الفقرة الأولی:
متن فصوص الحکم الشیخ الأکبر محمد ابن العربی الطائی الحاتمی 638 هـ :
05 – متن فص حکمة مهیمیة فی کلمة إبراهیمیة
إنما سمی الخلیل خلیلا لتخلله و حصره جمیع ما اتصفت به الذات الإلهیة.
قال الشاعر: قد تخللت مسلک الروح منی ... وبه سمی الخلیل خلیلا
کما یتخلل اللون المتلون، فیکون العرض بحیث جوهره ما هو کالمکان والمتمکن، أو لتخلل الحق وجود صورة إبراهیم علیه السلام.
و کل حکم یصح من ذلک، فإن لکل حکم موطنا یظهر به لا یتعداه.
ألا ترى الحق یظهر بصفات المحدثات، وأخبر بذلک عن نفسه، وبصفات النقص وبصفات الذم؟
ألا ترى المخلوق یظهر بصفات الحق من أولها إلى آخرها و کلها حق له کما هی صفات المحدثات حق للحق.
«الحمد لله»: فرجعت إلیه عواقب الثناء من کل حامد و محمود.
«و إلیه یرجع الأمر کله» فعم ما ذم و حمد، و ما ثم إلا محمود و مذموم.
اعلم أنه ما تخلل شی ء شیئا إلا کان محمولا فیه. فالمتخلل - اسم فاعل- محجوب بالمتخلل- اسم مفعول. فاسم المفعول هو الظاهر، واسم الفاعل هو الباطن المستور. وهو غذاء له کالماء یتخلل الصوفة فتربو به وتتسع.
فإن کان الحق هو الظاهر فالخلق مستور فیه، فیکون الخلق جمیع أسماء الحق سمعه و بصره و جمیع نسبه و إدراکاته.
وإن کان الخلق هو الظاهر فالحق مستور باطن فیه، فالحق سمع الخلق و بصره و یده و رجله و جمیع قواه کما ورد فی الخبر الصحیح.
ثم إن الذات لو تعرت عن هذه النسب لم تکن إلها.
وهذه النسب أحدثتها أعیاننا: فنحن جعلناه بمألوهیتنا إلها، فلا یعرف حتى نعرف.
قال علیه السلام: «من عرف نفسه عرف ربه» وهو أعلم الخلق بالله.
فإن بعض الحکماء وأبا حامد ادعوا أنه یعرف الله من غیر نظر فی العالم وهذا غلط. نعم تعرف ذات قدیمة أزلیة لا یعرف أنها إله حتى یعرف المألوه. فهو الدلیل علیه.
ثم بعد هذا فی ثانی حال یعطیک الکشف أن الحق نفسه کان عین الدلیل على نفسه و على ألوهیته، و أن العالم لیس إلا تجلیه فی صور أعیانهم الثابتة التی یستحیل وجودها بدونه ، وأنه یتنوع و یتصور بحسب حقائق هذه الأعیان و أحوالها، و هذا بعد العلم به منا أنه إله لنا.
ثم یأتی الکشف الآخر فیظهر لک صورنا فیه، فیظهر بعضنا لبعض فی الحق، فیعرف بعضنا بعضا، و یتمیز بعضنا عن بعض.
فمنا من یعرف أن فی الحق وقعت هذه المعرفة لنا بنا، و منا من یجهل الحضرة التی وقعت فیها هذه المعرفة بنا: أعوذ بالله أن أکون من الجاهلین.
و بالکشفین معا ما یحکم علینا إلا بنا، لا، بل نحن نحکم علینا بنا و لکن فیه، و لذلک قال «فلله الحجة البالغة»: یعنی على المحجوبین إذ قالوا للحق لم فعلت بنا کذا و کذا مما «3» لا یوافق أغراضهم، «فیکشف لهم عن ساق»: و هو الأمر الذی کشفه العارفون هنا، فیرون أن الحق ما فعل بهم ما ادعوه أنه فعله و أن ذلک منهم، فإنه ما علمهم إلا على ما هم علیه، فتدحض حجتهم و تبقى الحجة لله تعالى البالغة.
