الفقرة العشرین :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره».
«و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام. )
قال رضی الله عنه : («رب اغفر لی» أی استرنی واستر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «وما قدروا الله حق قدره». «و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام . و الله یقول الحق.)
قال رضی الله عنه : ("رب")، أی یا رب ("اغفر لی") [نوح: 28]، أی استرنی) عن غیری فلا یشهدنی إلا أنا الذی هو أنت (واستر) عنی (من أجلی) غیری من حیث إنه غیرک فیجهل)، أی یجهل غیری الذی هو غیرک (مقامی) الکریم (وقدری) العظیم (کما جهل) عند الأغیار (قدرک) العظیم، فجعلوه قدرک وهو قدری (فی قولک : "وما قدروا" )، أی جمیع الأغیار ( الله ) لانتفائهم عنه بمغایرتهم فی دعوى نفوسهم جهة ضروریة ("حق قدره") [الزمر: 67] . بل دون قدره وهو إیمانهم به على الحجاب ("ولوالدی") تثنیة والد غلب على الوالدة فثنی بلفظ المذکر کالقمرین للشمس والقمر وهما (من کنت فی هذا العالم (نتیجة عنهما) من حیث النفس والجسم.
وهما العقل الکلى الطالع فی منزلتی عقلا جزئیة وهو الوالد (والطبیعة) الکلیة الطالعة فی منزلتی طبیعة جزئیة وهی الوالدة، وهذه الولادة الثانیة عن هذین الأبوین والولادة الأولى قبل ذلک عن أبوین هما العالم والمعلوم، وذلک قول عیسی علیه السلام: من لم یولد مرتین لم یلج ملکوت السموات والأرض.
(ولمن دخل) باطلاعه (بیتی أی قلبی) المملوء بالوحی والإلهام (مؤمنا أی مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة) التی أخبرتهم بها عنک (وهو ما حدثت به أنفسهم) لهم فظهر منها تکذیبة لی وهو تصدیق من حیث هی قلوب لا نفوس ("وللمؤمنین" من العقول) التی لهم فی عین کفرها من حیث إنها مصدقة مذعنة منقادة للحق الظاهر لها فی صورة ما عقلته، فاشتغلت بإیمانها عن بقیة الصور له مما لا یتناهى فی الغیب (والمؤمنات من النفوس) الکاشفة منه عما نزل فی منزلتها وظهر فی مرتبتها وقد قصرت عن معرفة إطلاقه فتقیدت بشهود خلق من أخلاقه .
("ولا تزد الظالمین") من العقول والنفوس والظلم مشتق (من الظلمات) وهو النور الأسود، وهم (أهل الغیب) عن کل معقول و محسوس، لأن العقل هو النور الأبیض والحس هو النور الأحمر فلا یعرفان النور الأسود، لأنه فوقهما .
وبهذا کان النبی صلى الله علیه وسلم یلبس العمامة السوداء إشارة إلى الغیب الذی فوقه، وإنما کان العقل نورة أبیض، لأنه کلما أشرق على شیء کشفه بل کشف عن إشراقه على ذلک الشیء لا عن ذلک الشیء.
فلا یعرف إلا قدر استعداده من کل شیء کالشمس إذا تجلت على الأرض وکشفت عما فیها إنما کشفت عن نورها الذی أشرقت به الأرض عند تجلیها علیها لا عن الأرض عما هی علیه.
لأن کل شیء هو النور الأسود الذی فوق النور الأبیض، فلا یعرف النور الأبیض منه إلا قدر استعداده .
وإنما کان الحس هو النور الأحمر، لأنه أدرک النفس المنصورة فی صورة الدم فلها اللون الأحمر، لأنه أحب الألوان للنساء والنفوس نساء العقول لأنها مخلوقة منها کحواء من آدم. ولأن الحمرة أشهر الألوان ولما نهى النبی صلى الله علیه وسلم عن المیاسر الحمر. قال : دعوا هذه البراقات للنساء».
(المکتنفین)، أی المحاط بهم من جهة ربهم (خلف الحجب الظلمانیة) التی هی عوالم الحس والشهادة ("إلا تبارا"[نوح: 8]، أی (هلاکا) واضمحلا لا بحیث یخرجون عن الحجب الظلمانیة التی هی جمیع المحسوسات ، والحجب النورانیة التی هی جمیع المعقولات.
ویدخلون فی حقیقة سیئاتهم الهالکة إلا وجه الحق (فلا یعرفون نفوسهم) المحاط بها المحجوبة بنظرها إلیها (لشهودهم) بربهم (وجه الحق) سبحانه وتعالى (دونهم) حیث یتحققون بهلاکهم فی وجوده تعالی فیزول عنهم کونهم أهل الغیب ویصیرون أهل الشهادة فینتقلون من مقام الإیمان إلى مقام الإحسان.
(و) مقامهم هذا (فی) الورثة (المحمدیین) أنزل على محمد فی القرآن قوله تعالى: ("کل شیء") معقول أو محسوس (مالک)، أی فان ومضمحل (وإلا وجهه) [القصص: 88]، أی الحق جل وعلى بمعنی توجهه إلى کل شیء.
فإنه الموجود لا غیر (والتبار) الواقع فی آیة نوح علیه السلام معناه (الهلاک) فهذه الآیة نظیر تلک الآیة (ومن أراد) من المریدین (أن یقف)، أی یطلع ویشرف (على أسرار) حقیقة (نوح علیه السلام) .
وفیه إشارة إلى أن کلام الشیخ رضی الله عنه على معنى هذه الآیة النوحیة من حیث ما تعطیه أسرار حقیقة نوح علیه السلام فی حق حقائق قومه ، لا من حیث ما یعطیه ظاهره فی شأن ظواهر قومه.
فمن اعترض على الشیخ رضی الله عنه من أهل الظاهر فقط الذین هم طائفة الحشویة المتمسکون بالظاهر وحده وهم منکرون للباطن لجهلهم به وبمقداره، ظنوا أن کلام الشیخ من جهة ما یعطیه ظاهر نوح علیه السلام فی ظواهر قومه وعموا عن قوله أسرار نوح علیه السلام، وعلم الأسرار هو علم البواطن لا الظواهر، ولیس الشیخ رضی الله عنه یجحد الظواهر بل للظواهر أهل یتکلمون فیها، ولیس السکوت عن الشیء جحودة له فلکل مجال رجال ولکل مقام مقال.
(فعلیه بالترقی)، أی الصعود من نفسه إلى عقله ومن عقله إلى روحه (فی فلک یوح) الذی هو اسم الشمس وهی هذا الکوکب النهاری المعلوم فی عالم الأجسام هی الروح الکلیة المنبعثة عنها جمیع الأرواح الجزئیة فی عالم العقول.
فالعقول للأرواح الجزئیة کالأجسام للنفوس الجمادیة والنباتیة والحیوانیة، والإنسانیة فی فلک یوح بالکشف عن مراتب الخلقة البشریة والفطرة الإنسانیة.
فإنها درجات بعضها فوق بعض للمترقی، درکات بعضها تحت بعض للهلاک الشقی کما قال تعالى فیه ظلمات بعضها فوق بعض، فإن الفریقین من فریق فی الجنة وفریق فی السعیر کما قال تعالى: "قل کل من عند الله" [النساء: 78] ولکن فریق الجنة رجعوا إلیه بعد هبوطهم منه، فصعدوا إلیه، فکانت أطوارهم درجاته .
کما قال: "رفیع الدرجات ذو العرش" [غافر : 15]، لأنه منتهى الدرجات العرش، وهو سقف الجنة ، وعندها سدرة المنتهى التی قال تعالى : "عند سدرة المنتهى . عندها جنة المأوى" [النجم: 14 - 15].
وفریق السعیر استمروا هابطین منه ناظرین إلى أنفسهم غیر راجعین إلیه ولا مقبلین علیه، فکانت أطوارهم دراکاتهم.
