الفقرة الثانیة عشر :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال رضی الله عنه : "(إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم) فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف."
ولأن الفکر ظلمة النفس ولا یکتسب بالظلمة غیر الظلمة ("إلا خسارا") [نوح: 21] .
حیث مال به المال عنه سبحانه لا إلیه وحملة الفکر المتولد فیه على الزیغ فیما لدیه کما قال تعالى عن أمثاله ("فما ربحت تجارتهم") [البقرة: 16] حیث لجأوا إلى سوق حضرة الله تعالی فکسدت علیهم ولم تنفق لأنها غیر مرغوب فیها عند الله تعالى.
لأنها کلها زیغ وضلال (فزال عنهم) بمجرد موتهم وهلاکهم (ما کان فی أیدیهم) یتصرفون فیه بإذن الله وهم لا یشعرون لعمى بصائرهم (مما کانوا) فی حیاتهم الدنیا (یتخیلون أنه ملک لهم) من الأموال التی أمدهم بها، والملک فی الحقیقة کله لله لا الهم ولا لغیرهم (وهو)، أی هذا الملک الذی تخیلوه لهم محسوب (فی) مقام الأولیاء (المحمدیین) من هذه الأمة، أی الذین هم على قدم محمد صلى الله علیه وسلم الوارثین فی علمه لا نبوته.
لأنها ختمت به من قبیل قوله تعالى: ( "وأنفقوا" ) یا أیها المؤمنون بالغیب ("مما")، أی من الذی هو معقول أو محسوس من علم أو مال أو غیر ذلک
وجعله سبحانه وتعالى تفضلا منه علیکم ("مستخلفین فیه") [الحدید: 7] عنه تعالى فی الأرض کما قال : "وهو الذی جعلکم خلائف الأرض " [الأنعام: 165].
وأصل الخلافة فی الأنبیاء علیهم السلام ثم ورثها منهم المؤمنون.
قال تعالى : "إنی جاعل فی الأرض خلیفة" [البقرة: 30] وذلک عن آدم علیه السلام. وقال تعالی: " یا داود إنا جعلناک خلیفة فی الأرض" [ص: 26] (فیه)، أی فیما ذکر (و) محسوس (فی) حق قوم (نوح) علیه السلام من قبیل قوله تعالى : ("ألا تتخذوا من دونی ") [الإسراء: 2]، أی غیری (وکیلا) فی جمیع ما أنتم متصرفون فیه من مال غیره.
(فأثبت) تعالى على مقتضى هذه الآیة (الملک) فیما هم متصرفون فیه لهم، أی لقوم نوح تقریرا لما تخیلوه فی زعمهم، لأنه تعالی عند ظن عبده به کما ورد فی الحدیث: «أنا عند ظن عبدی بی، وأنا معه إذا ذکرنی، فإن ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی، وإن ذکرنی فی ملأ ذکرته فی ملأ خیر منهم، وإن تقرب إلی شبرا تقربت إلیه ذراعا، وإن تقرب إلی ذراعا تقربت إلیه باعا ، وإن أتانی یمشی أتیته هرولة» (و) أثبت (الوکالة) منهم فی الحقیقة (الله) تعالی حینئذ (فیه)، أی فی ذلک الذی لهم.
(فهم) فی الحقیقة التی خلقوا علیها (مستخلفون) عنه تعالى (فیه)، أی فی ذلک الملک بحسب زعمهم أن الملک لهم وإن لم یشعروا (فالملک) على مقتضى هذا الاختلاف الحقیقی (لله) لا لهم (وهو) سبحانه وتعالى على مقتضى حقیقتهم بحسب زعمهم ذلک (وکیلهم فالملک) على حسب هذه الوکالة الحقیقیة وإن لم یشعروا بها (لهم) حیث زعموا ذلک و تخیلوه.
(وذلک) الملک الذی لهم فی زعمهم هو (ملک الاستخلاف) الذی فیهم عنه تعالى وهم لا یشعرون به لا حقیقة الملک .
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال رضی الله عنه : (إلا خسارا) إلا ضیاعا من عمرهم لصرفهم بما لا ینبغی لما أن فی زعمهم.
أن نظرهم الفکری وصل إلى الحق وصرفوا عمرهم فی ذلک وما عرفوا أن حکمة دعوته لا بحصل بذلک وما عرفوا زوال ما فی أیدیهم من الملک الذی یتعلق به نظر هم الفکری (فما ربحت تجارتهم) وما کانوا مهتدین بما یدعوهم نوح علیه السلام إلیه (فزال عنهم) بالطوفان (ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم) وما سبب تخیلهم إلا عدم علمهم ما أشار إلیه نوح علیه السلام فی دعوته من المفهوم الثانی وقصرهم بمقتضى عقولهم على المفهوم الأول وتصرفهم بنظرهم الفکری ولم یعتبروا بنظر الاعتبار .
وکانوا بعیدا عن طریق المشاهدة بذلک فإیاک أن تقتصر کلام الله تعالى وکلام الرسول على المفهوم الأول فإن الأمر ما کان على طریق المشاهدة لا على طریق النظر ألا ترى قوم نوح علیه السلام کیف کان حالهم لصرفهم ما جاء نبیهم على المفهوم الأول بمقتضى عقولهم.
فلا یعرفون أن ما فی أیدیهم لیس بملک لهم لاتباعهم نظرهم فضلوا عن طریق الهدى وهو طریق المشاهدة.
