الفقرة الثامنة :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شی ء» فشبه و ثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». و قال: «دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». و ذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قال رضی الله عنه : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه.
وقال تعالى «لیس کمثله شیء» فشبه وثنى، «وهو السمیع البصیر» فنزه وأفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». وقال: «دعوت قومی لیلا ونهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قال رضی الله عنه : (وقال تعالى): کذلک بمعنى آخر مفهوم من هذه الآیة، ومعلوم أن الآیات القرآنیة لا یحصرها معنى واحد ولا اثنان بل کل المعانی لها، ولکن یدرک منها العبد ما تیسر له بحسب استعداده کما یشیر إلیه قوله تعالى : "قل لو کان البحر مدادا لکلمات ربی لنفذ البحر قبل أن تنفذ کلمات ربی ولو جئنا بمثله، مددا " [الکهف: 109] ("لیس کمثله ") [الشورى:11]، أی لیس مثل مثله.
فأثبت له مثلا، ومثله جمیع العالم المخلوق على صورته من حیث ظهور العالم بتأثیر الصفات الإلهیة تفصیلا لها، لأن صورة الشیء تفصیل ذاته، ومثل مثله الإنسان الکامل، فإنه مخلوق على صورة جمیع العالم ("شیء") إذ لیس وراء الله شیء غیر مثله وهو جمیع العالم، وأما مثل مثله الذی هو الإنسان الکامل فلیس شیئا.
أی موجودة إذ لو کان شیئا لکان من جملة العالم وکان ناقصا لکمال العالم به، ولیس هو کاملا فی نفسه، وإذا لم یکن موجودة کان مفقودة والموجود عنده هو الحق، فالإنسان الکامل مفقود فی عین وجوده والوجود عنده هو الله تعالى وحده (فشبه سبحانه وتعالى نفسه حیث أثبت له المثل (وثنى)، أی حکم على نفسه الواحدة أنها اثنان بإثبات المثل له (وهو)، أی مثل مثله
(السمیع) لا غیره بسمعه القدیم (البصیر) لا غیره ببصره القدیم (فنزه) سبحانه وتعالى ذاته العلیة عن المثل ومثل المثل حیث نفى عنها القیود التی بها تکون مثلا ومثل مثل (وأفرد)، أی حکم على ذاته بأنها مفردة لا مثل لها ولا مثل مثل کما هی کذلک فی نفسها.
والحاصل أن قوله تعالى: "لیس کمثله ، شیء" [الشوری : 11].
إما أن تکون الکاف صلة فیکون التقدیر لیس مثله شیء وهو المعنى الأول فیکون تنزیها.
"وهو السمیع البصیر"، أی لا غیره والخطاب لنا فی لغتنا المفهومة بیننا، ونحن نعرف ما أطلعنا علیه سبحانه بفضله من کل مخلوق سمیع بصیر من إنسان وغیره ,
فیکون ذلک تشبیها، وإما أن تکون الکاف أصلیة لیست زائدة فیکون التقدیر لیس مثل مثله شیء وهو المعنى الثانی، وفیه إثبات المثال لا نفیه، بل نفی مثل المثل، فهو تشبیه لا تنزیه وقوله بعده "وهو السمیع البصیر" [الشورى:11].
أی ذلک المثل الذی لمثله، فهو تنزیه لزوال المثل ومثل المثل عنه، فحیث کان صدر الآیة تنزیها کان عجزها تشبیها، وحیث کان صدرها تشبیها کان عجزها تنزیها للإشارة إلى أنه لا بد فی حکم الشرع من التنزیه والتشبیه معا کما سبق، والانفراد بأحدهما إیمان ببعض الکتاب وکفر ببعض.
وقال تعالى فی نظیر ذلک : "هو الأول" [الحدید: 3]، یعنی قبل کل شیء فنزه "والأخر" [الحدید: 3]، یعنی بعد ذلک فی الأول وهو کل شیء إذ لا آخر للأشیاء، لأنها لا تتناهى فشبه، "والظاهر" فشبه، "والباطن" فنزه.
وقال : "هو الأول" ، یعنی الموجود الأول بالتشبیه إلى الثانی فهو کل شیء إذ لا نهایة للأشیاء، ولها بدایة فشبه، "والآخر" یعنی الموجود بعد ذهاب ذلک الأول فنزه "والظاهر" [الحدید: 3].
یعنی بالإیجاد والإمداد فنزه "والباطن" [الحدید: 3] یعنی المعلومات العدمیة التی قال تعالى عنها " " کل شیء هالک إلا وجهه" [القصص: 88] .
فکل شیء باطن فشبه وکذلک قال: "الله الصمد" ، أی المقصود بالحوائج کلها، والعالم یقصد بعضه بعضا کما هو المعروف فشبه.
ثم قال:"ولم یکن له کفوا أحد" [الإخلاص: 2 و 4]، فنزه، وقد جمع النبی صلى الله علیه وسلم التنزیه والتشبیه معا فی کلمة قالها فی مقام الإحسان : " أن تعبد الله کأنک تراه"، فشبه بذکر الرؤیة.
فإن المرئی الأشیاء، أو نزه بکاف التشبیه لنفی ذلک المرئی، أو شبه بکاف التشبیه والرؤیة، ونزه بذکر اسم الله وضمیره، ونحو هذا کثیر فی الآیات والأحادیث.
لو أن نوح علیه السلام (جمع لقومه) حین دعاهم إلى توحید الله تعالى (بین الدعوتین ): دعوة التنزیه ودعوة التشبیه (لأجابوه) لما دعاهم إلیه لأنهم مشبهون بعبادة الأصنام فیحتاجون إلى التنزیه لیکمل لهم التوحید المطلوب منهم .
ولا ینهون عن التشبیه فی أول الأمر لأنهم ما عرفوا من الإله غیره، ولهذا دعا نبینا علیه السلام قریشا إلى إله السماء ووصفه لهم بأوصاف التشبیه لیقرهم على ما هم علیه من التشبیه، لأنه بعض المعرفة.
ثم زادهم التنزیه فأجاب من أجاب وکفر من کفر، ولم ینههم فی أول الأمر عن التشبیه لئلا یوحشهم مما عرفوه من الإله، وأما نوح علیه السلام (فدعاهم جهارا) من حیث التنزیه (ثم دعاهم إسرار) من حیث التشبیه ، فقدم لهم التنزیه فظنوا أنه ینهاهم عن التشبیه الذی هو بعض المعرفة فترکوا إجابته .
(ثم قال لهم : استغفروا ربکم)، أی اطلبوا المغفرة من تشبهکم للحق تعالی کما کان یقول النبی صلى الله علیه وسلم «إنه لیغان على قلبی وإنی لأستغفر الله تعالى فی الیوم مائة مرة» یعنی کلما ترقیت مقاما فی تنزیه الله تعالی وجدت الأول تشبیها بالنسبة إلى الثانی فأستغفر من الأول وهکذا.
فهو غین أنوار لا غین أغیار وفیهم غین أغیار وقد طلب نوح علیه السلام من قومه أن یفعلوا کذلک من أول الأمر وهو ممتنع علیهم القصورهم ("إنه ")، أی ربکم (" کان غفارا" ) [نوح: 10] لکل من استغفره (وقال) نوح علیه السلام أیضا ("رب")، أی یا رب ("إنی دعوت قومی") إلى توحیدک ومعرفتک ("لیلا" )، أی من حیث ما غابوا عنه من تنزیه الله تعالى ("ونهارا " )، أی من حیث ما شهدوه من التشبیه لکن بعد التنزیه لا قبله ("فلم یزدهم دعائی") لهم إلى التنزیه قبل التشبیه ("إلا فرارا" ) عما دعوتهم إلیه [نوح: 5- 6].
(وذکر عن قومه أنهم تصامموا)، أی لم یسمعوا (عن دعوته)، بتکلف منهم لذلک فذلک قوله تعالى: ("وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا (7)") سورة نوح الآیة.
(لعلمهم)، أی قومه علما روحانیا لم ینزل إلى نفوسهم لیشعروا به، فجهلت نفوسهم وعلمت أرواحهم بما یجب علیهم من إجابة دعوتهم إلى توحید الله تعالى من حیث الغیب ومن حیث الشهادة تنزیها فی الأول وتشبیها فی الثانی .
کما قال لیلا ونهارا، فأمرهم بترک التشبیه لیطلعوا على التنزیه فتکمل لهم المعرفة بالتنزیه والتشبیه.
وأمره لهم بترک التشبیه لیس الترک التشبیه وإنما هو لتحصیل التنزیه، وإلا فالتشبیه بعض المعرفة، وهو لا یأمرهم ببعض المعرفة وینهاهم عن البعض الآخر.
وقد علمت أرواحهم منه ذلک وإن جهلت نفوسهم، فتاصمموا عن ظاهر ما أمرهم به من ترک التشبیه لعلمهم بأن ترکه غیر مراد.
فامتثلوا قلوبا وأرواحا وخالفوا نفوسا وأشباحا، لأن عند نفوسهم بعض المعرفة وهو التشبیه فلم یترکوا ذلک البعض.
لأنه لا یرید منهم ترک ذلک وإنما یرید الهم تمام المعرفة، فلو علموا أن ترک ذلک یوجب کمال المعرفة لترکوه وترکه ستره عنهم.
وهو قوله: "لتغفر لهم" [نوح: 7]. فإن الغفر هو الستر من معرفتهم الناقصة کفر وجحود، فهذا هو الکشف عن حقیقة کفرهم.
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شی ء» فشبه و ثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا».
و قال: «دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». و ذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قال رضی الله عنه : (قال الله تعالى :" لیس کمثله شیء" [الشورى: ۱۱]) من حیث أنه غنی عن العالمین (فنزه "وهو السمیع البصیر") من حیث أسمائه ومظاهر صفاته وهو یقتضی إثبات المماثلة فی السمع والبصر (فشبه) هذا ناظر إلى زیادة الکاف (قال الله تعالی "لیس کمثله شیء")
من حیث ألوهیته وتعلق قدرته إلى مقدوراته (فشبه وثنی "وهو السمیع البصیر" ) إذ لا غیر حتى یشترک معه من حیث أنه کان الله ولم یکن معه شیء (فنزه وأفرد).
أی فنزه الحق عن عدم السمع وعدم البصر وأفرد فیهما بحیث لا اشتراک لغیره فیهما هذا ناظر إلى عدم الزیادة .
وإنما کان قوله تعالى : "وهو السمیع البصیر" [الشورى : 11] تشبیها فی الأول وبالعکس فی الثانی .
وکذا قوله تعالى : "لیس کمثله شیء" تنزیها فی الأون وبالعکس فی الثانی .
لأن المراد بالتنزیه والتشبیه کلامان متغایران بالإیجاب والسلب مع اتحاد الموضوع والمحمول من جهة تغایرهما من جهة أخرى.