فکما أن درجات الجنة سبعة، درکات النار سبعة، وفی الجنة درجة ثامنة لیست للنار، وهی الغیب المطلق والنور المحقق والوسیلة العظمى التی لا تنبغی إلا لرجل واحد، قال رسول الله : «وأرجو أن أکون أنا ذلک الرجل» ، فإنها مخصوصة بالمقام المحمدی، والإرث الذاتی العلی ومعلوم أن الشمس فی السماء الرابعة، وکذلک الروح فی الدرجة الرابعة بعد درجة الجسم ودرجة النفس ودرجة العقل فی الصاعد وهی درکات فی الهابط، فمن قطع هذه الدرجات الثلاث ووصل إلى الدرجة الرابعة عرف أسرار نوح علیه السلام،
ووقف على حقیقته التی أخذ منها الشیخ رضی الله عنه کلامه فی هذه الآیة، وعلامة المترقی فی کل درجة من هذه الدرجات الثمانیة أن یرى ذاته عین تلک الدرجة ، فالواقف فی درجة الجسم یرى ذاته جسما، ولا یسمى الجسم درجة إلا إذا کان صاحبه متوجهة منه إلى الأعلى وإن کان متوجها إلى الأسفل، فالجسم درکة لا درجه وهکذا ما فوقه من الدرجات فی الصعود والدرکات فی الهبوط.
(وهو)، أی الترقی فی فلک یوح مذکور على الوجه البیان الأتم (فی) کتاب (التنزلات الموصلیة) المنسوبة إلى بلاد الموصل، لأن الشیخ رضی الله عنه صنفها فیها (لنا)، أی من جملة تصانیفنا هذا الکتاب وهو کتاب عظیم المقدار جعله الشیخ رضی الله عنه على خمسة وخمسین بابا فی أسرار علوم وحقائق وفهوم، ذکر هذا الترقی فیه بما یطول شرحه فی الباب السادس والأربعین منه، والله الهادی لا سواه.
تم فص الحکمة النوحیة
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره».
«و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام. )
بقوله رضی الله عنه : ("ربی أغفر لی" أی استر لی واستر من أجلی) ولو کان المراد لنفسه لما دعا لنفسه بمثل ما دعا علیهم عطف تفسیر لقوله :
استر لی أی استر ذاتی من أجلی بأنوار ذائک حتى تهلک فیک أبدأ کما یهلک القوم فیک أبدأ بدعائی علیهم .
فدعا کلهم بالستر لئلا یضلوا عباده ودعا لنفسه بالستر کی یجهل قدره لأن مجهول القدر من أجل علو المرتبة (فیجهل مقامی وقدری) بحیث لا یطلع أحد غیرک على مقامی ولا یصل إلیه (کما جهل قدرک فی قولک "وما قدروا الله حق قدره") [الأنعام: 91] .
فدعا لنفسه من الله تعالی مقاما مختصا لله حثی اتحد معه فیه بحیث لا یسعه غیره وذلک من علو همنه لنفسه ("ولوالدی" من کنت نتیجة عنهما وهما العقل والطبیعة ولمن دخل بیتی أی قلبی) وهو القوی الروحانیة .
قال رضی الله عنه : (مؤمنا أی مصدقا بما یکون فیه) أی فی القلب (من الإخبارات الإلهیة وهو) أی ما یحصل فی القلب (ما حدثت) أی أخبرت به (أنفسها) أی أنفی النفوس وتأنیث الضمیر باعتبار النفوس (وللمؤمنین من المعقول والمؤمنات من النفوس "ولا تزید الظالمین) [نوح: 74] . مأخوذا ( من الظلمات أهل الغیب) عطف بیان للظالمین (المکتشفین خلف الحجب الظلمانیة "إلا تبارا") أی هلاکا فیک .
فإذا هلکوا (فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم) أی من دون أنفسهم وما أشار إلیه نوح علیه السلام فی دعائه بالتبار (جاء فی المحمدیین فی کل شیء هالک إلا وجهه [القصص: ۸۸]. و التبار الهلاک) .
فالظالمین ههنا غیر ما ذکر فی الأول، وهذا أعلى من الأول لذلک دعا فی حق الأول بزیادة الحیرة بقوله :"إلا ضللا " أی حیرة فهم المتحیرون والحیرة من بقاء الوجود.
فی الثانی بزیادة الهلاک بقوله : "إلا تبارا" فهم الهالکون المتخلصون عن قید الحیرة إذ لا وجود لهم بسبب هلاکهم فی الله .
فهم أعلى من الأول فی مقام الفناء وإن کان الأول أعرف فی مقام العرفان (ومن أراد أن یقف بتمامه على أسرار نوح علیه السلام فعلیه بالترقی فی فلک نوح) وهی الشمس .
(وهو) أی الوقوف على أسرار نوح علیه السلام أو فلک نوح مذکور (فی النزلات الموصلیة لنا) فإن ما ذکرته من أسراره ثم لم یذکر ههنا.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره».
«و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام. )
" رب اغفر لی" أی استرنی واستر من أجلى فیجهل مقامی وقدری کما جهل قدرک
فی قولک: "وما قدروا الله حق قدره" (الأنعام: 91 " ولوالدی" من کنت نتیجة عنهما وهما العقل والطبیعة.
"ولمن دخل بیتی" أی قلبی " مؤمنا" مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة وهو ما حدثت به أنفسها. وللمؤمنین من العقول "والمؤمنات" من النفوس.
ولا ترید الظالمین من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة.
إلا "تبارا" (نوح: 28) أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم. وفی المحمدیین. وکل شیء هالک إلا وجهه (القصص: 88) والتبار الهلاک.
ومن أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالترقی فی فلک یوح، وهو فی التنزلات الموصلیة لنا والله یقول الحق.
ثم شرع فی معنى قوله تعالى: "رب اغفر لی" (نوح: 28) ففسره بمعنی استرنی، لأن الغفر هو الستر وفسر الوالدین بالعقل والطبیعة، أما العقل فللأسماء الإلهیة، وأما الطبیعة فلعالم جسمه، ومجموعهما هو والده، وفسر البیت بالقلب، وفسر المؤمن بالمصدق وهو على وفق اللغة، وخص المؤمنین بالعقول لأنها أعلى والمؤمنات بالنفوس لأنها دونها والعقل فاعل فی النفس فهو الذکر وهی الأنثى کنسبة القلم الأعلى من اللوح المحفوظ.
وأردف ذلک ببیان حال الظالمین، واشتق أسمائهم من الظلمات، وفسر حالهم بأنهم حجبوا بالحق عن ادراک نفوسهم، فهو هلاک لهم لأنهم لا یعرفون نفوسهم.
واستدل بحال بعض المحمدیین فی نزول الآیة فیهم مخبرة لهم أنه "کل شیء هالک إلا وجهه" (القصص: 88) .
والهالک: المعدوم، والمستثنى من العدم یکون موجودا، فالموجود هو وجهه الکریم وقال: "إن فی فلک یوح" وهی الشمس أسرار نوح وفلک یوح هو السماء الرابعة والله الهادی.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره». «و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی.
«مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام. )
قال رضی الله عنه : « " رَبِّ اغْفِرْ لِی " أی استر لی واستر من أجلی فیجهل مقامی وقدری ، کما جهل قدرک فی قولک : " وَما قَدَرُوا الله حَقَّ قَدْرِه ِ ". " وَلِوالِدَیَّ " : من کنت نتیجة عنهما وهما العقل والطبیعة .
" وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ " أی قلبی . " مُؤْمِناً " أی مصدّقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیّة وهو ما حدّثت به أنفسهم " وَلِلْمُؤْمِنِینَ " من العقول " وَالْمُؤْمِناتِ " من النفوس ".
یعنی رضی الله عنه : أنّ النفوس الجزویة البشریة نتائج العقول والنفوس العلویة ، والأمّهات الطبیعیة السفلیة ، فاستر حقائق القوى الطبیعیة وحقائق القوى الروحانیة فی أحدیة جمع قلبی الداخلة تحت حیطته مؤمنا مصدّقا بما ورد علیّ من أسرار الجمع ، وأنوار الخیر والنفع ، ممّا یحدث فی من الوحی والإلهام ، وتحدّثنی بذلک فی مناجاة التعلیم والإعلام ، وللمؤمنین من القوى العقلیة والروحیة ، والمؤمنات من القوى النفسانیّة .
قال رضی الله عنه : " وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ " من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیّة " إِلَّا تَباراً " أی هلاکا ، فلا تعرفون نفوسهم بشهودهم وجه الحق دونهم ".