(وهو) أی ما کان فی أیدیهم من الملک لیس بملک لهم حقیقة بل هو ملک لله وهم مستخلفون فیه ولم ینکشف لهم حقیقة الأمر ویدل على ذلک ما جاء (فی المحمدیین) أی فی حق هذه الأمة (وأنفقوا مما جعلکم) الله (مستخلفین فیه).
فأثبت الملک لنفسه والوکالة لهم لکونهم عالمین الأمر على ما هو علیه فی نفسه فأنزل الله کلامه فی حقهم على الحقیقة (وفی نوح علیه السلام :" ألا تتخذوا من دونی وکیلا" [الإسراء: 2] فأثبت الملک لهم والوکالة الله فیه) أی فی الملک فأخرج الله کلامه فی حقهم على تخیلهم لا على الحقیقة فلما مکروا الله مکر الله معهم.
والمحمدیون لما عرفوا بالکشف صدقهم الله وما مکر معهم فی أن ما فی أیدیهم من الآلات البدنیة والأولاد والأموال لیس ملک لهم (فهم مستخلفون فیه) أی فیما فی أیدیهم (فالملک لله) فی الحقیقة (وهو وکیلهم فالملک لهم) أی الحق وکیل المحمدیین والملک حینئذ لهم لأنهم لما جاء فی حقهم "وأنفقوا".
فقد أثبت التصرف لهم فی ملک الحق، ولما أخبر الله بهم عن معاملته مع قوم نوح علیه السلام بقوله: ألا تتخذوا وکیلا دعاهم إلى طریق المشاهدة .
وفی حق المحمدیین معناه : استخلفونی فیما کنتم مستخلفین فیه و اترکوا تصرفکم فی ملکی من الإنفاق وغیره . وأثبتوا إلى التصرف کما أثبت لکم .
بقولنا: وأنفقوا فإن ذواتکم وصفاتکم وأفعالکم کلها فی الحقیقة وأنتم مستخلفون فیها فهو مالک الملک کلها .
وهو عزل الوکیل فکانت هذه الآیة مکرا فی قوم نوح علیه السلام وأمرا فی حقنا إلى الفناء فی الله فجاء المستخلف فی حقنا صریحا بفتح اللام وضمنا بکسر اللام فنحن جعلنا الحق مستخلفة بفتح اللام بأمر الله تعالى بإثبات الملک کله لله فی ضمن قوله تعالى: "ألا تتخذوا" فکنا وکیله . بقوله : "وأنفقوا" وکان وکیلنا بقوله : "ألا تتخذوا" مجازاة لنا وأما لهم فلا، لأن هذه الآیة ما جاءت فی حقهم إلا لإثبات الملک لهم والوکالة لله على زعمهم .
فالحق لا یکون وکیلا منهم إذ الوکالة باستخلاف الموکل فهم لم یجعلوا الحق مستخلفا فیما بین أیدیهم فظهر أن الضمیر فی قوله: وکیلهم یرجع إلى المحمدیین.
وبعضهم قال : یرجع إلى قوم نوح علیه السلام وهو صحیح لکن الأول أنسب بالمقام وهذا هو المعنى الذی یفهمه العلماء بالله .
لذلک نصبوا أنفسهم بأمر الله تعالى لإرشاد العباد إلى مثل هذه المعانی الشریفة والعلوم الحقیقة من لطائف القرآن وأسراره التی لا یحصل إلا بطریق التصفیة. (وذلک) أی کون الملک للمحمدیین والحق وکیلهم أو کون الملک لقوم نوح علیه السلام والحق وکیلهم على تقدیر إرجاع ضمیر وکیلهم إلى قوم نوح علیه السلام أو قوله: "ألا تتخذوا من دونی وکیلا" [الإسراء:2].
(ملک الاستخلاف) وهم الذین جعلوا الحق مستخلفا فی ملک الحق الذین جعلهم الحق مستخلفین فیه وهذا هو معنى ملک الاستخلاف الذی یسر الله لعباده الکمل وهم الذین أفنوا أفعالهم وصفاتهم وذواتهم کلها فی الله ولم یروا شیئا لأنفسهم حتى تعرفوا فیه فترکوا الحق ینصرف لهم فی ملکه.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
. "إلا خسارا"(الإسراء: 82) . "فما ربحت تجارتهم" (البقرة: 16) فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم، وهو فی المحمدیین .
"وأنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه" (الحدید: 7) وفی نوح "ألا تتخذوا من دونی من دونی وکیلا" آیة 2 الإسراء.
وفسر قوله تعالى: "إلا خسارا" بأن تجارتهم لم تربح لأن نتائج الفکر ما أدت إلى الحقیقة، فإذن عین ما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم لم یکن ملکا لهم
قال: وهو ملک المحمدیین ملک الاستخلاف، فیصرفوا عن إذن صحیح وإن کان قد قرر لقوم نوح أن الملک حقیقة لهم لقوله تعالى: "ألا تتخذوا من دونی وکیلا" (الإسراء: 2) .فأثبت الملک لهم والله وکیل فقط.
فأثبت الملک لهم والوکالة الله فیهم. فهم مستخلفون فیه.
فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف. وبهذا کان الحق تعالی مالک الملک کما قال الترمذی، رحمه الله تعالی.