فأیهما سبق فی حق الحق یقتضی تعقیبه بالآخر بلا نصل شیء خارج عنهما لوجوب اجتماعهما لکون أحدهما فی المعنى جزءا من الآخر فلا یمکن حمل قوله فی الموضعین على التنزیه مع وجود أداة الحصر فیهما .
وهما الضمیر واللام فی الخبر لئلا بفوت الجمع فما أنزل الله تعالى فی حق نفسه کلاما إلا وهو على طریق الجمع ولا یخفى على من اطلع معانی کلام رب العزة وأسراره .
ولما أتم البیان فی التنزیه والتشبیه أورد ما جاء من آیات القرآن العظیم فی حق نوح علیه السلام وقومه لیظهر فضل القرآن على سائر الکتب المنزلة .
وبین ما قال إن ألسنة الشرائع الإلهیة إنما جاءت فی حق العامة على المفهوم الأول وعلى الخصوص على کل مفهوم یفهم من وجوه ذلک اللفظ .
فقال رضی الله عنه : (ولو أن نوحا جمع لقومه) أی لقومه الذین لم یجیبوا دعوته إذ القوم الذین أجابوه لا یحتاج فی حقهم إلى الجمع (بین الدعوتین) أی دعونی التنزیه والتشبیه (لأجابوه) من کان شانه قبول الدعوة ولم تف الدعوة بدون الجمع ولو جمع لهذا الطائفة أجابوا دعوته لا بمعنى أنهم أجابوا کلهم .
کما أن رسول الله تعالی جمع بین الدعوتین ولم یجب من لا استحقاق لقبول الدعوة کأبی جهل وأضرابه .
فظهر أن الجمع لا یوجب إجابة الدعوة مطلقا ولم یفعل نوح علیه السلام کذلک لأنه لم یؤت بجوامع الکلم (فدعاهم جهارا) أی ظاهرا وهو دعوته قومه إلى الحق بالتشبیه.
(ثم دعاهم أسرارا) أی باطنا وهو دعوته بالتنزیه فقد دعاهم بالتنزیه والتشبیه لکنه لا على طریق الجمع لذلک أورد بثم المقتضی للتأخیر والتراخی.
(ثم قال لهم) بعد الدعوة ("استغفروا ربکم" سورة هود : 3) .
یعنی لما علم نوح منهم أنهم لا یجیبون دعوته أبدا ولا یصلون إلى المعارف الحاصلة من الإجابة وعلم أن طریق وصولهم إلى ما یدعو إلیه قومه لا یکون إلا بالاستهلاک یدعوهم به لیحصل لهم هذا المقام فقال :
"استغفروا ربکم" أی اطلبوا ستر وجوداتکم بظهور الحق بالصفة النهاریة حتى یحصل لکم الوصلة إلى الحق باستهلاککم فیه لعدم قابلیتکم واستعدادکم إلى حصول کمالکم بغیر هذا الطریق وهو الهلاک فإذا هلکوا فقد وصلوا کمالهم.
لکن لا یجدیهم نفعا لعدم وقوعه فی أوانه (أنه) أی الله تعالى (کان غفارا) أی ستارا لمن طلب الستر.
فدعاهم بثلث دعوات إلى الباطن وهو التنزیه وإلى الظاهر وهو التشبیه وإلى الفناء فی الله تعالى وهو " استغفروا ربکم" ولم یف استعدادهم بقبول الإجابة بلبیک فقبلوا دعوته بالفعل وإن لم یعرفوا نبولهم وهو إفناء وجوداتهم فی الله تعالى لذلک أغرقوا بالطوفان وقال: رب إنی (دعوت قومی) أی أخبر عن دعوته قومه (لیلا ونهارا) أی تنزیها وتشبیها (فلم یزدهم دعائی إلا فرارا) صلة الفرار محذوفة للعموم وهی من وإلى إذ الفرار حرکة لا بد له من البدء والغایة فکان المعنى فی حق الخواص إلا فرارا من وجوداتهم إلى الله تعالى.
أی ترکوها ووصلوا إلى الله تعالی نکان ابتداء الفرار وهو الستر من وجوداتهم وذواتهم وغایته الحق .
فکان هذا الکلام منه فی حقهم مدحا وثناء لازمة یفهمه العلماء بالله .
وکذلک فی حق العامة مدح لکون ابتداء فرارهم من ذنوب أنفسهم وانتهاؤه إلى جناب الحق بحسب مراتبهم وأما فی حق قومه من المشرکین فذم لـ فرارهم من الحق إلى اللذات الحسیة.
(وذکر عن قومه أنهم تصاموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته فعلم العلماء بالله تعالی) أی کل واحد من العلماء من أی أمم کانوا ممن سمع کلام نوح علیه السلام من أی لسان کان علموا من وجوه نظم کلامه.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شیء» فشبه و ثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». وقال: «دعوت قومی لیلا ونهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قوله رضی الله عنه : قال الله تعالى: "لیس کمثله شیء" فنزه، وهو السمیع البصیر (الشورى: 11) فشبه.
وقال تعالى": لیس کمثله شیء" فشبه وثنی وهو السمیع البصیر فنزه وأفرد.
وقوله: "وهو السمیع البصیر" (الشورى: 11) شبه، لأنه وصف الحق تعالی بالسمع والبصر وهی قد یطلق على العین والأذن.
قوله: قال تعالى: "لیس کمثله شیء" فشبه وهنا جعل الکاف زائدة، فکأنه قال: لیس مثل مثله شیء فأثبت له مثلا لا یشبه ذلک المثل شیء .
ولذلک قال: وثنی قوله: "وهو السمیع البصیر" فنزه وأفرد هنا حمل السمع والبصر على معانی أسمائه تعالى، فالسمع والبصر هنا لا یطلق على الأذن والعین بل على معانی الأسماء الإلهیة .
لو أن نوحا، علیه السلام، جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: "استغفروا ربکم إنه کان غفارا" (نوح: 10) وقال: "دعوت قومی لیلا ونهارا، فلم یزدهم دعائی إلا فرارا" (نوح: 5-6) .
وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.
واعلم أن قوله عنهم فی معنى قوله تعالى: "استغفروا ربکم إنه کان غفارا" (نوح: 10) أی ستارا.
أنه إنما خص المعارف بأنها عقلیة فی قوله: "یرسل السماء علیکم مدرارا" (نوح: 11) وفسر ذلک بالمعارف العقلیة والاعتباریة ولم یقل: إنها معارف إلهیة کشفیة لأن الغفر مشتق منه ما یدل على الستر.
والمعارف الإلهیة لا تکون مع الستر الذی هو الحجاب، وإنما الذی یکون من المعارف مع الستر هی المعارف العقلیة والاعتبارات الفکریة.
ثم قال لهم نوح: "استغفروا ربکم إنه کان غفارا" فخاطبهم بما لا یناسب حالهم وإلى هذا أشار، رضی الله عنه: والذی لا یناسب حالهم هو کونه فرق الدعوة فدعا مرة إلى اسمه الظاهر، تعالى، ومرة إلى اسمه الباطن، تعالى.
فلما لم یجیبوه وصف حالهم معه وحاله معهم، فقال: "دعوت قومی لیلا ونهارا" (نوح: 5) . أی ظاهرا مرة وهو قوله: نهارا وباطنا مرة وهو قوله: لیلا أی إلى الاسم الظاهر مرة وإلى الاسم الباطن مرة "فلم یزدهم دعائی إلا فرارا" (نوح: 6).
وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته بکونهم جعلوا أصابعهم فی آذانهم.
قال وإنما تصامموا عن دعوته، لأنهم علموا ما یجب علیهم إن هم سمعوها أی یتعین علیهم الطاعة، فسدوا آذانهم عن سماع دعوته حتى لا یقع علیهم لسان الذم.
فلذلک فسر قوله تعالى: "یرسل السماء علیکم مدرارا" (نوح: 11) بالمعارف العقلیة لأنها جواب قوله تعالى: "فاستغفروا" والاستغفار هو طلب الاستتار کما تقدم.
ثم فسر الأموال فی قوله تعالى: "ویمددکم بأموال وبنین" (نوح: 12) بأنها ما یمیل بهم إلیه وجرت عادة أهل الطریق أن یستمعوا فی کلام الله تعالی بل وفی کلام کل متکلم أمورا تقتضیها مراتبهم من الکشف والشهود الجزئی والکلی.
ولا یلتفتون إلى کونها مخالفة لمفهوم العموم بعد أن یصح لهم نسبتها إلى الحق بطریق کشفی .
ولیس لمن سلم إلیهم أحوالهم أن ینکر علیهم بعد ذلک فإن الانکار بعد التسلیم لا یقبل فإنه إنما سلم لهم فی الکل لا فی الکلی العام .
حتى یقال: إن وجود العام لا یستلزم الخاص.
وأما أن صورتهم هی التی یرونها فیه تعالى فلأن صور العالم کله هی صور معلومات الله تعالى وما فی العلم شیء هو خارج عنه وإلا کان العلم ظرفا للمعلومات والذات المقدسة لا تغایر العلم.
فیلزم أن تکون الذات المقدسیة ظرفا لغیرها وذلک ممنوع. فإذن إنما رأوا صورتهم فیه بمعنى لا یوجب الظرفیة بل إذا رأوا صورتهم فی علمه ولیس علمه غیره فقد رأوا صورتهم فیه.
قوله: وولده، أی نتیجة فکرهم، لأنا قد قررنا أن معارفهم فکریة لأجل الاستغفار المستلزم للستر والستر من لوازم الفکر والفکر من لوازم الستر .
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شی ء» فشبه وثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا».
وقال: «دعوت قومی لیلا ونهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قال الشیخ رضی الله عنه : « قال الله تعالى " لَیْسَ کَمِثْلِه ِ شَیْءٌ " فنزّه ، " وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " فشبّه » یعنی : على مفهوم العموم على أنّ الکاف زائدة ، وأنّ السمیعیّة والبصیریة مشترکتان بین الحق والخلق .
ثم قال : « قال الله تعالى " لَیْسَ کَمِثْلِه ِ شَیْءٌ " فشبّه وثنّى » .
یعنی : أنّ الکاف غیر زائدة ، یکون إثبات المثل المنفیّ عنه مشابهة شیء ما من الأشیاء ، وذلک عین التشبیه والتثنیة .
قال: " وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " فنزّه وأفرد " یعنی على السمیع البصیر هو الحق فی کل سمیع بصیر له الأذن والحدقة ، ولیس السمع والبصر الآلة إلَّا ، للحق ، وفیه التنزیه الحقیقیّ وإفراد الوجود الحق بالانفراد .
وقد ذکرنا فی أوّل هذا الفصّ ما فیه غنیة عن التکرار ، وقد جمع الله تعالى فی کل شقّ من الآیة تنزیها فی تشبیه وتشبیها فی تنزیه ، فکان کلّ منهما ذاتیا للحقیقة والعین وهو الحق ، فافهم والله الملهم .