فإن قلت فما فائدة قوله تعالى: «فلو شاء لهداکم أجمعین» قلنا «لو شاء» لو حرف امتناع لامتناع: فما شاء إلا ما هو الأمر علیه.
و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ» *: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون.
فمشیئته أحدیة التعلق و هی نسبة تابعة للعلم و العلم نسبة تابعة للمعلوم و المعلوم أنت و أحوالک. فلیس للعلم أثر فی المعلوم، بل للمعلوم أثر فی العلم فیعطیه من نفسه ما هو علیه فی عینه.
و إنما ورد الخطاب الإلهی بحسب ما تواطأ علیه المخاطبون و ما أعطاه النظر العقلی، ما ورد الخطاب على ما یعطیه الکشف.
و لذلک کثر المؤمنون و قل العارفون أصحاب الکشوف.
«و ما منا إلا له مقام معلوم»: و هو ما کنت به فی ثبوتک ظهرت به فی وجودک، هذا إن ثبت أن لک وجودا. فإن ثبت أن الوجود للحق لا لک، فالحکم لک بلا شک فی وجود الحق. و إن ثبت أنک الموجود فالحکم لک بلا شک. و إن کان الحاکم الحق، فلیس له إلا إفاضة الوجود علیک و الحکم «2» لک علیک.
فلا تحمد إلا نفسک و لا تذم إلا نفسک، و ما یبقى للحق إلا حمد إفاضة الوجود لأن ذلک له لا لک.
فأنت غذاؤه بالأحکام، ... و هو غذاؤک بالوجود.
فتعین علیه ما تعین علیک. فالأمر منه إلیک ومنک إلیه.
غیر أنک تسمى مکلفا و ما کلفک إلا بما قلت له کلفنی بحالک و بما أنت علیه.
و لا یسمى مکلفا: اسم مفعول.
فیحمدنی و أحمده ... و یعبدنی و أعبده
ففی حال أقر به ... و فی الأعیان أجحده
فیعرفنی و أنکره ... و أعرفه فأشهده
فأنى بالغنى و أنا ... أساعده فأسعده؟
لذاک الحق أوجدنی ... فأعلمه فأوجده
بذا جاء الحدیث لنا ... و حقق فی مقصده
و لما کان للخلیل هذه المرتبة التی بها سمی خلیلا لذلک سن القرى ، و جعله ابن مسرة مع میکائیل للأرزاق ، و بالأرزاق یکون تغذی المرزوقین.
فإذا تخلل الرزق ذات المرزوق بحیث لا یبقى فیه شیء إلا تخلله، فإن الغذاء یسری فی جمیع أجزاء المغتذی کلها وما هنالک أجزاء فلا بد أن یتخلل جمیع المقامات الإلهیة المعبر عنها بالأسماء فتظهر بها ذاته جل وعلا
فنحن له کما ثبتت ... أدلتنا ونحن لنا
ولیس له سوى کونی ... فنحن له کنحن بنا
فلی وجهان هو وأنا ... و لیس له أنا بأنا
ولکن فی مظهره ... فنحن له کمثل إنا
و الله یقول الحق و هو یهدی السبیل.
متن نقش فصوص الحکم للشیخ الأکبر محمد ابن العربی الطائی الحاتمی 638 هـ :
05 – نقش فص حکمة مهیمنیة فی کلمة إبراهیمیة :
لا بد مذن إثبات عین العبد وحینئذٍ یصح أن یکون الحق سمعه وبصره ولسانه ویده ورجله .
فعم قواه وجوارحه بهویته على المعنى الذی یلیق به وهذه نتیجة ح النوافل .
وأما حب الفرائض فهو أن یسمع الحق بک ویبصر بک .
والنوافل تسمع به وتبصر به .
فتدرک بالنوافل على قدر استعداد المحل .