واعلم أن المستخلفین فهم أعظم درجة من المستخلفین فیما فی أیدیهم لکن قال رضی الله عنه، هنا: إن نسبة الملک إلیهم مجاز وهو إلیه حقیقة، لکن لما استخلفهم فیه استحقوا أن یکون الملک لهم وهو وکیلهم فیه، فالملک لهم وهو ملک الاستخلاف أیضا.
قوله: وبهذا کان الحق تعالی مالک الملک، لأنه ملکه حقیقة والذی نسبه الشیخ، رضی الله عنه، إلى الترمذی فی قوله: "مکروا مکرا کبارا" (نوح: 22) .
فقد فسره بأن الدعوة إلى الله تعالی مکر من الله ومن الرسول بالمدعو.
وذلک لأن الدعوة تقتضی أن المدعو کان على غیر هدى من الله تعالى من کل وجه ولیس کذلک . بل إنما کان على غیر هدى من الله تعالى من جهة الاسم الهادی وقد کان على هدى من الله تعالى بالهدایة العامة.
و استنادهم فیها إلى الاسم المضل لا من کل وجه بل إذا اعتبرنا هدایة الاسم الهادی، أما إذا اعتبرنا هدایة الذات التی فوق الأسماء والصفات فلا ضلال والذات إلیها المرجع والمآل.
فالدعوة تناقضها فی أحکامها، فتکون الدعوة مکرا بالمدعو، ومن عرف أحکام الأسماء الإلهیة لم یستصعب هذه المعانی وقد شرحت ما تضمنه الکتاب العزیز من الأسماء و اقتصرت منها على ما أورده الغزالی والبیهقی وابن برجان رحمهم الله علیهم، فکانت مائة وستة وأربعین اسما کشفت عن قناع معانی الأسماء بما لم یذکره أحد قبلی.
قال رضی الله عنه: إن قوله: "أدعو إلى الله" هو عین المکر. قال: وقوله "على بصیرة " (یوسف: 108) إشارة إلى أن الأمر له کله.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال رضی الله عنه : « فما ربحت تجارتهم فزال عنهم ما کان فی أیدیهم ممّا کانوا یتخیّلون أنّه ملک لهم » .
یعنی رضی الله عنه : لمّا کانت غایة مطامح أبصارهم ، ونهایة مبلغ علومهم بأفکارهم هی الانحراف إلى الإطراف ، والمیل بالمال عن الحق والاتّصاف ، بموجب الظلم والاعتساف ، والحقّ فی أحدیة جمع الاتئلاف والاختلاف ، فکان مثلهم کسراب بقیعة الخیال لاح وراح ، وما کان فی أیدیهم من غیر الحق طاح وزاح "وَقَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا من عَمَلٍ فَجَعَلْناه ُ هَباءً مَنْثُوراً "
قال رضی الله عنه : « وهو فی المحمّدیین " وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیه ِ " أی من المال الذی ملت بکم إلیّ فیه من حیث أعلم ، وملتم أنتم إلیه فی بفکرکم ، فمیلوا إلی فیه بها بالاتفاق على الأنفاق .
قال رضی الله عنه : " وفی نوح " أَلَّا تَتَّخِذُوا من دُونِی وَکِیلًا " ، فأثبت الملک لهم والوکالة لله فیه ، فهم مستخلفون فیهم ، فالملک لله ، وهو وکیلهم ، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف».
قال العبد : شهود أهل الجحود یقتضی إثبات الملک لهم حقیقة ، وشاهد الحال یقضی بذلک لهم بمقتضى مشهودهم ومعهودهم ، وفی الحقیقة هم لله ، فهم مستخلفون من الله فی أنفسهم بحسب ظنونهم ، إذ هو الظاهر بهم وفیهم ، فغلب علیهم الحال ، وتاهوا فی تیه الضلال ، من حجابیّات ظنونهم ونیّاتهم وظلمات إنیّاتهم ، فحجبوا عن الحقّ المالک لهم وما فی ملکتهم بتملیکه ، وهو ملیکهم وملیک الممالک ومالک الملک والملکوت .
وله المالکیّة والملکیّة بالحقیقة على الإطلاق والاستحقاق ، ولم یعلموا أنّهم فی مالکیّتهم لأملاکهم وفی أنفسهم مستخلفون ، وکذلک فی أموالهم وولدهم ، وأنّ ذلک بتملیک الحقّ لهم من کونه عینهم لا من حیث أنفسهم عندهم من حجابیّاتهم ، ولو فهموا ذلک من دعاة الجمع
فی عالم الفرق والصدع ، وأنّ الملک والملک للملیک المقتدر الذی له الملک والملکوت بالأصالة ، ولهم من حیث إنّه فیهم أعیانهم بالتملیک والإیالة والإنالة ، على ما تقتضیه حقیقة أحدیة جمع اللاهوت من الاستخلاف والأدلة .
وأن لا بقاء لهم ولما فی أیدیهم إلَّا منه وبه ، ولما کان الکلّ بالأصالة ، وأنّ البقاء لله وحده ، ولا شیء بعده ، لکان الحق لهم فی هذا الشهود ملک الملک ، فلم یزل ملکهم إلى الأبد ، ومتّعهم الله به فی أعیانهم وبنیهم وأموالهم وأوطانهم إلى حین وأمد . والله على ما یشاء قدیر .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال رضی الله عنه : ( إلا خسارا, فما ربحت تجارتهم ) وما کانوا مهتدین ( فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم ) وهو ما حصلوا بأفکارهم من معقولهم وما حسبوا النجاة فیه من الإله الاعتقادى وما توهموا أنه یمنحهم لأن الأمر کما قال موقوف علمه على المشاهدة بعید عن نتائج الفکر .