یعنی رضی الله عنه : إذا غرقوا فی طوفان نورک الموّاج ، مستغرقا بهیاجه لنار الفرق الهیّاج ، فاضمحلَّت معرفتهم بغیریّاتهم ، ودعاویهم فی طواغیت صنمیّاتهم ، وحجابیّات عرفهم وعاداتهم ومعتقداتهم ، فعادوا غیّبا خلف حجب عزّ عینک کما کانوا فی مظهریّاتهم.
قال رضی الله عنه : « فی المحمّدیّین " کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَه ُ " . والتبار :الهلاک.
یعنی رضی الله عنه : فی المشرب المحمدی شهود کلَّی لاضمحلال کل شیء فی عین الحق ، ووجه کل شیء حقیقته وحقیقته عینه الثابتة ، فهی وجه الحق الذی ظهر به وفیه وله ، وهو الباقی منه فی قوله : " وَیَبْقى وَجْه ُ رَبِّکَ " ، وتبور الحجب والستور ، ویبقى وجه نور النور ، وإلى الله عاقبة الأمور .
قال رضی الله عنه : « ومن أراد أن یقف على أسرار نوح علیه السّلام فعلیة بالرّقیّ فی فلک یوح وهو فی "التنزّلات الموصلیّة" "لنا" .
یعنی رضی الله عنه : أنّ أکثر أسرار ما یتعلَّق بکلمة نوح علیه السّلام من الحکمة والمشاهد الغریبة لمن یعرج بروحه إلى فلک الشمس ، فإنّ طوفان انفهاق النور ، من تنّور عینها یفور .
وقد ذکر رضی الله عنه أکثر أسرار مقام نوح فی کتاب « التنزّلات الموصلیّة » وهو کتاب جلیل القدر ، فلتطلب الأسرار النوحیّة منه إنشاء الله تعالى.
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره».
«و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا.)
قال رضی الله عنه : " رَبِّ اغْفِرْ لِی " أی استرنی واستر من أجلى ، فیجهل مقامى وقدرى کما جهل قدر الله فی قولک " وما قَدَرُوا الله حَقَّ قَدْرِه " أی استر بنور ذاتک أنانیتى .
واستر بنور صفاتک رسومى وآثارى ، وقوى نفسى وطیعتى لأجلی ، أی خلصنی من التلوین بظهورها لأکون محوا بکلیتى فیک ، فأینا مجهول القدر کما وصفت ذاتک.
قال رضی الله عنه : ( ووالدى من کنت نتیجة عنهما وهی العقل والطبیعة ) أراد بالعقل والطبیعة الروح والنفس ، أو ردهما على اصطلاح الحکماء.
وأراد بالنتیجة القلب الحاصل منهما ، فإن الحقیقة الإنسانیة المعبر عنها بأنا وسرها من حملة السر لأجله ، حتى لا یبقى منه أصل واسم ورسم فلا ینعت فلا یعرف ( " ولِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ " أی قلبى " مُؤْمِناً " مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة وهو ما حدثت به أنفسهم ) ولما استجیب دعاؤه بالفناء باللَّه أقام أنیة الله مقام أنانیته ، وکان بیته قلبه لقوله علیه الصلاة والسلام «قلب المؤمن بیت الله » .
وقوله حاکیا عن ربه « لا یسعنی أرضى ولا سمائى ویسعنی قلب عبدى المؤمن » ومن حق التجلی الإلهی أن یفنى ما تجلى له فلم یبق إلا هو ، فکان أحادیث قلبه إخبارات إلهیة وکان من دخله مصدقا بها عارفا واصلا مثله ، فیلزم أن تکون أحادیث أنفسهم من تلک الإخبارات الإلهیة .
لأن القلب ومن دخله فی مقام الفناء فی عین أحدیة الجمع.
فکل ما هجس ببال منهم کان إخبارا إلهیا ، وضمیر الجمع وصیغته فی أنفسهم لمن دخل محمول على المعنى ، وفی بعض النسخ : أنفسها على تأویل النفوس والأعیان ( وللمؤمنین من العقول والمؤمنات من النفوس ) ظاهر (ولا تَزِدِ الظَّالِمِینَ " من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة ) أول الظالمین بذوى الظلمات من قوله علیه الصلاة والسلام « الظلم ظلمات یوم القیامة » وفسرهم بأهل الغیب بحسب ما علیه من الحال والاستغراق فی الغیب .
وقوله أهل الغیب بیان لهم ، المکتنفین أی المتخذین أکنافهم والمتوطنین خلف الحجب الظلمانیة وراء الأستار الحجابیة والأطوار الجسمانیة الظلمانیة ، المحتجبین فی حظائر القدس عن أعین الناظرین ( " إِلَّا تَباراً " أی إلا هلاکا ) فی الحق ( فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم ) .
قوله ( فی المحمدیین " کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَه " والتبار : الهلاک ) یجوز أن یکون صفة للظالمین : أی الظالمین الکائنین ، أو حالا أی کائنین فی المحمدیین والمراد ظالمو أمة محمد علیه الصلاة والسلام من المصطفین .
أو صفة لهلاکا أی هلاکا واقعا فی المحمدیین أو فی زمرتهم ، او متعلقا لشهودهم أی لشهودهم وجه الحق ، وقوله " کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَه " بیان لمشرب المحمدیین أی فیهم شهود کلى باضمحلال الرسوم وفناء کل شیء عند طلوع الوجه الباقی المحرق سبحانه ما انتهى إلیه بصره من خلقه .
ویجوز أن یکون قوله فی المحمدیین منقطعا عما قبله ، على أن الکلام مبتدأ فی المحمدیین خبره أی فیهم هذا الشهود ، والوجه هو الذات الموجودة مع لوازمها ، ووجه الحق هو عین الوجود الأحدى الجمعى أی المطلق ( ومن أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالترقى فی فلک نوح ، وهو فی التنزلات الموصلیة لنا ) أکثر أسرار الکلمة النوحیة من الحکم والمعارف والمشاهدات لا تنکشف.
إلا لمن یترقى بروحه إلى فلک الشمس ، ونوح اسم الشمس لأنه المکان العلى الذی هو منشأ القطب ومبدأ تنزله ، ومن نور روحانیتها إمداده ، والتنزلات الموصلیة کتاب من تصانیفه رفیع القدر ، ذکر فیه الأسرار النوحیة والتنزلات الروحیة لسائر الأنبیاء والأولیاء .
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره». «و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام. )
یقول الشیخ رضی الله عنه : ("رب اغفر لی" أی، استرنی) أی، أستر ذاتی. (واستر من أجلى). أی، أستر صفاتی وکمالاتی من أجلى لیکون ذخیرة للآخرة.
(فیجهل مقامی و قدری) على البناء للمفعول. أی، أستر کمالاتی لئلا یطلع الخلق على مقامی و قدری عندک فیحسدوننی ویهلکونی کما (جهل قدرک فی قولک :و"ما قدروا الله حق قدره".) ولما کان هذا أیضا مقاما من المقامات الإلهیة، طلب الاتصاف به أیضا للمضاهات بینه وبین الحق.
("ولوالدی" من کنت نتیجة عنهما، وهما العقل والطبیعة). وإنما فسر الوالدین بالعقل والطبیعة، لأنهما مظهرا حقیقة آدم وحواء فی العالم الروحانی. ولکون العقل فعالا والطبیعة منفعلة، خص العقل بالأبوةوالطبیعة بالأمومة.
والمراد بالعقل ها هنا، هو الروح، کما هو اصطلاح أهل التصوف، لا القوة النظریة والمفکرة، وبالطبیعة، النفس المنطبعة، ونتیجتها القلب.
یقول الشیخ رضی الله عنه : ("ولمن دخل بیتی" أی قلبی). حین فنى عن نفسه وهواه. وجعل (القلب) مستقر الحق ومأواه. ("مؤمنا" أی، مصدقا بما یکون فیه) أی، بما یحصل فی القلب.
(من الإخبارات الإلهیة) إنما جعل الواردات القلبیة والإلهامات الروحیة (إخبارات إلهیة)، لأن القلب والروح مطهر عن الأجارس البدنیة ومقدس من الکدورات الجسمانیة، وکلما یرد علیهما مطابق لما هو الأمر علیه فی نفسه، فهو ربانی.
لذلک قیل: إن الخواطر الأول کلها ربانیة حقیة، وإنما یتطرق إلیها منتعملات النفس وتصرفاتها أمور تخرجها عن الصواب، فتصیر أحادیث نفسانیة ووساوس شیطانیة.
