الفقرة الأولی:
متن فصوص الحکم الشیخ الأکبر محمد ابن العربی الطائی الحاتمی 638 هـ :
04 - فص حکمة قدوسیة فی کلمة إدریسیة
العلو نسبتان، علو مکان وعلو مکانة. فعلو المکان «ورفعناه مکانا علیا».
وأعلى الأمکنة المکان الذی تدور علیه رحى عالم الأفلاک وهو فلک الشمس، وفیه مقام روحانیة إدریس علیه السلام. وتحته سبعة أفلاک وفوقه سبعة أفلاک وهو الخامس عشر.
فالذی فوقه فلک الأحمر وفلک المشترى وفلک کیوان وفلک المنازل والفلک الأطلس فلک البروج وفلک الکرسی وفلک العرش.
والذی دونه فلک الزهرة وفلک الکاتب، وفلک القمر، وکرة الأثیر، وکرة الهوى، وکرة الماء، وکرة التراب.
فمن حیث هو قطب الأفلاک هو رفیع المکان. وأما علو المکانة فهو لنا أعنی المحمدیین.
قال الله تعالى «وأنتم الأعلون والله معکم» فی هذا العلو، وهو یتعالى عن المکان لا عن المکانة.
ولما خافت نفوس العمال منا أتبع المعیة بقوله «ولن یترکم أعمالکم»: فالعمل یطلب المکان والعلم یطلب المکانة، فجمع لنا بین الرفعتین علو المکان بالعمل وعلو المکانة بالعلم.
ثم قال تنزیها للاشتراک بالمعیة «سبح اسم ربک الأعلى» عن هذا الاشتراک المعنوی.
ومن أعجب الأمور کون الإنسان أعلى الموجودات، أعنی الإنسان الکامل، وما نسب إلیه العلو إلا بالتبعیة، إما إلى المکان وإما إلى المکانة وهی المنزلة.
فما کان علوه لذاته. فهو العلی بعلو المکان وبعلو المکانة. فالعلو لهما. فعلو المکان.
«ک الرحمن على العرش استوى» و هو أعلى الأماکن.
وعلو المکانة «کل شیء هالک إلا وجهه»، و «إلیه یرجع الأمر کله»، «أ إله مع الله» *.
ولما قال الله تعالى «ورفعناه مکانا علیا» فجعل «علیا» نعتا للمکان، «وإذ قال ربک للملائکة إنی جاعل فی الأرض خلیفة»، فهذا علو المکانة.
وقال فی الملائکة «أستکبرت أم کنت من العالین» فجعل العلو للملائکة.
فلو کان لکونهم ملائکة لدخل الملائکة کلهم فی هذا العلو.
فلما لم یعم، مع اشتراکهم فی حد الملائکة، عرفنا أن هذا علو المکانة عند الله.
وکذلک الخلفاء من الناس لو کان علوهم بالخلافة علوا ذاتیا لکان لکل إنسان.
فلما لم یعم عرفنا أن ذلک العلو للمکانة.
ومن أسمائه الحسنى العلی. على من وما ثم إلا هو؟ فهو العلی لذاته.
أو عن ما ذا و ما هو إلا هو؟ فعلوه لنفسه.
وهو من حیث الوجود عین الموجودات.
فالمسمى محدثات هی العلیة لذاتها ولیست إلا هو.
فهو العلی لا علو إضافة، لأن الأعیان التی لها العدم الثابتة فیه ما شمت رائحة من الموجود، فهی على حالها مع تعداد الصور فی الموجودات.
والعین واحدة من المجموع فی المجموع. فوجود الکثرة فی الأسماء، و هی النسب، و هی أمور عدمیة.
ولیس إلا العین الذی هو الذات. فهو العلی لنفسه لا بالإضافة. فما فی العالم من هذه الحیثیة علو إضافة، لکن الوجوه الوجودیة متفاضلة.
فعلو الإضافة موجود فی العین الواحدة من حیث الوجود الکثیرة. لذلک نقول فیه هو لا هو، أنت لا أنت.
قال الخراز رحمه الله تعالى، وهو وجه من وجوه الحق ولسان من ألسنته ینطق عن نفسه بأن الله تعالى لا یعرف إلا بجمعه بین الأضداد فی الحکم علیه بها.
فهو الأول والآخر والظاهر والباطن. فهو عین ما ظهر، وهو عین ما بطن فی حال ظهوره.