ولا یزید الفکر فیه إلا احتجابا بصورة معتقدهم ( وهو فی المحمدیین ) الضمیر راجع إلى ما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم ، أی ما تخیلوا أنه ملک لهم ثابت فی المحمدیین ، لقوله تعالى فی حقهم " وأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیه " أمرهم بالإنفاق لیرجع بسبب إنفاقهم ما منه إلیه ، ولما استخلفهم استأثر بالملک وجعلهم خلفاء فیه لأن الملک للمستخلف لا للمستخلف ( وفی نوح علیه السلام ) .
أی وفی النوحیین أو فی قوم نوح ، لأن هذا الخطاب لبنی إسرائیل وما هم ذریة نوح حین قال – " وآتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ وجَعَلْناه هُدىً لِبَنِی إِسْرائِیلَ " ( ألا تتخذوا من دونی وکیلا ) ذریة من حملنا مع نوح ( وأثبت الملک لهم والوکالة لله فیه ) فإن الملک إنما یکون للموکل لا للوکیل ، فلم یجعلهم خلفاء متصرفین وجعلهم مالکین .
لأنه تعالى هو الظاهر فی صورة أعیانهم وما ملکت أیمانهم ، فالکل مالکون بتملیکه إیاهم لا بأنفسهم ، ولکن لا یشعرون ، فما استحقوا الخلافة لأنهم لا یعرفون قدر الملک ، واستحقها المحمدیون لمکان عرفانهم ( فهم ) أی المحمدیون ( مستخلفین فیهم ) فی أنفسهم أی فی قوم نوح وفی الأمم کلهم لأنهم من جملة الملک.
( فالملک لله وهو وکیلهم ) لأن الوکالة الثابتة فی النوحیین ثابتة فی حقهم ، لقوله : " لا إِله إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْه وَکِیلًا " - وقالوا – " حَسْبُنَا الله ونِعْمَ الْوَکِیلُ " وإذا کان الله وکیلهم فالملک لهم وهو عین الملک الذی قال فیه ( وذلک ملک الاستخلاف ) وهو فی المحمدیین . فهم فیه مستخلفون فیهم.
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال الشیخ رضی الله عنه : ( إلا خسارا "فما ربحت تجارتهم" فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملکلهم). فمن تصرف فیما جاءت الأنبیاء به بعقله أو اعتقد أن الحکماء والعقلاء غیر محتاجین إلیهم، فقد خسر خسرانا مبینا.
أی، ما حصل لهم فی هذه التجارة إلا ضیاع العمر والاستعداد. فإنهم أفنوا رأس ما لهم فیما لا یمکن حصوله لهم، فزال عنهم ما کان فی أیدیهم من الاستعداد والآلات التی یمکن بها أن یعبدوا الحق ویتبعوا الأنبیاء لیحصل لهم الکشف عن حقیقة الأمر.
وکانوا یتخیلون أن ذلک ملک لهم، وما عرفوا أنه مستعار عندهم وملک للحق وسیرجع إلیه. وأزال عنهم علم ما کان فی نفس الأمر، لأنهم یتخیلون أنهم أدرکوا الحقائق على ما هی علیه فی نفس الأمر بعقولهم الضعیفة ونظرهم الفکریة، وحسبوا إنهم ملکوها ولیس الأمر کذلک، فزال عنهم وفات علم الحقیقة.
(وهو فی المحمدیین) أی، ما کان فی أیدیهم من الملک هو ملک الله کما جاءفی حق المحمدیین، أو علم الحقیقة وانکشافها على ما هی علیه لله، کما جاء فیحق المحمدیین: ("وأنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه".)
فأثبت الملک لنفسه، وجعل المحمدیین خلفاء علیه، وأمر بالإنفاق والتصرف تصرف الخلفاء فی ملک المستخلف.
قال الشیخ رضی الله عنه : (وفی نوح: "ألا تتخذوا من دونی وکیلا". فأثبت الملک لهم والوکالة لله فیه). أی، وجاء فی حق نوح وقومه: (أن لا تتخذوا من دونی وکیلا). فأثبت الملک لقوم نوح على ما زعموا إن ما فی أیدیهم، من المال والعمر والآلات البدنیة والقوى والکمالات، ملک لهم، وطلب منهم أن یتخذوه وکیلا فی أمورهم وفی ملکهم.
وإنما قال: (وفی نوح) وإن کانت الآیة فی بنى إسرائیل، کقوله تعالى:
(وآتینا موسى الکتاب وجعلناه هدى لبنی إسرائیل ألا تتخذوا من دونی وکیلا.)
لقوله بعدها: (ذریة من حملنا مع نوح إنه کان عبدا شکورا).
فجعل بنى إسرائیلمن ذریة قوم نوح. (فهم مستخلفون فیهم، فالملک لله). أی، فالمحمدیون مستخلفون،بفتح اللام، فی أنفسهم وفی کل ما لهم من الکمالات. وإذا کان کذلک، فالملک لله وحده.
(وهو وکیلهم فالملک لهم، وذلک ملک الاستخلاف). أی، الحق وکیل قوم نوح
کما قال فیهم: (أن لا تتخذوا من دونی وکیلا). فالملک لهم. وذلک ملک الاستخلاف والتبعیة لا الأصالة، لأن الملک بالأصالة لله وحده.