(وهو) أی، ما یکون وما یحصل فیه من الإخبارات الإلهیة. (ما حدثت به أنفسها.)
(أنفسها) فاعل (حدثت). وفی بعض النسخ: (أنفسهم.)
والضمیر للمذکرین فی الآیة أنثه باعتبار (النفوس). فهو تعریف ما للخبر الإلهی الذی لا یکون بواسطة الملک.
ولا ینبغی أن یتوهم أن کل ما یحصل فی النفوس هوکذلک، بل هذا المقام لمن تطهر من الأدناس نفسه، وأجاد وأسلم شیطانه وانقاد، ولا یوسوس الخناس فی صدره وعرف جمیع مکائد نفسه، فإذا خطر فی قلبه خاطر أولا، یکون ذلک حدیثا ربانیا، والحق ناطقا بلسانه، کما نطق بلسان غیره.
("وللمؤمنین" من العقول "والمؤمنات" من النفوس).
وإنما فسر (المؤمنین) بالعقول، أی المجردات، لأن نفوسهم فعالة فی نفوس غیرهم مؤثرة بالهمة فیها،بل فی العالم على قدر قربهم ونصیبهم من الاسم (القادر) وکمالهم من الله، کالعقول.
و (المؤمنات) بالنفوس، أی المنطبعة المطمئنة، إذا (النفس) فی اصطلاح هذه الطائفة لا یطلق إلا بها، لا بالناطقة المجردة، کاصطلاح الحکماء، لأنها هی المنفعلة عن الروح أولا، ثم بواسطتها ینفعل الطبیعة الجسمیة والبدن.
("ولا تزد الظالمین") أی، المستترین بالغواشی التی توجب الظلمات، لذلک قال: (من الظلمات) أی، مأخوذة من الظلمات.
کما قال علیه السلام: (الظلم ظلمات یوم القیامة). (أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة) منصوب على أنه عطف بیان (الظالمین). والمراد منه العارفون بالغیب وإن کانوا ظاهرین بالحجب الظلمانیة التی یسترهم کالملامیة. وهؤلاء هم الذین جاء فی حقهم: (أولیائی تحت قبابی لا یعرفهم غیری) ("إلا تبارا" أی، هلاکا) أی، هلاکا فیک.
(فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم). أی، إذا هلکوا فیک، فلا یعرفون نفوسهم ولا یشعرون بذواتهم ولا یظهرون بإنیاتهم، لشهودهم وجه الحق الباقی أبدا دون أنفسهم، لئلا یحتجبوا بها عن الحق.
(فی المحمدیین:"کل شئ هالک إلا وجهه" وذاته. و "التبار" الهلاک.)
أی، کما جاء فی حق المحمدیین وفی کتابهم: (کل شئ هالک إلا وجهه). و ذاته، و التبار الهلاک، فطلب نوح، علیه السلام، الهلاک فیه بقوله: (ولا تزد الظالمین إلا تبارا.)
(ومن أراد أن یقف على أسرار نوح، فعلیه بالترقی فی فلک یوح). (یوح)، بالیاء والواو الساکنة والحاء، هی (الشمس).
وإنما أحال الطالب السالک بالترقی إلى فلک الشمس. لأن الغالب على أملاک فلکها التنزیه. و روحانیة فلک الشمس قلب عالم الأرواح المنزهة، فحصلت المناسبة بینهما.
(وهو فی التنزلات الموصلیة لنا، والسلام). أی، الوقوف علیها وبیانها مذکور فی کتاب التنزلات الموصلیة. فإنه بین هناک وجه المناسبة بینهما، وکشف بعض أسراره الذی لم یذکره هاهنا. والله أعلم بالصواب.ٍ
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره». «و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی.
«مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة.
«إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام. )
قال رضی الله عنه : («رب اغفر لی» أی استرنی واستر من أجلی فیجهل قدری ومقامی کما جهل قدرک فی قولک: «وما قدروا الله حق قدره». «ولوالدی»: من کنت نتیجة عنهما وهما العقل والطبیعة. «ولمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة وهو ما حدثت به أنفسها. «وللمؤمنین» من العقول «والمؤمنات» من النفوس. «ولا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» والتبار الهلاک. ومن أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، وهو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام . )
. وفی کل شیء آیة تدل علیک , على ما أشرت إلیه (فی قولک: "وما قدروا الله حق قدره" [الأنعام: 19]).
أی: ما عرفوه حق معرفته، واغفر ("ولوالدى" [نوح: 28]).
ولما کان قصد الشیخ رضی الله عنه بیان غیر المفهوم الأول فسره بقوله (من کنت نتیجة عنهما وهما العقل) المنتج لروحانیتی، (والطبیعة) المنتجة لجسمانیتی طلب لهما الستر بغایة ظهورهما فی تصرفاتهما. واغفر ("لمن دخل بیتی" [نوح: 28]).
ولما کان قصده أیضا بیان غیر المفهوم الأول فسره بقوله (أی: قلبی) والداخل فیه النفس الحیوانیة طلب لها الستر عن إمارتها؛ بأن تصیر مطمئنة متنورة بنور القلب.
ولذلک قال رضی الله عنه : ("مؤمنا" [نوح:28]. أی: مصدقا بما یکون فیه) أی: فی القلب (من الإخبارات الإلهیة وهو) أی: ما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة (ما حدثت) القلوب (به أنفسها)، وفی نسخة أنفسهم , بما أخذته القلوب عن الأرواح عن الله تعالى، واغفر ("للمؤمنین" [نوح: 28]). ، من العقول "والمؤمنات" [نوح: 28]، من النفوس).
بغایة الظهور لها فی تصرفاتها، وهذا کله بطریق الإشارة ثم طلب لمن یستر أحواله ومقاماته عن الخلق مزید الستر بطریق الإشارة فی ضمن دعائه على الطغاة فقال: ("ولا تزد الظالمین") [نوح: 28]، أی: الجاعلین أنفسهم فی حجاب عن الخلق أخذ الظالم بطریق الإشارة (من الظلمات).
ولما أوهم أنهم أهل الحجب الظلمانیة فسره بقوله: (أهل الغیب) أی: الغائبین عن نظر العامة لقصور نظرهم عن إدراکهم .
(المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة)، التی للخلق، فلا یبصرونهم دعا فی شأنهم ألا یزیدهم ("إلا تبارا" [نوح:28] أی: هلاگا). فی ذاته بحصول الفناء لهم حتى یقطعوا الالتفات إلى نظر الخلق، فلا یشتغلوا بالاستتار عنهم؛ لأن ذلک عن بقاء نفوسهم، فإذا فنوا فی الله (فلا یعرفون نفوسهم)، فکیف یطلبون ستر أحوالها ومقاماتها عن نظر العامة (لشهودهم وجه الحق دونهم).
ثم أشار إلى أن هذا التبار مشیرا إلى الفناء کالهلاک (فی) کتاب (المحمدیین) فی قوله تعالى: ("کل شیء هالک إلا وجهه " [القصص: 88]) .، وکیف لا؟
(والتبار: الهلاک) فقد عرفت بما ذکرنا أن هذه المعانی بطریق الإشارة بحیث لا تنافی المفهومات الأول فإنها لو أدیت بطریق العبارة فلیس فیها إنکار المفهومات الأول لهذه العبارات کفعل أهل الظاهر من الصوفیة.
وفعل الباطنیة من الشیعة قال ذلک: إنما کان إلحادا وکفرا لإنکار المفهومات الأول لهذه العبارات؛ وإلا فلا شک أن للقرآن ظاهرا وباطنا، وحدا ومطلعا، کما نطق به الحدیث: «إن للقرآن ظاهرا وباطنا وحدا ومطلعا» أخرجه ابن حبان فی صحیحه.
قال رضی الله عنه : (ومن أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالترقی فی فلک نوح) أی: الشمس تحصیل المعارف المتعلقة بروحانیته الغالب علیها التنزیه کروحانیة نوح؛ فهی متعلقة بها (وهو) أی: بیان ذلک الترقی مذکور (فی) کتاب ("التنزلات الموصلیة" لنا) .