وما ثم من یراه غیره، وما ثم من یبطن عنه، فهو ظاهر لنفسه باطن عنه.
وهو المسمى أبا سعد الخراز وغیر ذلک من أسماء المحدثات.
فیقول الباطن لا إذا قال الظاهر أنا، ویقول الظاهر لا إذا قال الباطن أنا.
وهذا فی کل ضد، والمتکلم واحد وهو عین السامع.
یقول النبی صلى الله علیه وسلم: «وما حدثت به أنفسها» فهی المحدثة السامعة حدیثها، العالمة بما حدثت به أنفسها، والعین واحدة واختلفت الأحکام.
ولا سبیل إلى جهل مثل هذا فإنه یعلمه کل إنسان من نفسه وهو صورة الحق.
فاختلطت الأمور وظهرت الأعداد بالواحد فی المراتب المعلومة.
فأوجد الواحد العدد، وفصل العدد الواحد، وما ظهر حکم العدد إلا المعدود والمعدود منه عدم ومنه وجود، فقد یعدم الشیء من حیث الحس وهو موجود من حیث العقل. فلا بد من عدد ومعدود، ولا بد من واحد ینشئ ذلک فینشأ بسببه.
فإن کل مرتبة من العدد حقیقة واحدة کالتسعة مثلا والعشرة إلى أدنى وإلى أکثر إلى غیر نهایة، ما هی مجموع، ولا ینفک عنها اسم جمع الآحاد.
فإن الاثنین حقیقة واحدة والثلاثة حقیقة واحدة، بالغا ما بلغت هذه المراتب، وإن کانت واحدة. فما عین واحدة منهن عین ما بقی. فالجمع یأخذها فنقول بها منها، ونحکم بها علیها.
قد ظهر فی هذا القول عشرون مرتبة، فقد دخلها الترکیب فما تنفک تثبت عین ما هو منفی عندک لذاته.
ومن عرف ما قررناه فی الأعداد، و أن نفیها عین إثباتها، علم أن الحق المنزه هو الخلق المشبه، و إن کان قد تمیز الخلق من الخالق. فالأمر الخالق المخلوق، والأمر المخلوق الخالق. کل ذلک من عین واحدة، لا، بل هو العین الواحد وهو العیون الکثیرة.
فانظر ما ذا ترى «قال یا أبت افعل ما تؤمر»، والولد عین أبیه.
فما رأى یذبح سوى نفسه. «و فداه بذبح عظیم»، فظهر بصورة کبش من ظهر بصورة إنسان. وظهر بصورة ولد: لا، بل بحکم ولد من هو عین الوالد.
«وخلق منها زوجها»: فما نکح سوى نفسه.
فمنه الصاحبة والولد والأمر واحد فی العدد. فمن الطبیعة ومن الظاهر منها، وما رأیناها نقصت بما ظهر منها ولا زادت بعدم ما ظهر؟
وما الذی ظهر غیرها: وما هی عین ما ظهر لاختلاف الصور بالحکم علیها: فهذا بارد یابس وهذا حار یابس: فجمع بالیبس وأبان بغیر ذلک. والجامع الطبیعة، لا، بل العین الطبیعیة.
فعالم الطبیعة صور فی مرآة واحدة، لا، بل صورة واحدة فی مرایا مختلفة.
فما ثم إلا حیرة لتفرق النظر. و من عرف ما قلناه لم یحر. و إن
کان فی مزید علم فلیس إلا من حکم المحل ، والمحل عین العین الثابتة: فیها یتنوع الحق فی المجلى فتتنوع الأحکام علیه، فیقبل کل حکم، وما یحکم علیه إلا عین ما تجلى فیه، وما ثم إلا هذا:
فالحق خلق بهذا الوجه فاعتبروا ... ولیس خلقا بذاک الوجه فادکروا
من یدر ما قلت لم تخذل بصیرته ... ولیس یدریه إلا من له بصر
جمع و فرق فإن العین واحدة ... و هی الکثیرة لا تبقى و لا تذر
فالعلی لنفسه هو الذی یکون له الکمال الذی یستغرق به جمیع الأمور الوجودیة والنسب العدمیة بحیث لا یمکن أن یفوته نعت منها، وسواء کانت محمودة عرفا وعقلا وشرعا أو مذمومة عرفا و عقلا و شرعا. ولیس ذلک إلا لمسمى الله تعالى خاصة.