ولما عرف المحمدیون هذا المقام بالکشف والشهود أن لا ذات ولا کمال ولا وجود إلا لله،جاء فی حقهم من الله ما طابق کشفهم وفهمهم وما مکر معهم.
وقوم نوح لماتخیلوا أن ما فی أیدیهم ملکهم ولهم، جاء فی حقهم ما صدقهم، مکرا من الله معهم وتجلیا منه لهم على حسب اعتقادهم. فإن الحق لا بد أن یتجلى یوم القیامة على حسب اعتقاد المعتقدین، کما قال: (أنا عند ظن عبدی بی.).
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال رضی الله عنه : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال رضی الله عنه : ("إلا خسارا" [نوح: 21]) سیما إذا ترک تقلید الأنبیاء علیهم السلام لأجله، فإذا بعد عن نتائج العقل المجرد عن نور الشرع والکشف، ("فما ربحت تجارتهم " [البقرة: 16]) فی إتعابهم الأفکار فی تحصیل المقدمات النظریة، "وما کانوا مهتدین" [البقرة:16]، إلى ما یطابق الواقع من تلک المعارف فکانوا خاسرین.
(فزال عنهم) بکشف الحجب بالموت عنهم، (ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم) یتصرفون فیه، وینتفعون به تصرف الملاک وانتفاعهم، (وهو) أی: تلک المعارف العقلیة بنور الکشف ثابت (فی المحمدیین)؛ فإنهم مالکون لها ینتفعون بها، ویفیضونها على من یرونه أهلا لذلک بدلیل قوله تعالى فی شأنهم: ("وأنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه" [الحدید: 7]).
فأمرهم بإنفاق العلوم العقلیة، وهو شأن الملاک خلافة عن الله تعالی کأنهم قائمون قیامه فی الملک ملکهم الاختیار فی ذلک، وکذا (فی) حق مؤمنی قوم (نوح علیه السلام) إذ قال فی حق أولادهم: ("وألا تتخذوا من دونی وکیلا" [الإسراء: 2])، "ذریة من حملنا مع نوح" [الإسراء: 3].
فهم أصل فی ذلک الأمر أمروا ألا یتخذوا غیر الله من أفکارهم وکیلا فی تحصیل العلوم العقلیة، ولم یبق لهم اختیار فی الاستفاضة والإفاضة.
وإذا أمرهم الله أن یتخذوه وکیلا فی تحصیل تلک العلوم وإفاضتها، (فأثبت الملک لهم) فی تلک العلوم (والوکالة) فی تحصیلها، وإفاضتها (الله) إذ جعل المالک وکیلا لا یتصور؛ لکنه لا شک فی أنه مالک بالأصالة فهم مستخلفون (فیه) أی: فی ملک تلک العلوم عن الله.
وإذا کانوا (مستخلفین) فی ملک تلک العلوم، (فالملک) فی تلک العلوم (الله) ومع کونه مالکا (هو وکیلهم)؛ لأنه قد ملکهم، (فالملک) بعد تملیکه إیاهم ذلک (هم) لا بذاتهم.
ولذلک قال: (وذلک ملک الاستخلاف) فلیس لهم التصرف فی ذلک باختیارهم؛ بل الاختیار الله وإلا کانوا اتخذوا من دونه وکیلا من أنفسهم.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال الشیخ رضی الله عنه : ( " إِلَّا خَساراً " فما ربحت تجارتهم ) . وضیاعا لرأس المال ، یعنی المقدّمات الحاصلة لهم والقواعد التی یمیل إلیها قلوبهم ویستنتجون بها العقائد ویستربحون بها الأموال .
وإذ کان ذلک فی المعارف الإلهیّة مما لا یجدی بطائل ، وطریق النظر فیها منبتّ ما یفیض على السالک فیه بطلّ ولا وابل وإذ تزلزلت تلک القواعد ، لأنّ مسلکهم ذلک مثار الشبه والشکوک التی بها یضطرب القواعد ویزول عن مستقرّها.
قال الشیخ رضی الله عنه : ( فزال عنهم ما کان فی أیدیهم ممّا کانوا یتخیّلون أنّه ملک لهم ) وهذا أیضا مما یدلّ على أنّ العقائد صور أنفس المعتقدین ، فهی عند ترقّیها بمدارج الکمال تتحوّل صورتها ، فلا بدّ من زوال تلک العقیدة التی هی صورتها أولا .
هذا ما فی الکلمة النوحیّة والنوحیین من هذه الحکمة ( وهو فی المحمّدیین " وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیه " [ 57 / 7 ] ) .
قال الشیخ رضی الله عنه : (وفی نوح: " أَلَّا تَتَّخِذُوا من دُونِی وَکِیلًا " [ 17 / 2 ] ، فأثبت الملک لهم ) فی الحکمة النوحیّة ( والوکالة لله فیه) وأمّا فی المحمّدیین ( فهم المستخلفون فیهم ) أی فی أنفسهم وفی جمیع الممالک ( فالملک لله ) .
(وهو) فی النوحیّین ( وکیلهم ، فالملک لهم ، وذلک ملک الاستخلاف ) ، فإنّه لیس للعبد أن یملک بالاستحقاق قطعا . أی بما ظهر من هذه الحکمة وهو أنّ أحوال العقائد التی هی أملاک أصحابها النوحیین الخاسرین فی التصرّف فیها ، وهی بالنسبة إلى أصحابها المحمّدیین ممالک مستخلفین فیها ومنفقین منها کلَّها حقّ . کما سیجیء تحقیقه ففی هذه الصورة.