ولما فرغ عن الحکمة السبوحیة المنزهة عن النقائص الإمکانیة شرع فی الحکمة القدوسیة المنزهة عما یعد کمالات فی الممکنات، ولیست بکمالات على الإطلاق.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره». «و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام. )
قال الشیخ رضی الله عنه : ( " رَبِّ اغْفِرْ لِی " أی استرنی ) على أن یکون اللام صلة ( واستر من أجلی ) على أن یکون لام الأجل .
ومن جملة تلک الأحکام ما قال نوح دعاء له ولقومه مفصّلا. وإنّما جمعهما لأنّ مؤدّاهما واحد ، وهو ستر حقیقته وحقیقة الکلّ من الذین فی حیطة دعوته بأحکام تعیّناتها ، حتّى یتمّ الأمر الذی یترتّب علیه المراد ، على ما هو مقتضى منصب النبوّة والرسالة من وضع الصور وتربیته الحقائق فی ضمنها ، سیّما ما اختصّ به الکلمة النوحیّة ، فإنّها مؤسس هذا البنیان وممهّد قواعده.
وذلک لأنّ الحقائق لو لم تکن مختفیة بصورها ، متلبّسة بأحکامها الساترة بل کانت ظاهرة للکل لم ینتظم أمر الوجود ، لعدم التفاضل حینئذ ، فلا ینقاد المأمور للآمر ، ولا المألوه للإله ، وإلیه أشار الشیخ رضی الله عنه بقوله : ( فیجهل قدری ومقامی ، کما جهل قدرک ) ومقامک ( فی قولک : " وَما قَدَرُوا الله حَقَّ قَدْرِه " ) [ 6 / 91 ] .
قال الشیخ رضی الله عنه : ("وَلِوالِدَیَّ " من کنت نتیجة عنهما ، وهما العقل ) المجرّد الذی له التأثیر ( والطبیعة ) القابلة المتأثرة عنه دائما ، والطبیعة هاهنا مستعملة على العرف المتعارف .
قال الشیخ رضی الله عنه : (" وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ " أی قلبی ، " مُؤْمِناً " ، أی مصدّقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیّة ، وهو ما حدّثت به أنفسهم) وفیه تنبیه على أنّ من انتسب إلى أحد من الکمّل واستحکم رقائق الانتساب بروابط المحبّة التی هی الطریق إلى مستفاض الاتّحاد ، ودخل بها قلبه وأخذ منه مکانا لنفسه ، فکلّ ما حدّثت به نفسه هو من الإخبارات الإلهیّة الواردة علیه ، وذلک لظهور سلطان الاتحاد .
قال الشیخ رضی الله عنه : ( "وَلِلْمُؤْمِنِینَ " من العقول ) المنتسبة إلى المواد ("وَالْمُؤْمِناتِ"من النفوس ) المنطبعة فیها .
("وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ" ) یعنی المستهلکین فی غیاهب غیب الهویّة التی لا تمیّز فیها أصلا ، (من الظلمات : أهل الغیب ، المکتنفین خلف الحجب الظلمانیّة ) یعنی وراء أحکام البطون ومقتضیات غیب الذات ، فإنّهم یعبّرون عن تلک الأحکام بالظلمة ، کما قال الشیخ فی اصطلاحاته: " یسمّى العلم بالذات ظلمة " .
(" إِلَّا تَباراً " [ 71 / 28 ] أی هلاکا ، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحقّ ) ومحیا إطلاقه الذی الکلّ فیه عینه ، لا تحیّر فیه أصلا (دونهم).
وما یدلّ على هذه الحکمة ( فی المحمّدیین ) بأجمع کلمة : (" کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَه ُ") [ 28 / 188 ] .
( ومن أراد أن یقف على أسرار نوح ) وتفاصیل حکمه ( فعلیه بالرقی فی فلک نوح ) یعنی فلک الشمس ( وهو فی التنزّلات الموصلیّة لنا - والسّلام ) .
فإنّه قال فیها :
« اعلم أنّ فلک الولایة هو الفلک الأعظم المحیط الأتمّ العقلی
وفلک النبوّة هو الفلک الأتمّ النفسی ،
وفلک الرسالة هو الفلک القریب الهیولانی ،
وفلک الجهل هو فلک الزحل ،
وفلک العلم هو الفلک المشتری ،
وفلک الشک هو الفلک المرّیخی ،
وفلک النظر هو الفلک الشمسی ،
وفلک الظنّ هو الفلک الزهری ،
وفلک التقلید هو الفلک العطاردی ،
وفلک الایمان هو الفلک القمری " .
وقال فی موضع آخر منها: « لمّا طلب عقلی الرئاسة على العقول والتقدیم قرع بهمّته باب القدیم ، فنزل إلیه الروح ، ملتفّا فی بردة یوح » إلى هنا کلامه .
وتحقیق ذلک أنّ النظر العقلیّ موطن التمییز الذی هو عبارة عن ستره الأعیان بصورها الخاصة الظاهرة بها عند المدارک ، المخفیة إیّاها فی المشاهد ، کما أن الشمس هی المظهرة للمحسوسات بصورها الکونیّة ، المخفیة للأعیان بصورها الوجودیّة ، ولما کان لنوح نوع اختصاص بهذا الموطن الإظهاری النظری قال : " رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوالِدَیَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِناتِ وَلا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَباراً " [ 71 / 28 ] حسبما مرّ من التأویل .
وذلک لأنّ النظر العقلیّ وإن کان موطن الحصر والتنزّل ، ولکن إذا ایّد بالقوّة القدسیّة السماویّة التی للأنبیاء صار بجمعیّته للطرفین معدن الکمالات الحقیقیّة .
وفی طیّ عبارته من جمعیّة الترقّی والتنزّل إشارة إلیه - فلا تغفل .
ثمّ هاهنا تلویح حرفیّ لا یبعد ذلک من قصد الشیخ فی هذا التعبیر ، وهو أن الترکیب من الواو والحاء الذی هو صورة الوجه الباقی وفیه لسان الوحی الذی منه وصول الأنبیاء إلى بساط الاستکمال والتکمیل .
قد ابتنی ذلک فی الکلمة النوحیّة ، على ما هو أقصى نهایة التنزلات العشریّة الشعوریّة ، کما أنّه فی « یوح » قد ابتنى على مبدأ تلک المرتبة .
وأمّا فی « الروح » فقد ابتنی على ما ترقى مرتبة أخرى فی أمر الإظهار ، وهی المترتّبة على القدرة والاختیار ، کما لا یخفى على الواقف بالأصول الإحصائیّة .
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:
یقول الشیخ الأکبر ابن العربی الطائی الحاتمی : («رب اغفر لی» أی استرنی و استر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره». «ولوالدی»: من کنت نتیجة عنهما وهما العقل والطبیعة. «ولمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة وهو ما حدثت به أنفسها. «وللمؤمنین» من العقول «والمؤمنات» من النفوس. «ولا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة.
«إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» والتبار الهلاک. ومن أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا.)
قال رضی الله عنه : («رب اغفر لی» أی استرنی واستر من أجلی فیجهل قدری و مقامی کما جهل قدرک فی قولک: «و ما قدروا الله حق قدره». «و لوالدی»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطبیعة. «و لمن دخل بیتی» أی قلبی. «مؤمنا» مصدقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیة و هو ما حدثت به أنفسها. )
("رب أغفر لی" ، أی استرنی) على أن تکون اللام لتکمیل معنى الفعل، أی أستر ذاتی وما یتبعها من صفاتی وأفعالی فی ذاتک وصفاتک وأفعالک (واستر من أجلی)، على أن تکون اللام للتعلیل وإنما عطف بالواو وتنبیها على ما سبق من أن مفهوم أحل الخصوص مما نطقت به ألسنة الشرائع کل ما یفهم من وجوه اللفظ بأی لسان کان فی وضع ذلک اللسان فکلا المعنیین مراد معا.
أی جعل ذلک الستر المطلوب لی لا على بأن یکون الاتصاف به سبب للمضاهاة بینی وبینک وسیلة للغرب لا للبعد (فبجهل مقامی وتدری) عند الخلق فلا یطلع أحد علیه (کما جهل قدرک) عندهم .
کما ذکرته (فی قولک : "وما قدروا الله تم قدره" . "ولوالدی") ، أی (من کنت نتیجة عنهما وهما العقل) یعنی الروح المجرد (والطبیعة) یعنی النفس المنطبعة ونتیجتهما القلب الحاصل عنهما ، وإنما قال : من کنت نتیجة عنهما فإن الحقیقة الإنسانیة هی القلب لا غیر .
