و إلّا کنت محدّدا للمطلق بحدّ المقیّد و بالعکس. و إن قلت بإفراد الوجود للحقّ فلا تنزّهه لأنّ الحقّ الّذی لیس معه شی‏ء لا ینزّه عن نفسه و مقتضى ذاته و ما ثمّ غیره.

قوله «فما أنت هو»، یعنى هویّة الحقّ کنایة عن غیبه و لا تعیّنه الّذی لا یتعیّن فی کلّ تعیّن و لا یشهد، و أنت کنایة عن عینه المتعیّن فی عیان الشاهد فنفیه- رضى اللّه عنه- أنت عن هو نفى تقیید التّعیّن عن إطلاق الوجود الحقّ من حیث هما کذلک و إثباته- رضى اللّه عنه- أنت، عین هو من حیث حقیقة الوجود الّذی هو فی المطلق مطلق و فی المقیّد مقیّد. قوله «مسرّحا و مقیّدا» بصیغة اسم الفاعل أی: تراه مبقیا للوجود على إطلاقه فی عین المقیّدات، و مقیّدا له فی مراتب الظّهورات.