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («إلا خسارا، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین «و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
قال رضی الله عنه : ("إلا خسارا"، فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم: و هو فی المحمدیین).
فلذلک لم تزدهم تلک النتائج ("إلا خسارا")، أی ضیاعا، ("فما ربحت تجارتهم" [البقرة: 16]) . التی کان رأس مالهم فیها العمر والاستعداد وما حصلوا به النتائج الفکریة (فزال عنهم ما کان فی أیدیهم مما کانوا یتخیلون أنه ملک لهم) من رأس مالهم الذی هو العمر والاستعداد و مما حصلوا به من النتائج الفکریة به.
أما زوال رأس المال فلأنهم أضعوها فی تحصل ما لا طائل تحته ، وأما زوال ما حصلوا به فلأنه لما ظهر الأمر على ما هو علیه فی نفسه انقلب علمهم جهلا، وإنما قال : یتخیلون أنه ملک، لأن الملک کله فی الحقیقة إنما هو لله سبحانه ولیس لغیره إلا على سبیل التوهم والتخیل الغیر المطابق للواقع.
ولما انجر الشیخ رضی الله عنه الکلام إلى ذکر الملک وإثباته أراد أن یشیر إلى تفاوت حال المحمدیین والنوحیین فیه فقال : (وهو)، أی الملک وإثباته جاء (فی) شأن (المحمدیین)
قال رضی الله عنه : («و أنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه»، و فی نوح «ألا تتخذوا من دونی وکیلا» فأثبت الملک لهم و الوکالة لله فیهم. فهم مستخلفون فیه. فالملک لله وهو وکیلهم، فالملک لهم وذلک ملک الاستخلاف.)
فقال الشیخ رضی الله عنه : (وهو)، أی الملک وإثباته جاء (فی) شأن (المحمدیین) ما یفهم من قوله تعالى : ("وأنفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه") [الحدید: 7]. فأثبت فیه الملک لله تعالی. والاستخلاف للمحمدیین کما هو الأمر علیه فی نفسه .
(و) جاء (فی قوم نوح "ألا یتخذوا من دونی وکیلا [الإسراء : 2]، فأثبت الملک لهم)، أی لقوم نوح علیه السلام کما یقتضیه تخیلهم (والوکالة الله فیه).
أی فی ذلک الملک (فهم)، أی المحمدیون (مستخلفون) بفتح اللام (فیه)، أی فی الملک وفی أکثر النسخ فیهم، أی فی أنفسهم وفی کل ما لهم من الأملاک (فالملک لله تعالی)، وهم خلفاؤه و وکلا وه فی التصرف فیه (وهو)، أی الله سبحانه أیضا (وکلیهم)، أی وکیل المحمدیین لأن الوکالة الثابتة فی النوحیین ثابتة فی حقهم أیضا. قوله تعالى لمحمد صلى الله علیه وسلم : "فاتخذه وکیلا " [المزمل : 9]. فإن الأمة داخلة من حیث أمروا بمتابعته وإذا کان الله سبحانه وکیلهم (فالملک لهم و) تکن (ذلک ملک الاستخلاف) و بالتبعیة لا بالأصالة کما تخیله قوم نوح.
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: ۲۹۵-۲۹۷
«إلّا خسارا» «فما ربحت تجارتهم» فزال عنهم ما کان فى أیدیهم ممّا کانوا یتخیّلون أنّه ملک لهم:
پس هرکس که در مقام مشاهدات انبیاء و کمّل [که فوق طور عقل درّاک هر مدرک است] تصرّف کند، و خواهد که به عقل خویش در آن مدخل سازد، یا اعتقاد چنان بندد که: عقلا و حکما را به دعوت انبیاء و ارشاد اولیاء حاجت نیست، او در عین خسران است و محض نقصان؛ فما ربحت تجارتهم بیان آن است. چرا که: چون رأس المال از دست رفت، سود به چه حاصل کند؟ که به استعداد و آلات توان چیزى حاصل کردن.
و شاید که مراد از «فزال عنهم ما کان فی ایدیهم» استعداد باشد و ادراک؛ که ایشان پندارند که: ملک ایشان است. و ندانستند که: مستعار است؛ و داده حقّ است؛ و العاریة مردودة.
و شاید که مراد از آن «علم باشد به آنکه فی نفس الأمر است»؛ که ایشان پنداشتند که: حقایق على ما هى علیه، دریافتند به عقول ضعیفه و نظر فکریه خویش؛ و همان است که ایشان دانستند و بس؛ و ندانستند که آن خیال بود؛ و از ایشان زائل شد؛ و علم حقیقت از ایشان فوت شد.
و هو فى المحمدیّین: «و انفقوا ممّا جعلکم مستخلفین فیه»، و فى نوح «أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا»( س 17- 2) فأثبت الملک لهم و الوکالة للّه فیه، فهم مستخلفون فیهم. فالملک للّه و هو وکیلهم، فالملک لهم و ذلک ملک الاستخلاف.
قوله: و هو [در و هو فی المحمّدیّین] عاید است به «ما کانوا یتخیّلون» یا به «ما کانوا فی أیدیهم».
بتقدیر اوّل- یعنى: ما تخیّلوا انّه ملک لهم ثابت فی المحمّدیین من قوله- تعالى- فی حقّهم: وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ، الملک یکون للمستخلف لا للمستخلف.