وأما غیر مسمى الله مما هو مجلى له أو صورة فیه، فإن کان مجلى له فیقع التفاضل- لا بد من ذلک- بین مجلى و مجلى، و إن کان صورة فیه فتلک الصورة عین الکمال الذاتی لأنها عین ما ظهرت فیه. فالذی لمسمى الله هو الذی لتلک الصورة.
ولا یقال هی هو ولا هی غیره.
وقد أشار أبو القاسم بن قسی فی خلعه إلى هذا بقوله: إن کل اسم إلهی یتسمى بجمیع الأسماء الإلهیة وینعت بها.
وذلک أن کل اسم یدل على الذات وعلى المعنى الذی سیق له ویطلبه.
فمن حیث دلالته على الذات له جمیع الأسماء، ومن حیث دلالته على المعنى الذی ینفرد به، یتمیز عن غیره کالرب والخالق والمصور إلى غیر ذلک.
فالاسم المسمى من حیث الذات، والاسم غیر المسمى من حیث ما یختص به من المعنى الذی سیق له.
فإذا فهمت أن العلی ما ذکرناه علمت أنه لیس علو المکان و لا علو المکانة، فإن علو المکانة یختص بولاة الأمر کالسلطان و الحکام و الوزراء و القضاة و کل ذی منصب سواء کانت فیه أهلیة لذلک المنصب أو لم تکن، و العلو بالصفات لیس کذلک، فإنه قد یکون أعلم الناس یتحکم فیه من له منصب التحکم و إن کان أجهل الناس.
فهذا علی بالمکانة بحکم التبع ما هو علی فی نفسه.
فإذا عزل زالت رفعته والعالم لیس کذلک.
متن نقش فصوص الحکم للشیخ الأکبر محمد ابن العربی الطائی الحاتمی 638 هـ :
4. نقش فص حکمة قدوسیة فی کلمة إدریسیة :
العلو علوان :
علو مکان مثل قوله تعالى : " الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى " [طه : 5] . والعماء والسماء .
وعلو مکانة مثل قوله تعالى : " کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ " [القصص : 88] .
والناس بین علمٍ وعمل : فالعمل للمکان والعلم للمکانة .
وأما علو المفاضلة فقوله تعالى : " وَأَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ " ، " وَاللَّهُ مَعَکُمْ " [محمد : 35] .
فهذا راجعٌ إلى تجلیه فی مظاهره .
فهو فی تجلٍ ما أعلى منه فی تجلٍ آخر مثل : " کَمِثْلِهِ شَیْءٌ " [الشورى : 11] .
ومثل : " إِنَّنِی مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى" [طه : 46] .
ومثل : " جعت فلم تطعمنی .. الحدیث القدسی الشریف " .
الفکوک فی اسرار مستندات حکم الفصوص صدر الدین القونوی 673 هـ :
4 - فک ختم الفص الادریسى
1 / 4 - اعلم أنه کما بینا ثبوت المناسبة بین الصفة السبوحیة ونوح علیه السلام .
کذلک إنما ذکر الشیخ رضى الله عنه إدریس بعد نوح ، لاشتراک واقع بینهما ، من حیث ان الصفة القدوسیة تلى الصفة السبوحیة فی المعنى والمرتبة .
فان السبوح هو المبرئ والمنزه عن أن یلم به النقص والقدوس هو الطاهر المقدس عما یتوهم فیه من امکان تطرق ما الیه یشینه بحیث تقدح فی قدوسیته .
والتنبیه على هذا المقام من القرآن العزیز وارد فی آیات شتى :
مثل قوله تعالى : "تعالى الله عما یقول الظالمون " ونحو ذلک .
وکذلک التنبیه علیه وارد فی الأحادیث والادعیة النبویة .
2 / 4 - ومن جملتها : أن النبی صلى الله علیه وسلم سأل جبرائیل أیصلی ربک ؟
قال جبرائیل : نعم !
فقال النبی صلى الله علیه وآله : ما صلوته ؟
قال : سبوح قدوس سبقت رحمتى غضبى .
فقرن القدوس بالسبوح ، ففی القدوسیة معنى یوهم تطرق وصف ناقص الى ذلک الجناب ، وان لم یعلم الواصف وجه النقص فی ذلک التقدیس ، ویعلمه من یعلم علو الموصوف به عن ان یلم به مثل ذلک .