قال الشیخ رضی الله عنه : « لو أنّ نوحا دعا قومه بین الدعوتین لأجابوه فدعاهم جهارا ، ثمّ دعاهم إسرارا ، ثمّ قال لهم "اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّه ُ کانَ غَفَّاراً ".
وقال : "إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَنَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً ".
قال العبد : نوح علیه السّلام أوّل المرسلین أرسله الله تعالى إلى قومه ، وهم بالله مشرکون ، یعبدون ودّا وسواعا ویغوث ویعوق ونسرا ، وعن حجّة محجّة المعبود الحق الواحد خارجون .
فلمّا رأى الله الواحد الأحد ضلالهم عن الهدى ، واتّباعهم للهوى ، وأنّ فی دعوتهم إلیه وإجابتهم لدعوته کمالهم وبها یصلح فی الدنیا والآخرة أحوالهم .
أقام نوحا علیه السّلام لیدلَّهم على أحدیة العین ، ویصرفهم عن الإطراق إلى الفرق والبین ، بعبادة التعیّنات الجزویة التقییدیّة ، الظاهرة من صور النسب الأسمائیة وحجابیّاتها التعدیدیة ، لکنّ الواجب فی العبادة هو الواحد الذی هو أصل الکثیر ، فإنّ عبدة الکثیر ما لهم من نصیر ، إذ الواحد الحق هو موجد الکثرة فی عینه الواحدة ، فالحق الواجب على الکثرة عبادة الواحد الحق .
لا عبادة الصنمیّات و التعیّنات الاسمیة ، فلا جرم کانت دعوته ودعوة جمیع الأنبیاء والرسل والأولیاء إلى الله الواحد الأحد ، وکانت دعوة نوح علیه السّلام إلى الأحدیة والتنزیه ، عن حجابیّات الکثرة وآلهة التشبیه ، لتصرف وجوههم عن صنمیّات العدد ، إلى عبادة الواحد الأحد.
فوعدهم وأوعدهم بما وعد وأوعد والقوم عنه معرضون ، وبتکذیبه مصرّحون ومعرّضون ، وبسخط قهر الأحدیة متعرّضون ، لکونهم فی خصوص قابلیّاتهم مظاهر حجابیّة صور الأسماء ، وعبدة صنمیّات الأهواء .
فلمّا دعاهم إلى ما یباین شهودهم کلّ المباینة وهم لا یشعرون ، وندبهم إلى ما ینافی معهودهم ومعبودهم فیما یشهدون .
فاستکبروا استکبارا واستکثروا من أذیّته استکثارا ، فلو کانت دعوته علیه السّلام دعوة جامعة بین وحدة الذات وکثرة الأسماء والصفات بالانتزاح من فرق الکثرة فی عین الواحدة إلى جمع الوحدة فی عین الکثرة المعدّة کما هو الأمر فی نفسه لأجابوه ، وما نفروا عنه ، ولا هابوه ، ولا عیّروه ، ولا عابوه ، لأنّ الکثرة ظاهرة فی الشهود ، والوحدة باطنة فی عین الکثرة والوجود ، فالکثرة على ظاهر الوحدة ، والوحدة فی باطن الکثرة .
کبطون الواحد الأحد آخرا فیما یتناهى من العدد ، واشتمال الواحد على النصف والثلث والربع من النسب أوّلا قبل ظهور العدد فیما یتعدّد ، فلو دعاهم على مقتضى الشهود المحمدی الجامع ، لوقعت الإجابة بمقتضى الواقع ، وانقادت ظاهریّاتهم ظاهرا بمناسبة الکثرة الظاهرة التی هم فی إظهارها إلى کثرة الأسماء المذکورة فی الدعوة الواحدة المشهودة .
وانقادت بواطنهم الأحدیة أیضا إلى الوحدة ، لوجود المناسبة المشکورة ، ولکنّه علیه السّلام دعاهم إلى باطن السرّ ، وهم فی شهود الظاهر وحجابیّة الأمر ، فأثّرت فیهم دعوته الإجابة بالنقیض ، وأثار بضدّ مراده من الآثار .
فوقعت الإجابة منهم فی صورة النفار ، وحصل الإقرار فی صورة الإنکار والاستکبار ، لأنّ مضمون دعائه ینفّرهم عمّا هم علیه ملبّون ، ولدواعیه مجیبون وملبّون ، وعلى عبادته مکبّون ، فوجد النفار عمّا إلیه دعاهم وهم فی إجابة ما استولى علیهم ، فأصمّهم عن غیره وأعماهم ، فلم تکن الدعوة إذن أیضا باطلة ، ومن الإجابة بالکلَّیة عاطلة ، وقد دعاهم جهارا ، إلى ما یزیدهم نفارا .
وهم فی عین سماع ما جهر به الاسم الإلهی الظاهر ، وأظهره من صنمیّات المظاهر ، فإنّ العالم صورة الکلام الإلهی الربانی الذی تکلَّم به فی عین النفس الرحمانی ، جهر به فسمعه القائمون بظاهریات حجابیات کلامه فأجابوه بالفعل والذات مثل قوم نوح وعاد وثمود وغیرهم من مظاهر حجابیّات الکلمات والآیات ، الذین کانوا فی عمارته وعبادته وتکمیل أوضاعه وصورته وإسادته ، فأجابوا ظاهر دعوة الاسم الظاهر .
وکتابه المفصّل الفرقانی بظواهرهم ، وهم أهل الحجاب والکفر ، حجبوا عن الحق الواحد فیهم بالستر ، فستروا بکفر کثرتهم وجه أحدیة الوجود ، وغلب علیهم الحال حال هذا الشهود ، فهم فی عین الکشف محجوبون ، وفی الجهر مسرّون ، وفی عین الإقرار على صورة الإنکار مسرّون ، فما وفّوا المراتب حقّها على ما أراد الله من أمره ، و " ما قَدَرُوا الله حَقَّ قَدْرِه ِ " فتوجّهت علیهم المؤاخذة والمطالبة الإلهیة .
بإظهار الوحدة الساریة فی الکثرة الحجابیة التی هم صورة تفصیلها الجمعیة الظلالیة ، فلو لا أنّ فیهم الجمعیة ، لما طولبوا بما لیس فیهم ، و " لا یُکَلِّفُ الله نَفْساً إِلَّا ما آتاها " ، وتوانیهم ، فلو کانت الدعوة جمعیة أحدیة بین الکشف والستر ، والإسرار والجهر من الأمر ، لأجابوه إلى ذلک بمناسبة الجمعیة التی فیهم ، ولما وقع الدعاء بالواسطة وهم فی عین إجابة داعی الأمر المقترن بالإرادة الذاتیة من غیر واسطة .
لا جرم شغلوا بظاهر الداعی عن باطن الواقعة ، واستغرقهم الأمر الذاتی الإلهی الذی أجابوا له بالذات ، وسمعوه ، وبادروا إلیه بالفعل والحال ، وأطاعوه وتبعوه ، لأنّ الأمر کان بلا واسطة کونیّة ولا حجابیّة مثلیّة ، بل بتجلّ عینیّ وأمر إرادی ، فأطاعوه بالفعل والحال والذات ، لأنّ الله تعالى لا رادّ لأمره ولا معقّب لحکمه فی الکائنات .
فلمّا لم تؤثّر دعوة نوح جهرا إلى سرّ ، وکشفا إلى ستر ، وهو أیضا عنهم بحجابیة المثلیة مستور ، وبکشف ذلک الستر عنهم مأمور ، فأخذ یدعوهم إلى التوحید إسرارا خالیا عن الجهر ، فکانت الدعوة إلى السرّ بالسرّ ، فلم تؤثّر فیهم ، لاستغراقهم عن البطن بالظهر ، فکفروا بما جاء به الأمر فجهروا بإیذائه ، وظهروا بردّ دعائه ، وکان من دعوته فی المقام الثانی من الإسرار صیانة للأسرار عن الأشرار أن قال : " اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ " الذی کشف لکم حجابیّات الآیات المتلوّة علیکم من هذا الکتاب المسطور الفرقانی فی حجابیة تعیّنات سور النفس الرحمانی فی صور الکفر والستر على عین الکشف والجهر "إِنَّه ُ کانَ غَفَّارا".
فاکفروا بهذا الکفر وآمنوا بما فیه من الستر ، یغفر لکم ذنوبکم ، ویکشف علیکم عیونکم ، ویظهر غیوبکم ، فإنّه کإستار الحقائق ذواتکم فی غیب عینه « کان الله ولا شیء معه » من کونه ، فلمّا أحبّ أن یعرف ویعرّف إلیکم منکم وفیکم بما عرف ، غلب علیکم نور التجلَّی ، وبهرکم ما وقر وقرّ فیکم من أسرار التدلَّی والتولَّی ، فانقلبت حقیقة التلقّی ، بصورة الإعراض والتوقّی ، فحجبتم بالنور عن النور .
وکذلک دأب غلبة الوضوح ، وشدّة الظهور تورث فی نور الأبصار الضعیفة ظلمة الحجاب ، وتؤثّر صورة الحیرة والارتباک والارتیاب ، فاستولت علیکم هذه الحالة فی أوّل شرّتکم ، فحجبتم عن الوحدة الأصلیّة الأصلیة المستورة فی کثرتکم فکفرتموه بحجابیّاتکم وسترتموه بإنانیّاتکم ، فوجبت المجازاة بالستر والغفران ، فی مقابلة ما وقع من الکفر والطغیان ، والانحراف عن حقیقة الاعتدال الوسطی إلى حجابیّة الظاهریة والإطراف بالعصیان ، حتى یسترکم عن نادیة کثرة الفرقان ، ویجمعکم بجنان الوحدة والجمع من القرآن ، فإنّ فی ذلک من الکمال ، ما لیس فی ظاهریة الجلال والجمال ، وذلک هو مجتمع الأنوار والضلال ، والأمان من الحیرة والضلال ، فلم یعرفوا ما بیّن وقال ، وبهتوا فی النور عن الضلال والاستظلال .
فقال کما قال عنه سلام الله علیه : " إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَنَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً " .
قال رضی الله عنه : « وذکر عن قومه أنّهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته .
قال العبد : فلمّا لم یفهموا عنه لسانه ، ولکنّهم علموا من حیث لا یشعرون شأنه ، عدل نوح عنهم إلى ربّه ،.
فقال بلسان سرّه وقلبه : " إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی " لیالی الغیب وهم فی غیبة عن عینهم العینیّ ، وحضور من شهود نورک العینی الغیبیّ ، فلم یجیبوا إلى عبادة وحدانیتک ، وهاموا فی کثرة تنوّعات تجلَّیات نورانیتک ، فی ملابس حجب ظلمانیّتک ، واشتغلوا بنادیة ما استعلوا بعباداتهم من الصور الأسمائیة التعیینیّة ، وحجابیّات الکثرة الصنمیّة من عزّاهم ولاتهم .
"ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهاراً" فی عالم الشهادة إلى شهود الوحدانیة نهارا ، والأحدیة الجمعیة عنهم مستورة سترا لا یقبل الشهود والظهور بالنسبة إلى أن استغرقوا فی شهود الکثرة والعدد ، واستهلاک أحدیة نور التجلَّی فی ظلمة ما یتعدّد ، فلم یصدّقوا حجّتی ، وصرفوا عن قصد محجّتی ، ولم یجیبوا إلى دعوتی " فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً " وأخذ بأسماعهم صمم الصلابة والغشاوة عن استماع ندائی ودعوتی ، وعقل ألسنة عقولهم عن الإقرار والإجابة لدعوتی ، ما سمعوا من الکلام الجهر الذاتی الإلهی بلا واسطة ثبوتی .
" وَإِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ " ذنوبهم فی عصیانهم وطغیانهم ، " جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فی آذانِهِمْ " وهی صور نعمک الجزویة الوجودیة ، وأیادی أسمائک الفرعیة الشهودیة ، ومواهبک التفصیلیة الجودیة ، فی محالّ استمتاع ما أدعوهم إلیه من نعم المعانی الأحدیة الجمعیة وتظاهروا بملابس نعم الجود ، الظاهر الموجود " وَاسْتَغْشَوْا " خلع الکشف الحجابی والشهود ، واحتجّوا فیما احتجبوا من الحجاب ، واستغشوا ظاهرا بصور الثیاب بأنّهم مغمورون بنور التجلَّی ، ومعمورون بما یتمکَّن لهم من التمتّع والتملَّی ، " وَأَصَرُّوا " على إلهتهم ، وصبروا على آلهتهم " وَاسْتَکْبَرُوا " فی أنفسهم بما عندهم منک "اسْتِکْباراً " واستکثروا من الإفک استکثارا " وَقالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلا تَذَرُنَّ وَدًّا " ولا تدعنّ على ما تدعون ، وتدعون لود ودّا ، ولا یسوغ لکم أن تسعوا فی ترک سواع ، وإلَّا فأنتم فی خسار وضیاع ، ولا یغوثکم یغوث .
و لا یعوقکم عن مطالبکم یعوق ، ولا یسرّکم من نسر یمن ویسر ، وإنّکم إن أجبتموه إلى ما یدعوکم إلیه من التنزیه والتوحید ، لوجب علیکم القیام بموجب التقلید ، والقعود على قواعد التقیید ، وقبول الإقبال على التوحید ، والإعراض عن القول بالکثرة والتعدید .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شیء» فشبه و ثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». و قال: «دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». و ذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قوله رضی الله عنه : ( قال الله تعالى : " لَیْسَ کَمِثْلِه شَیْءٌ " فنزه ) علم أن الکاف زائدة للتأکید أی مثله شیء أصلا بوجه من الوجوه ، ومعنى التأکید أن المراد بالمثل من یتصف بصفاته ، کقولک :
مثلک لا یفعل کذا ، أی من یتصف بمثل صفاتک من غیر قصد إلى مثل بل من یناسبک فی الصفات ، وإذا انتفى عمن یناسبه کان أبلغ فی الانتفاء ، فیرجع معناه إلى قولک أنت لا تفعل کذا لاتصافک بصفات تأبى ذلک ( " وهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " فشبه ) لأن الخلق سمیع بصیر .
( قال تعالى : " لَیْسَ کَمِثْلِه شَیْءٌ " فشبه وثنى ) على أن الکاف لیست بزائدة والمثل النظیر فنفى مثل المثل وأثبت المثل فشبهه به وقال بالتشبیه إن المثل آخر یماثله ( " وهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " فنزه وأفرد ) إذ تقدیم الضمیر وتعریف الخبر یفید الحصر أی وحده السمیع البصیر دون غیره ، یعنى لا سمیع ولا بصیر إلا هو ، فنزه عن المثل وأفرد فشبه فی عین التنزیه ونزه فی عین التشبیه لیعلم أن الحق هو الجمع بینهما .
قوله رضی الله عنه : ( ولو أن نوحا جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه ) معناه أن نوحا علیه السلام بالغ فی التنزیه لإفراطهم فی التشبیه ، وهم أثبتوا التعدد الأسمائى واحتجبوا بالکثرة عن الوحدة فلو لم یؤاخذهم بالتوحید الصرف والتنزیه المحض وأثبت التعدد الأسمائى ودعاهم إلى الکثیر الواحد والکثرة الواحدة .
وألبس الوحدة صورة الکثرة وجمع بین الدعوة التشبیهیة والتنزیهیة کما فعل محمد علیه الصلاة والسلام لأجابوه بما ناسب التشبیه من ظواهرهم لألفتهم مع الشرک وبما ناسب التنزیه من بواطنهم ، ولکن اقتضى حالهم من التعمق فی الشرک القهر بالغیرة الإلهیة ، فلم یرسل إلیهم إلا لیباریهم ولا یداریهم ( فدعاهم جهارا ) إلى الاسم الظاهر وأحدیته القامعة لکثرات الأسماء الداخلة تحته .
فلم یجیبوه بظواهرهم لغلبة أحکام الکثرة علیهم وإصرارهم بها (ثم دعاهم إسرارا ) إلى اسمه الباطن وأحدیته الغامرة لکثرات الأسماء المنسوبة إلیه ، لعل أرواحهم تقبل دعوتهم بالنور الاستعدادی الأصلی .
فلم یرفعوا بذلک رأسا لتوغلهم فی المیل إلى الکثرة الظاهرة وبعدهم عن الوحدة الباطنة ، واستیلاء أحکام التعینات المظلمة الجرمانیة علیها (ثم قال لهم : " اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ " ) الواحد لیسترکم بنوره عن هذه الحجب الظلمانیة والهیئات الفاسقة ( "إِنَّه کانَ غَفَّاراً " ) کثیر الستر لهذه الذنوب المربوطة .
وشکا إلى ربه لبعدهم عن التوحید ومنافاتهم عن حاله ( وقال " دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا " ) إلى الباطن ( "ونَهاراً " ) إلى الظاهر ( " فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً " ) لبعدهم عن التوحید ونفارهم عما فیه ( وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته ) لأنهم فهموا بحکم ما غلب علیهم من الاحتجاب بالکثرة من الاستغفار الستر عما لا یوافقهم وینافی مقامهم وحالهم ودینهم من التوحید الذی یدعوهم إلیه ( لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته ) أی لما علموا بحسب اقتضاء حالهم ومقامهم أن إجابة دعوته فی مقام التقیید الأسمائى . إنما یجب على هذه الصورة
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شیء» فشبه و ثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». و قال: «دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». و ذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قال رضی الله عنه : (قال تعالى: "لیس کمثله شیء" فنزه، "وهو السمیع البصیر" فشبه.
قال تعالى: "لیس کمثله شیء" فشبه وثنى، "وهو السمیع البصیر" فنزه وأفرد).
اعلم، أن (الکاف) تارة تؤخذ زائدة، وأخرى غیر زائدة. فعلى الأول معناه التنزیه، لأنه نفى أن یماثله شیء بوجه من الوجوه، وقوله: (وهو السمیع البصیر) تشبیه، لأنهمایطلقان علیه تعالى وعلى غیره من العباد. وعلى الثانی معناه: لیس مثل مثله شیء. فشبه بالمثل فی نفى المثل عن المثل، وثنى أیضا بإثبات المثل.
ونزه بقوله: (وهو السمیع البصیر). فإن السمع والبصر فی الحقیقة لله لا لغیره. وفی علم الفصاحة والبلاغة مبین أن الضمیر إذا قدم وخبره معرف باللام، یفید الحصر.
کقولک: فلان هو الرجل. أی، الرجولیة منحصرة فیه ولیست لغیره. کذلک هاهنا.
أی، هو السمیع البصیر لا غیره. فیفید حصرهما فیه، وهو الإفراد والتنزیه عن النقصان، وهو عدم السمع والبصر. وإنما جعل السمع والبصر فی الأولتشبیها وفی الثانی تنزیها، لیجمع بین التنزیه والتشبیه، وهو مقام الکمال.
ولما کان السمع والبصر راجعین إلى الحق فی مقام الجمع، قال: (وأفرد) ولم یقل: ووحد. تنبیها على أن فردانیته لا یکون إلا فی عین الکثرة، لأن الفردیة یشتملعلیها ضرورة لکونه عددا، والوحدانیة تقابلها .
(فلو أن نوحا جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه، فدعاهم جهارا، ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: (استغفروا ربکم إنه کان غفارا).
وقال: (دعوت قومی لیلا ونهارا، فلم یزدهم دعائی إلا فرارا). ولما کانت هذه الحکمة فی کلمة نوح ومرتبته، قال: إنه، علیه السلام، لو کان یجمع بین الدعوتین، أی لو کان یجمع فی دعوته بین التشبیه والتنزیه کما جمع فی القرآن بینهما، لأجابوه، لأنه لو أتى بالتشبیه، لحصلت المناسبة بینه وبینهم من حیث التشبیه، إذ کانوا مثبتین لأصنامهم الصفات الکمالیة، لذلک قالوا: (وما نعبدهم إلا لیقربونا إلى الله زلفى). فجعلوهم من المقربین عند الله والمقربین لغیرهم، وأثبتوا لهم الشفاعة کما قالوا: (هؤلاء شفعاؤنا عند الله).
والتقرب من الله والشفاعة عنده لا یکون إلالمن له الصفات الکمالیة. فلو أتى بالتشبیه لصدقوه وقبلوا کلامه أیضا فی التنزیه.
ولکن دعاهم جهارا، أی، ظاهرا إلى الظاهر المطلق من حیث صورهم و ظواهرهم لیعبدوا الله بظواهرهم بالعبادات البدنیة والإتیان بالأعمال الحسیة.
ثم دعاهم إسرارا، أی، باطنا إلى الباطن المطلق من حیث عقولهم وروحانیتها لیعبدوا الباطن المطلق عبادة الملأ الأعلى والملائکة المقربین. فلما لم یقبلوا دعوته،لرسوخ المحبة للمظاهر الجزئیة التی هی معبوداتهم فی قلوبهم وبواطنهم، قال:
(استغفروا ربکم إنه کان غفارا). أی، اطلبوا منه سر وجوداتکم و ذواتکم وصفاتکم بوجوده وذاته وصفاته. فنفرت بواطنهم منه، لأن الأنفس مجبولة على محبة أعیانها، أو لعدم قدرتهم بأنفسهم على ذلک. فلما رأى النفور عنهم، قال:
(إنی دعوت قومی لیلا ونهارا). أی، فی العلانیة. أو لیلا، فی الباطن والغیب بالدعوة الروحانیة، ونهارا، أی فی الشهادة والظاهر بالدعوة الحاصلة بالقوى الجسمانیة.