و بتقدیر دوّم- یعنى، ما کان فی ایدیهم من الملک هو ملک للّه، کما جاء فی حق المحمّدیین: وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ( س 57- 7).
و بهر دو تقدیر شاید که: مراد از آن «مال» باشد. و «مال» از «میل» مشتق است- یعنى: من المال الّذى ملت بکم الى فیه من حیث اعلم، و ملتم انتم الیه فى بفکرکم، فمیلوا الىّ فیه بها بالإنفاق على الإنفاق.
و شاید که: مراد علم حقیقت و انکشاف آن باشد على ما هى علیه؛ که آن خاصّ، للّه را است؛ چنانکه در محمّدیان وارد شد که: وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ.
پس از مضمون این سخن معلوم شد که: حق- جلّ و علا- اثبات فرمود که: ملک، ملک او است؛ و هر چه در او است آن او است. و آنچه در آن است، یکى مائیم، و محمّدیّین- که امّت محمّداند- خلیفه خود گردانید؛ و امر فرمود به انفاق. و هرآینه ملک، ملک خلیفه نباشد؛ تصرّف از آن او باشد. و این خلیفه و آنچه در تصرّف او است- ملک مالک الملک باشد- العبد و ما یملکه لمولاه-.
و آنچه در حقّ قوم نوح گفته که: «أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا»، معنى آن باشد که: ملک و مالى، و عمر و قوائى که در دست شما است، مرا وکیل خود گیرید در جمیع امور خویش. ایشان ندانستند که مرتبه خلافت مطلقه ایشان را ندادهاند؛ تا تصرّف مطلق ایشان را باشد؛ چنانکه محمّدیان را است؛ و خود را مالک دانستند. و ندانستند که: مالک انفس خودشان گردانیده و بس به تبعیّت.
و این را «ملک استخلاف» گویند؛ در معنیى که: نفس ایشان و آنچه ایشان را است «ملک حقّ» است. و ملیک و مالک الملک و الملکوت و ملیک الممالک على الحقیقة و الإطلاق و الأصالة و الاستحقاق حقّ است- تع-.
و چون محمّدیان به کشف و عیان و شهود، مشاهد این حال بودند، که نه ذات و نه وجود و نه کمال به اصالت نیست هیچکس را، مگر اللّه واحد قهّار را. از حضرت حق آیتى که درباره حال ایشان آمد، مطابق فهم و کشف ایشان آمد؛ و اجازه تصرّف با آن همراه؛ که: وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ.
و در قوله: فهم مستخلفون فیهم. شیخ- کمال الحق و الدین [کاشانى]- قدّس سرّه- گفته است که:
مراد از «فهم» محمّدیّون است- یعنى: امّت محمّد مستخلفاند- فیهم- یعنى:
در انفس قوم نوح و جمیع امم ماضیه- که ایشان نیز از ملکاند. و ملک خداى را است؛ و محمّدیان وکیل خداونداند- تعالى شأنه- در تصرّف در ملک وى. و چنانکه قوم نوح را خطاب رسید که: فاتّخذوه وکیلا( س 73- 9) ، محمّدیان نیز هم به این خطاب مشرّفاند؛ و باشند الى الأبد. و این وکالت از جانب جناب حق در محکمه شریعت محمّدى بتوقیع «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا». و امضاء «وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ»( س 3- 173) موقّع و ممضى و مثبت شده است. پس ملک محمّدیان را باشد- امّا ملک استخلاف نه ملک استقلال-.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۲۶۹-۲۷۰
إِلَّا خَساراً فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ فزال عنهم ما کان فى أیدیهم ممّا کانوا یتخیّلون أنّه ملک لهم: و هو فى المحمّدیین.
یعنى حاصل نشد این طایفه را از آن تجارت معتاد غیر از ضایع گشتن سرمایه عمر و استعداد، چه ایشان رأس المال را فانى ساختند در آنچه ممکن الحصول نیست؛ و به ترتیب مقدمات طلب نتیجه مشاهده کردند که بدان امکان وصول نیست. پس ضایع شد آنچه در دست ایشان بود از استعدادات و آلات که بدان ممکن بود عبادت حق و اکتساب کمالات؛ و اتباع انبیا علیهم السلام، و تحصیل کشف از حقیقت مرام. و ایشان را تخیل آن بود که آنچه دارند از مال و عمر و آلات بدنیّه و قوا و کمالات فطریّه ملک ایشان است؛ و ادراک این معنى نکردند که نزد ایشان مستعار است و در حقیقت ملک پروردگار است. و گمان مىبرند که به عقول ضعیفه و نظر فکرى ادراک حقائق على ما هى علیه فى نفس الامر کردهاند، و خود را مالک آن پنداشته؛ و حال چنان نیست که ایشان انگاشته‌اند. پس زائل گشت از ایشان آنچه در دست داشتند از آنچه آن را ملک خود مىپنداشتند. و آن ملک در حقیقت حضرت الهى راست؛ یا علم حقیقت و انکشاف آن بر آن نهج که هست حق سبحانه و تعالى راست چنانکه در حق محمّدیین بیان این به تقدیم رسید که:
وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ
یعنى انفاق کنید از آنچه حق تعالى شما را در آن خلیفه ساخته است که ملک از آن اوست و شما خلفاى اوئید. پس انفاق و تصرّف در ملک مستخلف جز به طریق خلافت مجوئید.
و فى نوح أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا فأثبت الملک لهم و الوکالة للّه فیه.