3 / 4 - وأما سر اختصاص هذه الصفة بإدریس علیه السلام : فلأجل ان الکمال الذی حصل له إنما کان بطریق التقدیس ، وهو تروحنه وانسلاخه عن الکدورات الطبیعیة والنقائص العارضة له من المزاج العنصری .
4 / 4 - وأیضا فإنه لما قیل فیه أنه رفع مکانا علیا .
والعلو - کما ذکر الشیخ رضى الله عنه - على قسمین : علو مکان وعلو مکانة .
وأخبر الحق أنه تعالى مع کل شیء ، والأشیاء لا تخلو عن أحد العلوین ، وجب من هذا أن یکون الحق منزها عنهما نفیا للاشتراک .
فأما تنزهه عن علو المکان : فواضح لعدم تحیزه .
وأما تنزهه عن علو المکانة : فان کل على بمکانة فإنه یتقید بها ، وان علوه انما یثبت بها ومن حیث هی - لا غیر .
ولهذا الاشتراک المتوهم قال سبحانه : " سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الأَعْلَى " [ الأعلى / 1 ] .
بمعنى انه متى توهم لاحد وأضیف الى الحق بحسب معتقدهم فیه ، فالحق اعلى من ذلک .
5 / 4 - والسر فیه : الحق فی کل متعین غیر متعین .
فکما ینتفی عنه الإشارة الحسیة . کذلک ینتفی عنه الإشارة العقلیة .
فتقدس عما یتوهم فیه من الاشتراک بسبب المفهوم من المعیة وبسبب المفهوم من علو المکانة ، وکما لم یکن الحق مقیدا بمکانة مخصوصة یتقید علوه من حیثها ویقتصر علیها .
کذلک کان مقدسا عن مفهوم الجمهور من العلویین .
فعلوه حیازته الکمال المستوعب کل وصف وعدم تنزهه عما یقتضیه ذاته من حیث إحاطتها ، و ارتسام کل وصف بسمة الکمال من حیث اضافة ذلک الوصف الیه .
ممدّالهمم در شرح فصوصالحکم، علامه حسنزاده آملی، ص 123
4. فصّ حکمة قدّوسیّة فی کلمة إدریسیّة
(4. فصّ حکمة قدّوسیّة فی کلمة إدریسیّة)
عارف جامى در شرح گوید:
إدریس را به ردیف نوح آورد به جهت مناسبت مخصوصى که آن دو داشتند یعنى هر دو اشتراک در تنزیه داشتند و إدریس اگر چه در زمان پیش از نوح بود آوردنش بعد از نوح براى این است که صفت قدوسیت در معنا و مرتبت بعد از سبوحیت است. زیرا سبوح یعنى مبرا و منزه از نقص و قدوس یعنى طاهر و مقدس از آن چه توهّم امکان راه یافتن نقص در او میرود و اینکه صفت (قدوسیت) را به إدریس اختصاص داد از جهت کثرت ریاضت شاقه و انسلاخش از کدورات طبیعیه و تقدسش از صفات حیوانیه بوده است که روحانیتش بر حیوانیتش غلبه کرده است. (شرح فصوص جامى، ص 297) قیصرى فرماید:
إدریس بسیار از بدن منسلخ میشد، صاحب معراج گردید و با أرواح و ملائکه مجرده آمیزش داشت. بعضى گفتند مدت شانزده سال خواب نکرد و چیزى نخورد تا عقل مجرد شد. (شرح فصوص قیصرى، صص 153- 152) چون در کلام الهى راجع به مرتبه حضرت إدریس علیه السلام آمده است «وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا» شیخ راجع به علوّ مکانش ابتدا کرده است.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: 299-300
[فصّ حکمة قدوسیّة فى کلمة إدریسیّة]
فص حکمة قدوسیة فى کلمة ادریسیة) ص ادریسى از غرر فصوص این کتاب مستطاب به نام فصوص الحکم است. این فص دوباره به اسم مبارک« فصّ حکمة ایناسیّة فی کلمة الیاسیة» عنوان مىشود. ادریس همان الیاس است- سلام اللّه علیه-. این فص را شأنى است که هیچیک از فصوص دیگر این کتاب با آن مشارکت ندارد.