(فلم یزدهم دعائی إلا فرارا) من قبول الوحدة وشهود الحق المطلق الظاهر بصور الکثرة.
(وذکر نوح عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابةدعوته) أی، لما علموا أن إجابة دعوته واجبة علیهم، تصامموا وسدوا أسماع قلوبهم بعدم القبول لقوله.
کما قال: و (جعلوا أصابعهم فی آذانهم.)
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شی ء» فشبه و ثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا».
و قال: «دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». و ذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قال رضی الله عنه : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه.
وقال تعالى «لیس کمثله شی ء» فشبه وثنى، «وهو السمیع البصیر» فنزه وأفرد.)
ثم استدل على أن کمال المعرفة فی الجمع بین التنزیه والتشبیه مع أخذ کل منهما فی الأخر؛ فقال: (قال تعالى: " لیس کمثله شیء" [الشورى:11]، فنزه)؛ لأنه نفی مثل المثل وإلا کان مثلا لمثله فلا یصح نفی مثل المثل مع تحقق المثل "وهو السمیع البصیر" [ الشورى:11]، (فشبه) بإثبات السمع والبصر له المناسبین لسمعنا وبصرنا من وجه فدل أول الآیة على التنزیه وآخرها على التشبیه.
ثم أشار إلى أن عکس هذا أیضا مدلول الآیة لیدل على أن کلا منهما فی الآخر لا یفارقه؛ فقال: (قال تعالى: "لیس کمثله شیء [الشورى:11]، فشبه) بنفی مثل المثل بطریق دلالة المطابقة فدل على إثبات المثل، وهو صورته الظاهرة فی المظاهر مع نفی المثل عنها بمعنى: أنه لا یماثلها صورة أخرى من کل وجه؛ لعدم تکرر التجلیات مع عدم تناهیها، (وثنى) بجعل صورته الظاهرة مثلا له أی: مناسبا له لا متحدا معه بالنوع، فإنه محال (وهو السمیع البصیر [الإسراء: 1]، فنزه) بصیغة الحصر الدال على نفی السمع والبصر عن غیره.
(وأفرد) بأن کل سمع وبصر فی الحقیقة راجع إلى سمعه وبصره؛ فسمع الحوادث وبصرها کصور المرآة لا حقیقة لها سوى ذی الصورة ففهم کل من التنزیه والتشبیه ، مما فهم منه الأخر بعد فهم کل منهما على حدة.
قال رضی الله عنه : (لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». و قال: «دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». و ذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
ثم أشار إلى أن أحدیة الجمع والفرق بین التنزیه والتشبیه مخصوصة بالکمال المحمدی لم تکن فی دعوة نوح علیه السلام, بل کان فی دعوته التفرقة لفظا بإیراد کل منهما فی ألفاظ مختلفة .
فقال: (لو أن نواحا جمع لقومه بین الدعوتین) التنزیه والتشبیه فی لفظ واحد (لأجابوه)؛ لأنها بقوة نوریتها کانت تجذب أرواحهم عن متابعة النفوس برفع الحجب الظلمانیة عنها إلى ما فاضت هی منه فتتبعها النفوس.
لکن غلب علیهم ظلمة نفوسهم عند کون دعوته تفریقیا فی اللفظ فجذبتهم ظلمتها إلى السفل الذی هو مقرها. (فدعاهم جهارا) من حیث التشبیه لما فیه من مناسبتهم على ما هو عادة المناظرین فی إرخاء العنان مع الخصوم فی بعض المقدمات هی لیستدرجوهم بذلک إلى مطالبهم، (ثم دعاهم إسرارا) من حیث التنزیه لما رآهم یصرون على الکفر عند الدعوة التشبیهیة.
(ثم قال: "فقلت استغفروا ربکم" [نوح:10])، أی: اطلبوا منه ستر ظلمات نفوسکم ("إنه کان غفارا" [نوح:10])، إن طلبتم منه ذلک لیتیسر لأرواحکم الصعود إلى ما فاضت هی منه.
ثم أشار إلى تفرقة أخرى فی دعوته بین الظاهر والباطن؛ فقال: (وقال: "قال رب إنی دعوت قومی لیلا" [نوح: 5])، أی: إلى الباطن من حیث ظهوره فی العقول والأرواح
("ونهار" [نوح: 5])، أی: إلى الظاهر من حیث ظهوره فی صورهم وجثثهم ("فلم یزدهم دعائی إلا فرارا" [نوح: 6])، عن الله إلى نفوسهم المظلمة لعجزهم عن رؤیة الجمعیة الإلهیة فی صورة التفرقة التی کانت فی هذه الدعوة بحسب اللفظ، ولکنها لما کانت جمعیة بحسب الحقیقة، أثرت فی أرواحهم فأفادتهم من المعرفة ما علموا به، وجوب إجابة دعوته کما أشار إلیه بقوله: (وذکر) نوح (عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته)؛ لاشتمالها على الجمع بین التنزیه والتشبیه فی الحقیقة، وإن کانا على سبیل التفرقة فی اللفظ، وإذا کانت دعوة جمعیته فی الحقیقة تفریقیة فی اللفظ کانت مؤثرة فی التفریق من وجه، والتغیر من آخر.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وقال تعالى «لیس کمثله شی ء» فشبه وثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا».
وقال: «دعوت قومی لیلا ونهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
ثمّ لما أشار إلى أن الجامع هو الإمام السیّد ، بیّن ذلک بقوله : ( وقال تعالى : " لَیْسَ کَمِثْلِه ِ شَیْءٌ " فنزّه ) بناء على ما تقرّر فی فنون البلاغة أنّ انتفاء أمر عمّا یماثل الشیء یدلّ على انتفائه عنه بأبلغ وجه وأتمّ قصد ، کما یقال للجواد : « مثلک لا یبخل » لا على أنّ الکاف زائدة ، فإنّ أصول التحقیق یأبى ذلک .
قال الشیخ رضی الله عنه : (" وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " فشبّه) لأنّه من أوصاف العبد ، وهذا هو الجمع بین التنزیه والتشبیه على ما أشار إلیه .
ولمّا کان مقتضى الکلمة المحمّدیّة والقرآن الختمی أعلى من ذلک وهو التشبیه فی عین التنزیه ، والتنزیه فی عین التشبیه قال : ( قال تعالى : " لَیْسَ کَمِثْلِه ِشَیْءٌ " فشبّه وثنّى ) إشارة إلى ذلک ، وذلک لأنّ النفی إذا کان متوجّها إلى مثل مثله ، یدلّ على ثبوت المثل بالضرورة وعلى ثنویّة الموجود ، ویلزمه التشبیه فی عین التنزیه ، والکثرة فی نفس الوحدة .
وأمّا عکسه فیستفاد من قوله : ( " وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " فنزّه وأفرد ) وذلک من الحصر الدالّ علیه بخصوصیّة ترکیبه ، وبدیع نظمه وترتیبه .
فلئن قیل : أما صرح فی نظمه أنّ الجمع بین التثنیة والتشبیه ، والإفراد والتنزیه ممّا یحترز عنه فی الاعتقاد ؟
قلنا : إنّه من خصائص القرآن الختمیّ والاعتدال الحقیقیّ الجمعیّ أنّه قد التئمت الأضداد لدیه وتعانقت فیه ، حیث لا یبقى للغیر والسوی هناک عین ولا أثر ، کما قیل :
تعانقت الأطراف عندی وانطوى .... بساط السوی عدلا بحکم السویّة
فتأمّل .
ثمّ إنّ الإنسان من حیث هو هو إنّما یقتضی بحسب قبوله الذاتی هذا النوع من الکمال ، ولما کان زمان بعثة نوح علیه السّلام ما کان أوان ظهور ذلک الکمال ، بل حکم قهرمان الأمر فیه اختفاؤه ، ما أجاب قوم نوح له ( ولو أنّ نوحا جمع لقومه بین الدعوتین ) على ما هو مقتضى قابلیّتهم الأصلیّة ( لأجابوه ) .
قال الشیخ رضی الله عنه : ( فدعاهم " جِهاراً " ) [ 71 / 8 ] فی مظاهر الصور ومواطن التشبیه تنزّلا إلى درک إدراکهم (ثمّ دعاهم ) بکلمته المبعوثة فی زمانهم على لسانهم ( " إِسْراراً " ) [ 71 / 9 ] فی مکامن المعانی ومسالک التنزیه ، تسلیکا لهم إلى مراقی کمال حقیقتهم .
ثمّ إنّه لما شاهد منهم التصامم والتقاعد عن دعوته إیّاهم ، وعرف ممّا نوّر علیه من مشکاة نبوّته أنّهم إنّما عملوا ذلک لما فی قوّة قابلیّتهم من طلب القرآن الکمالیّ الذی هو غایة حقیقتهم النوعیّة ، وعرف أیضا أنّ کلمته النوحیّة المبعوثة فی زمانه ذلک على ألسنة قومه إنّما یفصح عن التنزیه الفرقانی ، وذلک هو الذی علیه کلمتهم ولسانهم فی زمانهم .
فاقتضى ذلک أن یعتذر عن نفسه فیما صدر عنه من الإخفاء والفرقان ، فأشار إلى ذلک الاعتذار المترتّب على عرفانه بما رأى منهم بقوله : ( ثمّ قال لهم " اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّه ُ کانَ غَفَّاراً " ) [ 71 / 10 ] أی أمرهم بالستر لربّهم فی صور الشعائر الشرعیّة ، إنّه قد بالغ فی ستره نفسه ، على ما هو مقتضى بعثته ومؤدّى رسالته ونبوته .
ثمّ لمّا بلَّغ ما کان له أن یعبّر عنه لسان رسالته وما أنزل إلیه أن یعلَّمهم به ویوقفهم علیه ، وشاهد منهم ما شاهد من النفار والفرار ، جاء یعرض ذلک أداء لحق التبلیغ .
فلئن قیل : إذا کان نوح عارفا بالأمر على ما هو علیه من مشکاة نبوّته .
وعلم أنّ عدم إجابتهم دعوته إنّما هو لما فی جبلَّتهم من طلب القرآن الکمالیّ الجمعیّ ، وکان الأنبیاء مبعوثین لتکمیل أممهم ، فما سبب توقّفه فی إبلاغهم القرآن الکمالی مع طلبهم إیّاه ؟
قلنا : إنّ الأمم وإن کان متوجّه طلبهم الأصلیّ ذلک الکمال القرآنیّ .
ولکن لهم بحسب نشأتهم الطاریة على أصلهم ألسنة بها یتدرّجون إلى مراقی فهمه ،والأنبیاء مبعوثون بحسب تلک الألسنة ، فإنّ کل نبیّ إنّما أرسل بلسان قومه.