یعنى در حق نوح و قومش چنین وارد شد که غیر من وکیل مگیرید. پس اثبات ملک مرقوم نوح را کرد و از ایشان خواست تا حق را در امور خویش و ملک خود وکیل سازند. اما انتهاج این منهج با ایشان برطبق زعم و حسب حسبان ایشان بود و بینائى در بیان حال ایشان بدین مقال ناطق که: «پندارند که دارند باش تا پرده بردارند» و دانائى در مخاطبه ایشان درین قول صادق که: بیت:
نابود شو اى دوست که بودن خوش نیست فرعون صفت خویش ستودن خوش نیست
چون هستى و کبریا خدا دارد و بس چیزى که نداریش، نمودن (که ندارى آن نمودن- خ) خوش نیست.
فهم مستخلفون فیهم فالملک للّه.
یعنى محمدیان (محمدیین- خ) خلیفه ساخته حقاند در انفس خویش و در همه آنچه ایشان راست از کمالات، لاجرم ملک تنها حق را باشد.
و هو وکیلهم، فالملک لهم و ذلک ملک الاستخلاف.
و حق وکیل قوم نوح است علیه السلام چنانچه در حق ایشان گفت:
أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا. پس ملک ایشان را باشد لیکن ملک استخلاف و تبعیّت؛ نه ملک حقیقى به طریق اصالت، چه ملک به طریق اصالت تنها حق راست و چون محمّدیان به کشف و شهود دریافتند که هیچ ذات و کمال و وجود به اصالت غیر حق را نتواند بود، حضرت حق نیز در حق ایشان خطابى مطابق کشف و فهم ایشان فرمود و با ایشان طریق مکر مسلوک نداشت؛ و قوم نوح علیه السلام چون پنداشتند که آنچه در دست دارند ملک ایشان است تصدیق مقال ایشان کرده شد بر سبیل مکر و به طریق تجلى برحسب اعتقادشان. چه چاره نیست از آنکه حق متجلّى شود روز قیامت به حسب اعتقاد معتقدین چنانکه (معتقدان چنانچه- خ) فرمود:
«أنا عند ظن عبدى بى»
و مسلم در صحیحش ذکر کرده: «البارى یتجلّى فینکر و یتعوّذ منه فیتحوّل لهم فى الصورة الّتى عرفوه فیها فیقرّون بعد الإنکار»، اما بعضى آشفتگان کوى عشق گویند: بیت:
ز چشم مردم صورتپرست پنهانى و لیک در نظر اهل دل هویدائى
چو نور چشم حسینى چگونه نشناسد به هر لباس که اى نازنین برون آئى
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۴۸
«إِلَّا خَساراً ...، فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ» فزال عنهم ما کان فی أیدیهم ممّا کانوا یتخیّلون أنّه ملک لهم.
و درین هر دو، جز خسارت سرمایه عمر نیست. قوله: «فزال عنهم» أی من استعداداتهم. که ایشان پنداشتند که ملک ایشانست و ندانستند که مستعار است و داده حق است «و العاریة مردودة». آخر از ایشان زایل شد، و علم حقیقى از ایشان فوت شد.
و هو فی المحمّدیّین «وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ»، و فی نوح «أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا»
فأثبت الملک لهم و الوکالة للَّه فیهم، فهم مستخلفون فیه. فالملک للَّه و هو وکیلهم، فالملک لهم و ذلک ملک الاستخلاف.
شرح «و هو فی المحمدیین» عایدست به «ما کانوا یتخیلون»، یا به «ما کانوا فی أیدیهم» به تقدیر اول، یعنى، ما یخیلوا أنّه ملک لهم ثابت فی المحمّدیین. کقوله تعالى: «وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ».
و به تقدیر دوم یعنى ما کان فی أیدیهم من الملک فهو ملک للَّه کما جاء فی حق المحمّدیین «وَ أَنْفِقُوا مِمَّا» الآیة،.
شاید که مراد از آن مال باشد. و مال از میل مشتق است یعنى الّذی مال بکم إلىّ فیه من حیث اعلم و ملتم أنتم إلیه فی تفکّرکم فمیلوا إلیّ فیه بالإتّفاق.
و آن چه در قوم نوح فرمود «أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا» یعنى ملک و مال، که در دست شماست، مرا وکیل خود گیرید در جمیع امور، یعنى تصرف به امر کنید.
ایشان ندانستند که مرتبه خلافت مطلق ایشان را ندادهاند، تا تصرّف ایشان را رسد. بلکه مالک نفس خودشان گردانیدند. پس، به تبعیّت این را ملک استخلاف گویند در معیّنى که نفس ایشان است و آن چه ایشان راست ملک حق است، و مالک الملک على الإطلاق اوست. و چون محمّدیان به کشف و عیان مشاهده کردند که هیچکس را وجود و کمال به اصالت نیست مگر حق را، پس توقیع ربّانى درباره ایشان مطابق کشف ایشان آمد و اجازت تصرف با او همراه که: «وَ أَنْفِقُوا ...» الآیة.
قوله «فهم فیه مستخلفون فیهم» یعنى امت محمد مستخلف در قوم نوح و جمیع امم ماضیه [اند]، که ایشان نیز از ملکند و ملک خداى تعالى راست، و خداى محمدیان را وکیل که «اتّخذوه وکیلا»، پس ملک محمدیان را باشد؛ اما ملک استخلاف نه ملک استقلال.