حضرت ادریس را ابو الحکماء گویند و هرمس الهرامسه خوانند. و او را نامهاى اخنوخ و هرمس و ارمیس و الیاس است. به رساله ما« نهج الولایة» رجوع شود( ص 114- انتشارات قیام قم).
با توفیقات خداوند سبحان در تعلیقات بر فص الیاسى برخى از اشارات در این امر گفته آید.(«قدّوس» به معنى «مقدّس» است و اشتقاق او از «تقدیس» است چون سبوح از تسبیح. و تقدیس در لغت تطهیرست و در اصطلاح تطهیر حق از هرچه لایق جناب او نیست از امکان و احتیاج و نقایص کونیّه مطلقا؛ و از جمیع آنچه معدود باشد از کمالات به نسبت با غیر او از موجودات مجرده و غیر مجرده، از براى آنکه حق سبحانه و تعالى و کمالات ذاتیّه او اعلاست از هر کمال که ادراک او تواند کرد عقل و فهم یا خیال، چنانکه اهل کمال در مخاطبه جناب کبریا و جلال گویند:
بیت:
اى پاک ز نقص و اى مبرّا ز عدم در وصف تو کى پیش نهد عقل قدم
کى کور به سمع بیند الوان و صور یا کر به بصر بشنود الحان و نغم
از آنکه کمالات منسوبه به غیر حق متنزل است از مقام اصلى، و متقید و خارج از اطلاق حقیقى و متفرع بر کمال الهى.
و «قدّوس» از اسماى حسنى است؛ و از روى کیفیت و کمیّت اخص است از «سبّوح»، یعنى اشدّ و اکثر است در تنزیه، چنانکه در مقام تنزیه به حسب ذات مىگوئى: «جلّ الحقّ أن ینزّه أو یشبّه». پس تنزیه مىکنى از تنزیه و تشبیه و این اگر چه نوعى است از تنزیه، ولى مبالغه در وى بیشتر است چنانکه فناء عن الفناء أبلغ است از فناء.
و مىشاید که گویند «تسبیح» تنزیه است به حسب «مقام جمع» فقط؛ و «تقدیس» به حسب «مقام جمع و تفصیل» پس از روى کمیّت اکثر باشد و لهذا مىگویند تنزیه نوح علیه السلام تنزیه عقلى بود و تنزیه ادریس علیه السلام تنزیه عقلى و نفسى.
و چون این حکمت را از روى معنى و مرتبه مناسبتى با حکمت متقدمه بود، شیخ قدس سره هر دو را مقارن یکدیگر ساخت. و چون ابلغ به تأخیر اولى است «قدوسیّه» را از «سبوحیّه» تأخیر کرد؛ با وجود آنکه نوح از روى زمان از ادریس مؤخر است.
و این حکمت را تخصیص به ادریس علیه السلام از آن جهت مناسب دید که ادریس مبالغه داشت در تطهیر نفس خویش به ریاضات شاقّه و در تقدیس از صفات حیوانیّه؛ تا روحانیّت او بر حیوانیتش غالب شد، و کثیر الانسلاخ از بدن گشت، و صاحب معراج آمد. و او را مخالطه با ملائکه و ارواح مجرّده دست داد، و گویند شانزده سال نخورد و نخفت (نخفته- خ)؛ تا عقل مجرد باقى ماند.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: 553
فصّ حکمة قدّوسیّة فی کلمة إدریسیّة
قال الشّارح الأول التّسبیح حمد الحقّ و الثّناء علیه بالأمور السّلبیّة و نفى النّقائص عن الجناب الإلهیّ و تنزیهه عن التّشبیه، و التّقدیس هو التّنزیه عن النّقائص و عن صلاحیّة قبول جناب اللّه- تعالى- ذلک و إمکانه فیه فهو أبلغ. و الفرق بین التّنزیه النّوحىّ و الإدریسىّ أنّ دعوة نوح- علیه السّلام- و ذوقه، تنزیه عقلىّ، و تنزیه إدریس عقلىّ و نفسىّ. فإنّ إدریس- علیه السّلام- ارتاض حتّى غلبت روحانیّته على طبیعته و مزاجه، و بقی ستّة عشر سنة لم ینم و لا یأکل حتّى بقی عقلا مجرّدا. و خرج عن صنف البشر و عرج به إلى السّماء، فلهذا المناسبة قویت به.