("ولمن دخل بیتی" ، أی قلبی) بل مقام فلبی هو الفناء فی الله والبقاء به (مؤمنا أی مصدقا بما یکون فیه) بل فی مقامه (من الإخبارات الإلهیة وهو)، أی الإخبار الإلهی (ما حدثت به أنفسهم)، أی أنفس الداخلین فی مقام القلب، فإن أحادیث
نفوس أرباب القلوب لا تکون إلا حقانیة إلهیة سواء کانت بواسطة ملک أو بغیر واسطة ولا تشوشهم الهواجس النفسانیة والوساوس الشیطانیة.
وفی بعض النسخ نفسها، والظاهر أن التأنیث حینئذ إنما هو حکایة لما صح فی الحدیث الصحیح أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال : " تجاوز عن أمتی ما حدثت به أنفسها ما لم تکلم أو تعمل"و "إن الله تجاوز لأمتی عما وسوست، أو حدثت به أنفسها، ما لم تعمل به أو تکلم" صحیح البخاری.
" فالمعنى أن الأخبار الإلهی ما یفهم من قوله علیه السلام: «: إن الله تجاوز عن أمتی "ما حدثت به أنفسها" ما لم تعمل أو تتکلم ".
قال رضی الله عنه : («و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النفوس. «و لا تزد الظالمین»: من الظلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظلمانیة. «إلا تبارا» أی هلاکا، فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم فی المحمدیین. «کل شی ء هالک إلا وجهه» و التبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرقی فی فلک یوح "نوح"، و هو فی التنزلات الموصلیة لنا والسلام.)
فالحدیث المذکور : ("والمؤمنین" من العقول) المجردة، أی الأرواح لأن من شأنهم التأثیر فلهم مرتبة المذکورة ("والمؤمنات" من النفوس) المنطبعة لأن من شأنهم التأثیر فلهم مرتبة الأنوثة ("ولا تزد الظالمین") مأخوذا (من الظلمات) کما قال صلى الله علیه وسلم : "الظلم ظلمات یوم القیامة" (أهل الغیب) منصوب على أنه عطف بیان للظالمین (المکتنفین) أی المستترین مع کمال نورانیتهم (خلف الحجب الظلمانیة) و وراء الأستار الجسمانیة ("إلا تبارا" أی هلاکا) [نوح : 28] بالفناء فیک (فلا یعرفون) بواسطة هذا الهلاک (نفوسهم) ولا یشعرون بذواتهم (لشهودهم وجه الحق) الباقی أزلا وأبدا (دونهم)، أی دون أنفسهم فلا یحتجبون بها عن الحق تعالی .
(و) جاء (فی المحمدیین) قوله تعالى : ("کل شیء هالک إلا وجهه" و التبار : الهلاک) [القصص: 88] .
فما جاء فی النوحیین موافق لما جاء فی المحمدیین (ومن أراد أن یقف على أسرار نوح) علیه السلام وحکمته المنطویة فی کلمته (فعلیه بالرقاء فی فلک یوح وهو)، أی بیان أکثر أسرار نوح ووجه توقف انکشافها على الرقی فی فلک یوح مذکور (فی کتاب التنزلات الموصلیة لنا).
قال بعض الشارحین : هو کتاب جلیل القدر فلتطلب الأسرار النوحیة منه والسلام علی من اتبع الهدی واجتنب عن أن یتطرق إلیه الضلالة والردی.
إذا ظهر علیه الحق فیما سمع وأقبل علیه بالقبول والإذعان والأسرار إلى بقعة الإمکان.
انتهی الفص النوحی
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: ۳۳۲-۳۳۸
«رَبِّ اغْفِرْ لِی»( س 71- 28) - اى استرنى و استر من اجلی فیجهل مقامى و قدرى کما جهل قدرک فى قولک: «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ»( س 6- 91). «و لوالدىّ»: من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطّبیعة.
چون نوح- ع- از دعاء علیهم فارغ شد، به «دعاله» که ذات او است، مشغول گشت، و از مقامى که ستر است، تجاوز نکرد، و گفت: اى ربّ من، ذات مرا مستور دار؛ و از براى من، صفات و کمالات مرا، جهت ذخیره آخرت هم، مستور دار؛ تا خلق تو بر مقام من اطّلاع نیابند. و قرب من، و قدر من، به حضرت تو ندانند. و حسد بر من نبرند. همچنانکه قدر تو ندانستند، و سبب هلاک ایشان گشت. و چنانکه مرا در ستر و مغفرت بلطف خویش مىدارى؛ پدر و مادر من نیز که [که عقل و طبیعت عبارت از آن است] در حماء حمایت و عین رعایت و کلائت خود بدار.
و اگر سائلى بپرسد که: در تشبیه عدم معرفت و جهل مردم او را با حضرت حقّ چه تقریب و مناسبت است؟؟
جواب گوئیم که: سالک در جمیع مقامات مىخواهد که: متّصف به صفات الوهیّت و متخلّق به اخلاق ربوبیّت گردد. و این نیز صفتى و خلقى است که قدرش ندانند.
اگر گویند که: به چه مناسبت والدین را مؤوّل گردانید به عقل و طبیعت.
گوئیم: به آن نسبت که: عقل مظهر حقیقت آدم بود؛ و طبیعت، مظهر حقیقت حوّا در عالم روحانى.
یا ازآنجهت که: عقل، صفت فاعلیّت دارد [چون ابوّت]؛ و طبیعت، صفت منفعلیّت دارد [چون اموّت].
و شارحى- رضه- گفته است که: در این موضع، مراد از عقل، روح است باصطلاح صوفیّه؛ و از طبیعت، نفس منطبعه؛ و از هر دو نتیجه، «دل» آمد؛ که «دل» زاده نفس و روح است.
«و لمن دخل بیتى»- اى قلبى.- «مؤمنا»- اى مصدّقا بما یکون فیه من الاخبارات الالهیّة و هو ما حدّثت به انفسها. «و للمؤمنین» من العقول «و المؤمنات» من النّفوس.
قوله: «قلبى» تفسیر «بیتى» است. و «یکون» بمعنى یحصل. و ضمیر [در فیه] عاید به قلب. و «هو» عاید به «ما یکون». و «انفس» فاعل «حدّثت». و ضمیر [در انفسها] عاید به مذکورین در آیت. و تأنیث ضمیر به اعتبار نفوس است. و در بیشتر نسخهها بجاى انفسها «انفسهم» است [بضمیر جمع مذکّر] و به این تقدیر، ضمیر او عاید باشد به لمن دخل محمولا على المعنى. و قوله: «و هو ما حدّثت به انفسها» به حقیقت تعریفى است مر خبر الهى [را] که آن. نه بواسطه ملک باشد، و «من العقول» بیان و تفسیر «مؤمنین» است؛ همچنانکه «من النفوس» تفسیر:
«مؤمنات» است. و مراد از «عقول» اینجا مجرّدات است. و از «نفوس» نفس منطبعه مطمئنّه است.
«و لا تزد الظالمین»: من الظّلمات، اهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظّلمانیّة. «الّا تبارا»- اى هلاکا-.
و مراد از «ظالمین» آن طایفه است که: به غواشى [که موجب ظلمت باشد] مستتر باشند. از این جهت آن را به «ظلمات» تفسیر کرد. و قوله «اهل الغیب» [به نصب لام باید خواند] که عطف بیان «ظالمین» است. و اینجا مراد از «اهل الغیب» «عارفین بالغیب» است؛ که محجوب و مستتر به حجب ظلمانیّه گشته باشند؛ و صوفیه ایشان را «ملامتیّه» مىخوانند. و در قوله «الّا تبارا» که مفسّر است به «هلاکا»، مراد «هلاکا فیک» است که: آن «فناء فی اللّه» باشد. لاجرم از عقب آن، این گفت:
فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحق دونهم، فى المحمدیّین. «کلّ شىء هالک إلّا وجهه». و التّبار الهلاک.
یعنى: جاء فی قوم نوح- ع- الا تبارا- اى هلاکا- کما جاء فی المحمّدیّین فی الکتاب الشّریف المنزل على محمّد- صلعم- کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ( س 28- 88) - اى ذاته.