ولذلک وقف نوح موقف الاعتذار عن قومه ( و" قالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَنَهاراً . فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً " ) [ 71 / 6 ] ، أی ما رضوا بذلک ولا قنعوا بما بلَّغتهم من الدعوة الفرقانیّة ، لما فی جبلَّتهم من الأهلیّة للجمعیّة القرآنیّة الکمالیّة ، بحسب قابلیّتهم الأصلیّة .
وإذ قد علم أنّ مقتضى تبلیغه ومؤدّى أحکام رسالته إنّما هو الستر ، وما صدر عن قومه من الفرار عن دعوته وعدم السماع لها کلَّه یستلزم ذلک .
فهم أجابوه فعلا فی صورة الإباء والإعراض ، أظهر ذلک أیضا ( وذکر عن قومه أنّهم تصامموا عن دعوته ، لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته ) أی هم علموا بحسب استعدادهم الأصلی أنّ الذی یجب علیهم فی هذه الدعوة ، هو هذا النوع من الإجابة ، وهو الذی فی صورة الإباء ، حتّى یعلم أنّهم ما قنعوا بهذا القدر من العرفان ، ولهم استیهال ما وراء ذلک من الکمالات المدّخرة لنوعهم .
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : (قال الله تعالى «لیس کمثله شی ء» فنزه، «وهو السمیع البصیر» فشبه.
وقال تعالى «لیس کمثله شی ء» فشبه و ثنى، «و هو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه: فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». وقال: «دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». وذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.)
قال رضی الله عنه : "و قال تعالى «لیس کمثله شیء» فشبه وثنی، «وهو السمیع البصیر» فنزه و أفرد. لو أن نوحا علیه السلام جمع لقومه بین الدعوتین لأجابوه : فدعاهم جهارا ثم دعاهم إسرارا، ثم قال لهم: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا». وقال: «دعوت قومی لیلا ونهارا فلم یزدهم دعائی إلا فرارا». و ذکر عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته. فعلم العلماء بالله ما أشار إلیه نوح علیه السلام فی حق قومه من إجابة دعوته. "
قال رضی الله عنه : (قال: "لیس کمثله شیء" [الشورى: ۱۱] فنزه) . على أن تکون
وقال رضی الله عنه: ("وهو السمیع البصیر" فشبه) بإثبات السمع والبصر له کما أنهما ثابتان للخلق فیکون تشبیها. (قال تعالى: "لیس کمثله شیء" فشبه وثنى)، أی حکم بالاثنینیة على أن تکون الکاف غیر زائدة فیفید إثبات المثل وتثنیة الحق به .
وقال : ("وهو السمیع البصیر" فنزه)، حیث حصر السمع والبصر فیه فلا تشابهه الخلق فیهما (وأفرد)، أی حکم بتفرده بهما (فلو أن نوحا) علیه السلام (جمع لقومه بین الدعوتین) دعوتی التنزیه والتشبیه کما فی هذه الآیة ولم یقتصر على الدعوة إلى التنزیه الصرف أو التشبیه الصرف (لأجابوه) لمناسبة بواطنهم التنزیه وظواهرهم التشبیه .
لکنه لم یجمع بینهما بل فرق (فدعاهم جهارا) إلى الاسم الظاهر والتشبیه (ثم دعاهم أسرار) إلى الاسم الباطن والتنزیه فلم یجیبوه لما سیشیر إلیه الشیخ رضی الله عنه .
(ثم قال : "استغفروا ربکم") ، أی اطلبوا منه ستر وجوداتکم وذواتکم وصفاتکم
بوجوده وذاته وصفاته ("إنه کان غفارا") [نوح : 10]. کثیر الستر لهذه الذنوب وشکى الى ربه ("قال رب إنی دعوت قومی لیلا") من حیث حقائقهم الباطنة إلى التنزیه ( "ونهارا" ) [نوح :5] من حیث حقائقهم الظاهرة إلى التشبیه ("فلم یزدهم دعائی إلا فرارا" ) [نوح: 6] ویفروا مما دعوتهم إلیه.
(وذکر) نوح علیه السلام عن قومه أنهم تصامموا عن دعوته إلى التنزیه حیث جعلوا أصابعهم فی آذانهم واستغشوا ثیابهم (لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته) فتصامموا عنها لئلا یجب علیهم إجابتها.
وکان هذا العلم حاصلا لهم بحسب فطرتهم الأصلیة وإن لم یعملوا بما اقتضاه لغلبة الظلمة الحجابیة علیهم .
ممدّالهمم در شرح فصوصالحکم، علامه حسنزاده آملی، ص121
قال تعالی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ فنزه، وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ فشبّه. قال تعالی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ فشبه و ثنّى، وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ فنزّه و افرد.
حق تعالى فرمود: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ که تنزیه فرمود (اگر «ک» را زاید بگیریم) و فرمود: وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ تشبیه فرمود که سمع و بصر برایش آورد و فرمود:
لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ، و تثنیه کرد (اگر «ک» زاید نباشد و در این صورت اثبات مثل میشود). و فرمود: وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ که تنزیه فرمود (یعنى تنزیه از نقصانى که عدم سمع و بصر باشد) و افراد فرمود که به صورت حصر نقل شد.
سپس جناب شیخ مقایسه میکند بین دعوت خاتم (ص) و دعوت نوح علیه السلام و کلمات هر یک را نقل میکند و اثبات مدعایش که رسول اللّه جامع بین دعوتین بود و از این رو فرمود «أوتیت جوامع الکلم» و پس از یک سلسله نقل کلمات طرفین و مقایسه بین آنها فصّ را خاتمه میدهد و سرانجام میگوید: هر که میخواهد بیشتر به اسرار نوح اطلاع پیدا کند بر او باد ترقى در فلک یوح (شمس) کند و به کتاب «تنزلات موصلیه» رجوع کند و چون رسول خاتم است از همه سفرا اکمل است و میان سفراى الهیه تفاوت مراتب وجود دارد. به نص قرآن تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ (بقره: 253) و با کریمه لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ (بقره: 285)، منافات ندارد و آن که اکمل است ناچار در او خصیصه یا خصایصى است که در دیگرى نیست و بیان خصیصه پیغمبرى تنقیص و توهین به مقام پیغمبر دیگر نیست با این همه نقل کلام شیخ و بیان آن را
این زمان بگذار تا وقت دگر
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: ۲۷۵-۲۸۴
قال اللّه تعالى «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» فنزّه، «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»( س 42- 11) فشبّه و قال- تعالى- «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» فشبّه و ثنّى، «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» فنزّه و أفرد.
علما را خلاف است در آنکه: کاف در «کمثله» زاید است؟ یا غیر زائد؟ بعضى برآنند که: زاید است. پس معنى وى تنزیه باشد. چرا که: از قوله «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» این لازم آید که: او را مثل بههیچوجه از وجوه نیست. قوله «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» تشبیه باشد. از بهر آنکه: اطلاق سمع و بصر بر مالک و بر عبد مىکنند پس در وى هم تنزیه باشد و هم تشبیه.
و بعضى برآنند که: کاف در وى زائد نیست. پس بجاى «مثل» باشد.
یعنى: «لیس مثل مثله شىء» و نفى مثل از مثل خود کرده باشد و اثبات مثل کرده است؟ مثلى که مثل از او منفى بود. و این عین تشبیه است.
و تنزیه در این قول باشد که: وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ. که در علم بلاغت گفته باشند که: هرگاه که مبتدا ضمیر باشد مقدّم بر خبر، و خبر وى معرّف به لام بود، فایده حصر دهد. پس معنى این باشد که: او است تنها که سمیع است و بصیر است. و این عین تنزیه باشد. چرا که: تنزیه ذات او از سمع و بصر کرده است؛ که آن نقص است؛ با آنکه آلت مخلوق است؛ واد- تعالى- منزّه است از آلت؛ چنانکه گفتهاند در معتقدات که: سمیع بلا سمع؛ و بصیر بلا بصر. و اثبات سمیعى و بصیرى حق را کرده باشد.
پس از این آیت مذکوره به تقدیر کاف زائده: نیمه اوّل آیه تنزیه باشد و نیمه دیگر تشبیه. و به تقدیر غیر زائده: نیمه اوّل آیه تشبیه باشد و نیمه دیگر تنزیه.
و اگر نیکو تأمّل کنى، بیابى که: در هر نیمهاى از آیت تنزیه در تشبیه است و تشبیه در تنزیه.
پس خلاصه سخن این باشد که: حق است که سمیع است و بصیر است در هر سمیعى و بصیرى که او را سمع و بصر باشد. یعنى: گوش و حدقهها و حق را گوش و حدقه نیست؛ و این عین تنزیه است در تشبیه. و اللّه اعلم.
و در این عبارت که فرمود: فنزّه و أفرد، و نگفت که: فنزّه و وحّد، تنبهى است بر آنکه: «فردانیّت» نباشد، الّا در عین کثرت؛ از بهر آنکه: فرد مشتمل است بر کثرت. چرا که: اعداداند، و وحدانیّت با فردانیّت در طرف تقابل است.
لو أنّ نوحا جمع لقومه بین الدّعوتین لا جابوه: فدعاهم جهادا، ثمّ دعاهم اسرارا، ثمّ قال لهم: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً» و قال: دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً».
پس از آنکه لطائف این فصّ و حکم وى [که متعلّق به «دعوت نوح» است- ع-] تقریر کرده شود، مضمون حال بعثت و دعوت نوح [چنانکه در تفاسیر مذکور است] تحریر کنیم؛ تا بعد از ضبط کلّیات آن، بجزئیات لطائف، چون فکر بر گمارى دریابى که: چه درر معانى و غرر حقایق از آن بحر استخراج کردهاند. بدان- وفّقک اللّه تعالى- که: خازن خزاین اسرار قرآن- عبد اللّه ابن عباس- رضى اللّه عنهما- از نبىّ عربى آخر الزمان- محمّد رسول اللّه- صلعم- روایت مىکند که:
نوح پیغمبر- ع- که از کثرت نیاحت او به نفس زکیّه خویش در میان قوم به «نوح» مشهور شده بود. و نام او سمک بن لمک بوذ بن متوشلخ بن اخنوخ. و در حیات آدم- ع- در آخر هزار ساله اول از هفت هزار سال مقدّره از مادر در وجود آمد. و از فضاى عدم به عرصه شهود آمد. و در هزار سال دوم به شریعتى مستأنفه به خلق مبعوث گشت؛ در زمانى که بساط بسیط عالم قرارگاه عبده اصنام و سجده اوثان گشته بود؛ و جمله در مرتبه ظلمات کفر و ضلال متحیّر گشته بودند؛ تا به نور مشاعل دعوت طایفهاى را که قابلیّت هدایت داشته باشند، به شاهراه ایمان باز آورد.