مفهوم قوله: «وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ»( س 71- 28) ، إلى قوله: «و التبادر الهلاک» على سبیل الایجاز این است که:
چون نوح- ع- بمقام الفناء فی اللّه رسیده بود، و أنانیّت وى، از وى مرتفع شده [که مستجاب الدعوة بود. و هر چه به خود مىخواست، مىیافت] از کمالات؛ به اصول و فروع، و اقران خود همان مىخواست، و مىطلبید، که تا چون همه بمقام الفناء فی اللّه برسند، دل ایشان نیز به مرتبه «دل او» رسیده باشد. و هر دلى که چون دل او باشد، «بیت اللّه الأعظم» آن بود. که بحکم «قلب المؤمن بیت اللّه» یا به خبر «لا یسعنى أرضى و لا سمائى و لکن یسعنى قلب عبدى المؤمن» اگر دل او را «بیت اللّه» خوانند، نه عجب. و بیتى که او منزل حق باشد، و مجلاى تجلّى حقّ شده باشد، جز حق در او نگنجد. پس هر حدیثى و خاطرى که در آن دل بگذرد، اخبارات الهیّه باشد. چرا که: چون قلب و روح از ارجاس بدنیّه و انجاس جسمانیّه مقدّس گشت، هر چه به وى وارد شود، مطابق ما هو الامر علیه من اللّه باشد؛ مادام که: تعمّلات نفسانیّه و تصرّفات شیطانیّه در آن در نیامده باشد.
و در چنان دل. هر که در آید، [یعنى: هرکس که به مقام چنین دل برسد، در حالتى که مؤمن و مصدّق و عارف و واصل باشد،] مثل وى هر حدیثى که بر دل وى بگذرد، و هر خاطرى از خطرات که او را روى نماید، هرآینه ربّانى باشد. عقول و نفوس ایشان که به مرتبه مجرّدات و صفت اطمینان رسیده باشند، صفت فاعلیّت و قابلیّت در ایشان پدید آمده باشد، ایشان را حیرت اندر حیرت باشد؛ و حقّ دعا بر ایشان این است که گویند: وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَباراً( س 71- 28).
ایشان نه ظالمان لغوىاند؛ بلکه ظالمان مصطلح مقترحاند». یعنى: اهل غیباند؛ و از غلبات حال و استغراق که دارند، بى عیب اند. فراگیرندگان اند به خود، پناه حجاب [را]؛ یعنى: در تحت قباب ستر خوداند پوشیده و پنهان شده؛ و در حظایر قدس از نظر اغیار در توارى و حجابند؛ که: «اولیائى تحت قبابى لا یعرفهم غیرى» حکایت حال ایشان است. بود و وجود تعیّنى خود را بباد ریاضت و مجاهدت بردادهاند. که رتبت تقدّم «فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ»( س 35- 32) ایشان را حاصل شده. چنانکه گفته شد. و چنان حیرتى و غیبتى و مرتبتى در فناء فی اللّه حاصل کردهاند، که: ایشان را معرفت خود و شعور به «بود و وجود خود» نمانده است.
چرا که: دایم در مشاهده جمال ذوالجلالاند؛ و مشهود ایشان ذات حق لم یزل و لا یزال است؛ و نشان ایشان در محمّدیان موصوف شدن ایشان به صفت هلاک است.
یعنى: «فنا در وجه باقى حق». چنانکه فرمود: کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ؛ اى ذاته الموجودة مع لوازمه و هى عین الوجود الأحدىّ المطلق. و «تبار» [را] عبارتى از این فناى کلّى دان. چنانکه نعوت و رسوم عبدیّت، مرتفع شود؛ و ظهور نور جبّارى از عالم قهّارى، این شعاع اندازد؛ که: «لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ»( س 40- 16).
پس قوله: کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ بیان مشرب محمّدیان باشد که:
به اضمحلال رسوم، و تلاشى تعیّنات جز این برگزیدگان حق نرسیدند. اللّهم اجعلنا من جملتهم و احشرنا فی زمرتهم.
و شیخ ما کمال الدین و الحق القاشى- قدّس سرّه- در قوله فی المحمّدیین چند وجه گفته است:
یکى آنکه: شاید که صفت ظالمین باشد؛ یعنى: الظالمین الکائنین فی المحمّدیّین.
یا «حال» باشد از ظالمین؛ و مراد از آن، آن ظالمان باشد که: موصوفند به اصطفاء در آیت: الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ( س 35- 32).
سوم آنکه: صفت باشد مر قوله: هلاکا [در قوله: الّا تبارا- اى هلاکا] یعنى: هلاکا واقعا فی المحمّدیّین- اى فی زمرتهم.
چهارم آنکه: متعلّق به شهود باشد، فی قوله: لشهودهم وجه الحقّ؛ یعنى:
لشهودهم وجه الحقّ فی المحمّدیّین دونهم.
و پنجم آنکه: کلامى منقطع باشد از ما قبل؛ و جمله باشد مبتدا و خبر؛ در این تقدیر که: فیهم هذا الشهود؛ یعنى: در محمّدیان به این شهود موصوف هست.
پس قوله فی المحمدیین خبر مبتدا باشد، و «هذا الشهود» خبر او بود. و اللّه یجزیهم جمیعا عن المسترشدین خیرا.
و من أراد أن یقف على اسرار نوح فعلیه بالتّرقّى فى فلک یوح، و هو فى التنزّلات الموصلیّة لنا، و السلام.
شیخ مصنف ابن العربى- قدّس سرّه و روحه و والى من الرّحمة فتوحه- ختم فصّ نوحى به این سخن فرمود که:
هر کس که مىخواهد که بیشتر از این که گفته شد در این فصّ، از اسرار و حکم نوحى بداند، باید که: مترقّى گردد به سیر باطنى؛ تا به فلک آفتاب رسد؛ و یوح [به یاء معجمه از تحت به نقطتین] نام آفتاب است. تا به آن مطّلع گردد که: مکانى علىّ است؛ و منشأ قطب آن است. و منار تو لا روح از آنجا و مدار فتوح نوح، از آن مقام است.
و اگر بنظر ظاهر خواهد تا بر دیگر اسرار [که ما به قلم آوردهایم، از اسرار و حکم نوح- ع-] مطّلع گردد، حواله او به کتاب «تنزلات موصلیه» است؛ و آن کتابى است از مصنّفات شیخ، که در آن. بحث تنزّلات روح سایر انبیاء و اولیاء بیان مىکند؛ و چون به نوح مىرسد، اسرار لطیفه در آنجا یاد فرموده است [بیشتر از آن که در این کتاب بیان کرد]. و این ضعیف نحیف بر آن واقف نشده. اگر عمر وفا کند، و به مطالعه رسید و ادراک آن معنى توانم کرد آن فوائد زوائد به این مواید الحاق کنم- ان شاء اللّه تعالى- و اگر اجل محتوم بسر آمده باشد و آن را ندیده باشم درخواست از لطف عزیزانى که بهآن برسند آن است که باین فصّ الحاق کنند تا خوانندگان از آن مستفید گردند، و ساعى و دالّ بر آن را به دعاى خیرى یاد کنند که مقصود کلى همین است- و اللّه هو الموفّق- و نیز مىگویم که در این فصّ از جهت آنکه شیخ- قدّس سرّه- ظاهر آیات نازله که در آن بیان احوال نوح و قوم او است بکلّى مؤوّل گردانیده و از ظاهر عدول کرده و به معانى مطلع منزل فرموده و حلّ لفظ کتاب از ضرورات ملتزمه شارح مىباشد، انصاف مىدهم که: منقّح گفته نشده، و در تقریر این فصّ اندکى خبطى در تحریر رفته و بر ضمیر منیر عارف خبیر سبب آن پوشیده نباشد اگر در کتاب «معلوم الخصوص من مفهوم الفصوص» که این فقیر حقیر بعضى از آن بتحریر آورده و بعضى در مخیّله تصویر کرده اگر تمام گردد- ان شاء اللّه القدیر- بجویند منقّح و مضبوط یابند و این مسکین را بدعائى یاد فرمایند- و اللّه الهادى الى سواء السّبیل.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۲۹۳-۲۹۷
رَبِّ اغْفِرْ لِی أى استرنى و استر من أجلى فیجهل مقامى و قدرى کما جهل قدرک فى قولک: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ*
یعنى اى پروردگار من بپوش ذات مرا و مستور گردان صفات و کمالات مرا از براى من تا ذخیره آخرت باشد و مجهول ماند مقام و قدر من و خلق مطلع نشوند و به حسد در هلاکت نیفتند، چنانکه قدر تو مجهول ماند و تو از آن خبر دادى که وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ*.
و چون مستور ماندن مقامى از مقامات الهیّه بود نوح به واسطه مناسبتى که با حق داشت همّت به طلب اتصاف بدین مقام گماشت.
وَ لِوالِدَیَ من کنت نتیجة عنهما و هو العقل و الطبیعة.
شیخ قدس اللّه سره والدین را به «عقل و طبیعت» تفسیر کرد از آنکه این دو مظهر حقیقت آدم و حوااند در عالم روحانى و عقل ازین روى که فعّال است مخصوص است به «ابوّت»، و طبیعت ازین جهت که منفعله است متعین به «امومت».
و مراد از عقل اینجا «روح» است برطبق اصطلاح تصوف، نه قوت نظریه و مفکره؛ و مقصود از طبیعت «نفس منطبعه» است و نتیجه این هر دو قلب است.
وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ أى قلبى.
و مغفرت کن آن را که درآمد به خانه من یعنى «دل» من. و دل آنکس را خانه است که فانى شود از نفس و هوا؛ و دل او را مستقر گردد و ماوى.
مُؤْمِناً أى مصدّقا بما تکون فیه من الإخبارات الإلهیّة.
یعنى آن در آینده به خانه من مؤمن باشد اعنى مصدق بود آنچه را حاصل شود در دل از اخبارات الهیّه که عبارت است از واردات قلبیّه و الهامات روحیه و چون قلب و روح مطهّرند از ارجاس بدنیه و مقدس از کدورات جسمانیّه پس آنچه درین هر دو وارد مىشود «ربانى» باشد؛ لاجرم ازین روى واردات قلبیّه و الهامات روحیه را اخبارات الهیّه داشت، و لهذا بعضى گویند خواطر اوّل همه ربانیّه و حقیّه است اما از تعملات و تصرفات امورى طارى مىشود که آن خواطر را از صواب اخراج مىکند تا احادیث نفسانیه و وساوس شیطانیّه گردد.
و هو ما حدّثت به أنفسها.
یعنى آنچه حاصل مىشود در دل آن طایفه مذکورین آنست که نفس پاکیزه ایشان بدان تحدّث مىکند و این نوعى است از خبر الهى که بواسطه ملک نیست.
و ازین سخن باید که توهم کرده نشود که آنچه در نفس حاصل مىشود ازین قبیل باشد بلکه این مقام کسى راست که مطهّر باشد از هواجس نفسانى و وساوس شیطانى؛ و جمیع مکاید نفس را شناخته و سینه از وسوسه خناس (خنّاسى- خ) پرداخته، و لسانى از السنه حق گشته؛ تا آنچه اول در دل خطور کند «ربّانى» باشد.
وَ لِلْمُؤْمِنِینَ من العقول وَ الْمُؤْمِناتِ من النّفوس.
«مؤمنان» را به «عقول» یعنى به مجردات تفسیر کرد از آنکه نفوس مؤمنین فعاله است در نفوس دیگران به طریق همّت بلکه همّت ایشان را تأثیر در همه عالم ظاهر مىگردد به قدر قرب حقّ و به اندازه نصیب از اسم قادر، چنانکه عقول را این اثر ظاهرست. و «مؤمنات» را به «نفوس» تفسیر کرد یعنى به منطبعه مطمئنه برطبق اصطلاح این طایفه. از آن جهت که این نفوس منفعلهاند از روح اولا، بعد از آن بهواسطه او طبیعت جسمیّه و بدن نیز منفعل مىگردد.
وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ من الظّلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظّلمانیّة إِلَّا تَباراً أى هلاکا فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحقّ دونهم.
نوح علیه السلام در دعا بر قوم مذکورین فرمود: خداوندا ظالمان را یعنى مستتران را به غواشى اى که موجب ظلماتست و لهذا شیخ «ظالم» را مأخوذ از «ظلمت» داشت، و رسول علیه السلام نیز فرمود:
«الظّلم ظلمات یوم القیامة»
و ازین طایفه به طریق عطف بیان تفسیر به «اهل غیب» کرد که مستتر باشند در پس حجب ظلمانیّه که ایشان معدوداند از ملامتیان خراباتى؛ نه از سلامتیان مناجاتى.
و در حق ایشان آمده که: «أولیائى تحت قبابى لا یعرفهم غیرى».
زیاده مگردان مگر هلاکت در تو، تا نفوس خود را بشناسند به واسطه مشاهده وجه حق، و هلاکت نفوس ایشان در وى یعنى چون در تو هلاک شوند ایشان را شعور به نفوس و ذوات خود نباشد، و ایشان را مشاهده وجه باقى حق چنان در رباید که به ملاحظه انیّات، و مطالعه ذات و صفات خویش محجوب از حق نشوند و گویند، بیت:
چو جمال خود نمائى نظرم به خویش نبود چو مه تمام بینم چه نظر کنم سها را
ز خودى براى آنگه ار نى بگوى اى دل که تو تا توئى نبینى سبحات کبریا را
ظلمات هستى خود تو به صدق پى سپر کن چو خضر اگر بجوئى سرچشمه بقا را
چو به دوست انس یابى دل خود ز انس برکن مشناس هیچکس را چو شناختى خدا را
فى المحمّدیین کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ و التّبار الهلاک.
چنانکه در حق محمدیین و در کتاب ایشان وارد شده که هرچه هست همه هالک است مگر وجه و ذات حق، بیت
که آن وجه باقى نگردد هلاک هلاکت کجا ره برد سوى پاک
و تبار هلاک است، پس نوح علیه السلام هلاک در حق طلب کرد بدین قول که: وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَباراً تا در حالت ظهور و بطون بىچگونه و چون، دم از اتصال بىچون برآورده تواند گفت، بیت:
من از تو جدا نبودهام تا بودم وین هست دلیل طالع مسعودم
در ذات تو ناپدیدم ار معدومم در نور تو ظاهرم اگر موجودم
و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالتّرقّى فى فلک یوح.
«یوح» بر وزن نوح آفتاب است، یعنى هرکه را وقوف باید به اسرار نوح بایدش برآمدن به فلک یوح. و تخصیص «فلک آفتاب» بدین معرفت به واسطه آن است که املاک این فلک اهل تنزیهاند و روحانیّت فلک شمس قلب عالم ارواح منزهه است لاجرم مناسبت واضح باشد.
و هو فى التّنزلات الموصلیّة لنا و السّلام.
یعنى وقوف بر این اسرار و بیان آن مذکور است در کتاب «تنزّلات موصلیّه»، و شیخ در آن کتاب وجه مناسبت و بعضى اسرار دیگر که اینجا مذکور نیست آورده است، بیت:
اى روح دل حزین و اى راحت روح خواهى که سکینه یابى از حکمت نوح
از قید تصورات رسمى بگذر تا هر نفس از غیب رسد فیض فتوح (رسد فتح فتوح- خ)
و هو المرشد.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۵۳
«رَبِّ اغْفِرْ لِی» أی استرنی و استر من أجلى فیجهل مقامى و قدرى کما جهل قدرک فی قولک «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ*».
«وَ لِوالِدَیَّ» من کنت نتیجة عنهما و هما العقل و الطّبیعة. «وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ» أی قلبى. «مُؤْمِناً» مصدّقا بما یکون فیه من الإخبارات الإلهیّة و هو ما حدّثت به أنفسها. «وَ لِلْمُؤْمِنِینَ» من العقول «وَ الْمُؤْمِناتِ» من النّفوس.
شرح این همه روشن است.
«وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ» من الظّلمات أهل الغیب المکتنفین خلف الحجب الظّلمانیّة. «إِلَّا تَباراً» أی هلاکا. شرح مراد از اهل غیب عارفان بالغیب اند که مستتر به حجب ظلمانى بشرىاند که «اولیائى تحت قبائى». و معنى هلاک «فناء فی اللّه» بود، چنانکه گفت.
فلا یعرفون نفوسهم لشهودهم وجه الحقّ دونهم. فی المحمّدیّین «کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ». و التّبار الهلاک. و من أراد أن یقف على أسرار نوح فعلیه بالرّقیّ فی فلک نوح، و هو فی التّنزّلات الموصلیّة لنا. و اللّه یقول الحقّ.