نوح- ع- به امر حقّ، زبان به دعوت بگشود. و اوّل دعوت او این بود که:
قولوا لا إله الّا اللّه تفلحوا.
به خبر صادق مخبر خبیر- جلّ جلاله- هزار کم پنجاه سال، آن «حمّال بار نبوت» ایشان را به این دعوت مىکرد؛ کما قال- تعالى-: «فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً»( س 29- 15) سرّا و جهارا، لیلا و نهارا، إعلانا و إسرارا؛ که در گوش بىهوش مدهوش «دین به دنیافروش» ایشان قرار نمىگرفت؛ و به هبوب ریاح دولت و جاه و حرمت و حشمت چنان مغرور بودند که نصیحت ناصح سودمند نبود؛ چنانکه در این مدّت دراز کار دعوت نوح- ع- از انجام تا به آغاز هیچگونه بساز نیامد؛ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ( س 11- 40).
و طایفهاى گفتهاند که آن پنجاه نفر بودند که به وى ایمان آوردند به این روزگار طویل. صبر جمیل را کاربند بود؛ و همچنان در امر نصیحت و کار پند بود. و در اداى امانت رسالت مساعى بهغایت رسانید. در لباس بشارت به وجه طلاقت در نذارت بلاغت مىنمود، بوجه حکمت، آنچه غایت همّت ایشان بود در امتثال اوامر و اجتناب از مناهى به ایشان مىفرمود؛ که: یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً( س 81- 11).
هواجس جسمانى و بواعث نفسانى بر ایشان غالب و مستولى بود. نصیحت ناصح نمىشنودند؛ و دمى از آنچه بودند نمىغنودند؛ و به استکبار و استعلا اصرار مىنمودند.
نوح نوّاح، ناله و نوحه به دوحه فلک رسانید؛ یعنى: شکایت ایشان با حضرت عزّت- جلّت قدرته- بگفت که: کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً( س 71- 7).
شکوه نوح مضطرّ چون به اللّه اکبر رسید، مقتضیات اسماء جلالیّه از مکامن خویش مستدعى ظهور گشتند الزام حجّت را؛ امر فرمود به نوح که:
أَنْذِرْ قَوْمَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ( س 71- 1) ؛ تا امروز سخن از بشارت مىگفتى، و ایشان اهل نذارتاند؛ زبان به انذار بگشاى؛ و بگوى مر این سرگشتگان بوادى ضلالت را؛ که: «تا کى به پرستیدن سواع و یغوث و یعوق مشغول گردند؟؟
اى ماندگان فلوات نکبات! مستعدّ رسیدن عذاب سهمناک باشید.»
نوح به تبلیغ رسالت بر وجه نذارت مشغول شد. ایشان از غایت ضلالت و جهالت زبان به اعتراض برگشادند؛ و گفتند: یا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَکْثَرْتَ جِدالَنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ( س 11- 32).
آن قوم نابکار در تیه انکار گرفتار بودند مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ( س 7- 186) ؛ نوح را گفتند: اگر امکان آن دارى که بوسیله مدد آسمانى ما را از اقطار زمین که در تصرّف ما است، برانى ما راه استمداد بر خود بگشاى؛ تا ما قوّت خود بنمائیم؛ و تو قدرت خود بنماى.
نوح- ع- از اصرار ایشان بىقرار گشت. دواعى طلب دمار از باطن افکار او در حرکت آمد. از طرف قوم: استعداد قبول عذاب از جهت استبداد ایشان بتمام رسید؛ و از طرف نوح: داعیه استمداد بنظام انجامید. و از طرف حق، حکم انتقام قوام یافت. نوح بر در دعا نشست؛ و تیر «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً»( س 71- 26) از شست نشست او بجست؛ گفت:
اى قهّارى که کمند قهرت سرکشان عالم عجب و تکبّر را از پاى درآورد، صحن سراى اقالیم سبعه را از لوث خبث این بىباکان ناپاک به فیضان آب قدرت و قهر خویش پاک کرد آن.
قهّار جبّار ابر مدرار را- که گرد دوایر افلاک مىگشتند- فرمان داد که هر قطره آبى- که از منابع و بحار برداشته آید- بهیکبار ببارید؛ به معول قدرت، صخره صمّاء زمین را- که جوهر سیّال رطب آب در صمیم اجزاء خود جاى داده پاره پاره گردانید. تا آب زمین و آسمان، ایشان را در میان گیرد.
«حَتَّى إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ»( س 11- 40) نشان میقات موعود آن عذاب آمد.
جبرئیل به امر جلیل، نوح را به ساختن کشتى و پرداختن اهل خویش به آن، امر و تعلیم فرمود؛ تا بسبب آن از تلاطم امواج در ضمان امان مانند.
قصّه ساختن کشتى، و در آمدن اهل، و آنکه اهل او بودند، و چگونه خلاص یافتند، و هلاکت قوم نوح، که بر چه نمط بود؟ دراز است و مقام اطناب نیست؛ تا باز سر مقصود فصّ و لطائف آن رجوع کنیم.
بارى! عذاب الیم حق چون دررسید. دمار از روزگار آن فجّار برآورد.
در باغ رسیدشان تگرگى و از گلبُنشان نماند برگى
چون این قصّه را بدانستى، و این قضیّه را معلوم کردى، بدان که: شیخ- قدس سرّه- این آیات واضحة الدّلالات را در لباس تأویلات درآورده، و از آنجا که اطّلاع او به حقایق امور است، اسرارى از آن بیان مىفرماید. چنانکه گفته است: لو ان نوحا جمع لقومه بین الدّعوتین لاجابوه.
و پیش از دانستن معنى جمله شرطیّه بدان که: نوح پیغمبر- ع- که شیخ المرسلین بود، حق- جلّ جلاله- او را به رسالت و دعوت به راه هدایت، در میان قومى فرستاد که اصنام را «شرکاء اللّه» ساخته بودند؛ و خانه دل را بکلّى از نور هدایت پرداخته؛ از فرمان رحمان خارج شده؛ و در عبادت اوثان داخل گشته؛ حق واحد احد، مصالح حال دنیا و آخرت ایشان، به حکمت کامله، در آن دید، که: نوح در میان ایشان به دعوت مشغول گردد؛ و از عبادت تعیّنات جزئیّه تقییدیه، ایشان را دلالت کند، بر احدیّت عین واحد احد صمد- که اوصاف سلبیّه او این است که: لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ( س 112- 4 و 5) - چرا که: واجب در عبادت، عبادت واحدى است که اصل کثرات او است. یعنى:
هر چه پیدا شد، از او پیدا شد.
پس نوح قوم را از عبادت کثرات متعیّنه که آلهه مجعوله ایشان بود- منع کرد. و به عبادت واحد حقیقى امر فرمود؛ تا ایشان از شبهه تشبیه به نزهت تنزیه آیند. و حقّ بىشبیه را از شبهات جسمانیّات تنزیه کنند. از آن سبب به تهدید و وعید ایشان مشغول گشت. قوم چون دعوت نوح را منافى معهود، و مخالف معبود خویش یافتند، ازآنروى که تصوّر ایشان بود، در استکبار و نخوت و استکثار اذیّت سعى بلیغ نمودند؛ و به اعتراض و تکذیب نوح چندان بکوشیدند، که لباس بأس و شقاوت به تمامى بپوشیدند، تا به آنچه مقتضاى کمال استعداد ایشان بود برسیدند.
ارباب نظر و اصحاب خبر در حال ایشان دو طایفه گشتند: آنچه علماء ظاهر و امناء طاهر و ناقلان اخبار و مفسّران اخیار بودند، از مدلول ظاهر آیت تجاوز نکردند؛ و گفتند که: ایشان کافران طاغى و مشرکان باغى و مستحقّان عذاب الیم و مستعدّان نار جحیماند؛ و هرآینه همچنین باشد که هرکس که متابعت فرموده خداوند عالم و انبیاء نسل آدم نکند، او را در جریده اشقیاء ثبت باید کرد؛ و از دایره سعداء بیرون باید دانست.
امّا آنچه عرفاء عیانى و مخبران از حقایق معانى بود، گفتند که: ما جمله را مظهر یک ظاهر، و مجلاى یک باطن مىدانیم، که دائما از غایت ظهور در بطون است؛ و از کمال بطون در عین ظهور است.
و مظاهر را دو قابلیّت است: یکى آنکه دائم تجلّى ظهورى نماید، و یکى دائم تجلّى بطونى نماید.
آن که متجلّى در وى به تجلّى اسم الظّاهر تجلّى کند، و او را قابلیّت آن، و استعداد ظهور باشد، آثار قبول از وى بظهور رسد؛ مسلم و مؤمن و مقرّ و منقاد جمله از آن قبیلاند.
و آن را که استعداد و قابلیّت ظهور و اظهار نباشد، مجلاى تجلّى گردد، امّا بباطن؛ پس به هر چه متجلّى شود بر وى، آن را بباطن تلقّى نماید؛ و به مقتضاى بطون و باطنیّت آن را نگاه مىدارد؛ که هرگز به ظاهر نرسد. مشرک و کافر و ملحد و جاحد و منکر و معاند از آن خیلاند.
پس ما هر دو طایفه را نظرا على اصل استعدادهم و قابلیّتهم محقّ دانیم؛ به آن اعتبار که: هر یک در مرتبه خویش بر حقّ مقتضیات خویش قیام نمودند، و اداء آن چنانکه حق آن بود کردند.
و امّا نجات از درکات، که منزلى است از منازل مکافات، و یافت درجات عالیات در جنّات، اگرچه از ایشان [که تو ایشان را اهل کفر و طغیان مىخوانى] فوت شد، لیکن بدان که: آن به نسبت با مقتضیات ذوات ایشان کمال نیست؛ که کمال کلّ شىء فیما خلق له.
بنابراین تقریر که کرده شد، اگر در این فصّ بر تو از تقریر تأویل شیخ- قدّس سرّه- چیزى پوشیده شود، انکار مکن؛ که آن را به این معنى تنزیل فرموده است که گفتیم؛ نه آنکه او با تو مخالف است در آنکه: تو قوم نوح را از فرق ناجیه نمىدانى؛ و او از فرق ناجیه مىخواند؛ لا، بلکه او نیز در مرتبه ظاهر با تو موافق است؛ امّا تو قدم در مرتبه باطن- که مقام او است- نمىتوانى نهاد.
هان، مُنکر دانا مشو از نادانى نى هر چه ندانى تو، نداند دگرى
و اللّه اعلم.
اکنون بدان که: معنى قوله «و لو انّ نوحا ... الى آخره» این است که:
اگر نوح- ع- در دعوت خویش، جمع میان تنزیه و تشبیه کردى، چنانکه در قرآن، حقّ- تعالى- جمع فرموده است در آیت مذکوره، البتّه قوم او آن دعوت را اجابت کردندى؛ و به طاعت و عبادت درآمدندى. چرا؟ از بهر آنکه:
چون ایشان رمزى از تشبیه بشنودندى مناسبتى میان خود و او یافتندى. ازآنروى که ایشان در تشبیه صرف بودند؛ که اثبات صفات کمالیّه مر اوثان و اصنام خود را مىکردند. از آنکه مىگفتند: ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى( س 39- 3).
پس تا ایشان [را] مقرّب عند اللّه نمىدانستند، توقّع آن [که ایشان سبب قرب گردند و مقرّب ایشان باشند] نمىکردند.
و دیگر آنکه: اثبات شفاعت کردن مر ایشان را مىکردند، و هرآینه صفتى است کمالیّه مر شفیع را. پس اگر نوح- ع- از راه تشبیه [که ایشان به آن مستأنس بودند] با ایشان در مىآمد، سخن او هم در تشبیه و هم در تنزیه قبول مىافتاد؛ و تصدیق نوح به رسالت مىکردند. امّا حال آن بود که: دعوت ایشان گاه به آشکارا- یعنى: بسوى ظاهر- مىکرد؛ یعنى: من حیث صورهم و ظواهرهم؛ و گاه دعوت ایشان پنهان مىکرد. یعنى: بسوى باطن من حیث عقولهم و روحانیّاتهم. لاجرم متنفر مىشدند؛ و قبول نمىکردند. و بحکم ضرورت، «هزار کم پنجاه سال» با ایشان ساخته بود؛ و تصبّر و تحمّل نموده بود.
چون کار به نهایت رسید، و مخالفت بهغایت انجامید، طلب ستر ذوات ایشان کرد؛ تا وجود ایشان از میانه برخیزد؛ و مستتر گردد؛ گفت: اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً( س 71- 10).
پس نفس ایشان متحمّل این معنى نشد که: در فناء ذات خود کوشند از دو جهت:
یکى آنکه: نفس انسانى مجبول است بر محبّت اعیان و ذوات خود.
و دوّم آنکه: مقاومت با نفس امّاره خویش نمىکردند؛ لضعفهم و عدم قدرتهم بانفسهم على ذلک.
پس چون نوح- ع- نفور ایشان مشاهده کرد؛ بدانست که: قابلیّت ندارند؛ و دعوت بههیچوجه ایشان را مفید نخواهد بود؛ گفت: إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً( س 70- 5). یعنى: در شب سرّ و روز آشکارا ایشان را خواندم [یا: «یعنى- در باطن و غیب به دعوت روحانیّه- که لیل عبارت از آن است. یا نهار ظاهر و شهادت به دعوت حاصله از قواى جسمانیّه ایشان را خواندم.»] نه روحانیه در ایشان اثر کرد؛ و نه جسمانیّه مؤثّر افتاد؛ بلکه هر روز که بود، فرار ایشان از قبول کردن وحدت و شهود حضرت احدیّت در مظاهر مختلفه بصورت کثرت بیشتر بود؛ فلم یزدهم دعائى إلّا فرارا.
صاحب نظرى مىگوید که: نوح- ع- در این قول نه آن است که: اخبار عدم قبول ایشان مىکند مطلقا؛ یا آنکه دعوت با ایشان بههیچوجه اثر نکرد؛ بلکه:
أثّر فیهم دعوته الإجابة بالنّقیض و أثار بضدّ مراده من الآثار فوقعت الإجابة منهم فی صورة النفار و حصل الإقرار فی صورة الإنکار و الاستکبار، لانّ مضمون دعائه تنفیرهم عمّا هم علیه ملبّون، و لدواعیه مجیبون، و على عبادته مکبّون.
فوجد النّفار عمّا الیه دعاهم و هم فی اجابة ما استولى علیهم فأصمّهم عن غیره و اعماهم فلم یکن الدّعوة اذن ایضا باطلة و من الإجابة بالکلّیّة عاطلة.
و ذکر عن قومه أنّهم تضامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.
فاعل «و ذکر» نوح است- ع- یعنى: نوح گفت که: بعد از آنکه قوم بدانستند که: بر ایشان اجابت دعوت من واجب است، تن به کرى در دادند.
و ممرّ استماع را منسدّ گردانیدند؛ تا بگوش هوش ایشان نرسد. و سخن، قبول نیاید؛ که: و جعلوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ( س 71- 7).
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۲۶۰-۲۶۱
قال تعالى: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ فنزه، وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ فشبّه. قال تعالى: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ فشبّه و ثنّى وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ فنزّه و أفرد.
در قواعد عربیّت کاف گاهى زائد مىآید و گاهى غیر زائد، پس در قول حق سبحانه و تعالى که مىفرماید: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ الآیة اگر کاف زائد باشد معنى آن است که حضرت حق را سبحانه و تعالى مماثل نیست؛ و این «تنزیه» است.
و اثبات «سمع و بصر» بر وجهى که عباد نیز بدان موصوف است «تشبیه» است.
و اگر کاف را زائد نداریم در نفى مثل مثل اثبات مثل است و این «تشبیه» است و در اثبات سمع و بصر بر طریق حصر که سمیع و بصیر اوست نه غیر او «افراد و تنزیه» است از نقصان عدم سمع و بصر.
فلو أنّ نوحا جمع لقومه بین الدّعوتین لأجابوه فدعاهم جهارا ثمّ دعاهم إسرارا ثمّ قال لهم: اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً و قال: دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً.
یعنى اگر نوح علیه السلام که این حکمت در کلمه و مرتبه اوست هنگام دعوت قوم در میان تنزیه و تشبیه جمع کردى چنانکه در قرآن جمع کرده شد، هرآینه قومش اجابت دعوت او کردندى، از براى آنکه در اتیان به تشبیه حصول مناسبت است در میان او و قومش. چه ایشان مثبت صفات کمالیه بودند مر اصنام خود را و مىگفتند: و ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى پس اصنام را مقربان حضرت داشتند، و نزدیککننده دیگران پنداشتند؛ و ایشان را شفعاى خود انگاشتند که: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ و تقریب به حضرت «ربّ الارباب» و شفاعت عبده عند ذلک الجناب میسّر نمىشود مگر آن را که موصوف باشد به صفات کمالیّه و معروف بود به اختصاص فضل از حضرت جلالیّه.
پس اگر نوح علیه السلام در دعوت تشبیه آوردى از روى ملائمت (ملازمت- خ) عقاید خویش، حکم تنزیه نیز ازو قبول کردندى. و لیکن ایشان را جهارا دعوت کرد یعنى ظاهر و آشکارا به سوى ظاهر جمال مطلق تا عبادت کنند به صور و ظواهر خود حضرت الهى را به عبادات بدنیّه و طاعات و اعمال حسیّه. بعد از آن
دعوت کرد قوم را اسرارا یعنى پوشیده و باطن به سوى باطن مطلق از حیثیت عقول و روحانیّت ایشان؛ تا چون ملأ اعلى و ملائکه مقربین عبادت باطن مطلق کنند.
پس چون قبول دعوت او نکردند به واسطه آنکه محبت مظاهر جزئیّه- که معبودات ایشان است- در قلوب و بواطن ایشان راسى و راسخ بود، نوح در مخاطبه ایشان فرمود: اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً. یعنى طلب سرّ وجودات و ذوات و صفات خویش در وجود و ذات حق [کنید] و هریک بگوئید.
گم شدن در گم شدن دین منست نیستى در هستى آیین منست
لاجرم از آن روى که نفوس بر محبت اعیان خویش مجبولاند، به نیستى در هستى پرداختند و سایه کممایه در اشراق خورشید بلندپایه مستور نساختند و بواسطه وفور استیناس به تقیّدات مىشوم سرّ «محو» موهوم و «صحو» معلوم نشناختند و اظهار نفور کردند. پس نوح در مشاهده این حال قائل بدین مقال گشت که: إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا یعنى دعوت قوم خویش کردم در سرّ، «وَ نَهاراً» یعنى در علانیه. یا گوئیم در باطن و غیب به دعوت روحانیّه؛ و در ظاهر و شهادت به دعوت حاصله به قواى جسمانیّه. فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً پس دعاى من ایشان را به غیر فرار نیفزود؛ پس از قبول وحدت و شهود حق مطلق ظاهر، به صور کثرت گریختند؛ و با وجود لبتشنگى آب بقا بر خاک مضیّعه ریختند. بیت:
به حق گریز که آب حیات او دارد تو زینهار ازو خواه هر نفس زنهار
و ذکر عن قومه أنّهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.
یعنى نوح علیه السلام از قوم خود خبر داد که چون وجوب اجابت دعوت را دریافتند به سدّ اسماع قلوب از قبول دعوت به حکم: جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ بشتافتند.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۴۷
قال اللّه تعالى: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» فنزّه، «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» فشبّه. و قال تعالى «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» فشبّه و ثنّى، «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» فنزّه و أفرد.
شرح بعضى بر آنند که «کاف» زایده است، پس معنى وى تنزیه بود. زیرا که از قول «لیس مثله شیء» این لازم آید که او را مثل به هیچ وجه از وجوه نیست.
«وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»، تشبیه باشد زیرا که اطلاق سمع و بصر بر مالک و بر عبد کنند.
و بعضى بر آنند که «کاف» در وى زایده نیست. پس به جاى مثل باشد. یعنى، «لیس مثل مثله شیء»، و نفى مثل از مثل خود کرده باشد و اثبات مثل، و این عین تشبیه است. و تنزیه درین قول بود که «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»، یعنى، اوست تنها که، سمیع و بصیر است در سمع و بصر همه.
لو أنّ نوحا- علیه السلام- جمع لقومه بین الدّعوتین لأجابوه:
فدعاهم جهارا ثمّ دعاهم إسرارا، ثمّ قال لهم «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً». و قال «دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً».
شرح یعنى فلو کان دعوته دعوة جامعة بین وحدة الذّات و کثرة الأسماء و الصّفات ... لأجابوه
و ما نفروا عنه ... و انقادت ظاهریّاتهم ظواهر المناسبة الکثرة الظّاهرة الّتی هم فی إظهارها إلى کثرة الأسماء المذکورة و انقادت بواطنهم الأحدیّةأیضا إلى الوحدة لوجود المناسبة المشکورة، و لکنّه- علیه السلام- دعاهم إلى باطن السّرّ و هم فی شهود الظّاهر و حجابیّة الأمر فأثّر فیهم دعوته الإجابة بالنّفس و أثار بضدّ مراده من الإثارة فوقعت الإجابة منهم فی صورة النّفار.
و ذکر عن قومه أنّهم تصامموا عن دعوته لعلمهم بما یجب علیهم من إجابة دعوته.
شرح یعنى، علم المحقّقون من هذه الإشارات، أنّ قوم نوح إنّما أجابوه لما دعاهم إلیه فی صورة الإعراض و أقرّوا بعین ما ادّعاه فی ملابس الإنکار بنوع من الإشارة.