وتدرک بالفرائض کل مدرک . فافهم .
الفکوک فی اسرار مستندات حکم الفصوص صدر الدین القونوی 673 هـ :
05 - فک ختم الفص الابراهیمى
1 / 5 - والتنبیه على سره انما قرن الحکمة المهیمیة بالکلمة الابراهیمیة من أجل ان صفة التهیم تقتضی عدم الانحیاز الى جهة تعینها وعدم امتیاز صاحبها بصفة مخصوصة تقیده ، وهذا هو مقام الخلة الاولى الحاصلة من عدم ارتفاع الحجب ، بخلاف الخلة الاخرى التی سألمع بسرها فیما بعد .
2 / 5 - فاما هذه الخلة الابراهیمیة : فلها اولیة الظهور بالصفات الإلهیة الثبوتیة بمعنى انه بحقیقته کسى الذات بالصفات.
ولهذه المناسبة ورد فی الصحیح : ان اول من یکسى من الخلق یوم القیامة إبراهیم علیه السلام ، لأنه الجزاء الوفاق ، وله ظاهریة البرزخیة الاولى ، وهو اول من کملت به کلیات احکام الوجوب فی مرتبة الإمکان ، فقابل کل حکم کلى منها بقابلیة ظهر بها اثر ذلک الحکم الکلى فی الوجود ، وهی الکلمات التی أتمهن ، فجیء عقب إتمامها بالامامة على الناس.
3 / 5 - واما الخلة الاخرى : فی الخصیصة بنبینا محمد صلى الله علیه وسلم ولا حجاب معها لان مقتضى الاولى مقابلة تعینات مخصوصة من تعینات الحق المعبرعنها بالصفات وبقابلیات ذاتیة بها غیریة هی لوازم حقیقة القابل .
بخلاف خلة المصطفى صلى الله علیه وسلم ، فان المقابلة فیها واقعة بین صفات ظاهریة الحق وبین صفات باطنیة ، مع احدیة العین التی هی الهویة الموصوفة بالظهور والبطون ولهذا کان النبی صلى الله علیه وسلم اشبه الخلق بإبراهیم علیه السلام والمحیی لملته .
لان بالتحقیق بالهویة یحیى ویتعین الطرفان - وهما الظاهر والباطن - لأنه لا ظهور الا عن بطون متقدم فالاسم الباطن اول تعینات الهویة ، فثبت استنادهما إلیها وتوقف تحققهما علیها
4 / 5 - وقد اخبر الخلیل ونبینا علیهما السلام عن ذلک بلسان الرمز والاشارة ؛ فورد الاخبار النبوی : ان الناس اذا التجئوا الى الخلیل یوم القیامة ان یشفع لهم . ویقولون : انت خلیل الله اشفع لنا ، یقول لهم: انما کنت خلیلا من وراء وراء ، واخبر نبینا صلى الله علیه وسلم ایضا : "ان الخلق یلجئون" تمام الحدیث فی صحیح المسلم ( باب الإیمان ص 71 مع شرح النووی )
قال صلى الله علیه وآله : یجمع الله تبارک وتعالى الناس فیقوم المؤمنون حتى تزلف لهم الجنة فیأتون آدم علیه السلام فیقولون : " یا أبانا استفتح لنا الجنة، فیقول: وهل أخرجکم من الجنة إلا خطیئة أبیکم؟ لست بصاحب ذلک، اذهبوا إلى ابنی إبراهیم خلیل الله " قال: " فیقول إبراهیم: لست بصاحب ذلک، إنما کنت خلیلا من وراء وراء، اعمدوا إلى موسى الذی کلمه الله تکلیما، فیأتون موسى فیقول: لست بصاحب ذلک، اذهبوا إلى عیسى کلمة الله وروحه، فیقول عیسى: لست بصاحب ذلک، فیأتون محمدا - صلى الله علیه وسلم - فیقوم فیؤذن له، وترسل الأمانة والرحم، فیقومان جنبتی الصراط یمینا وشمالا، فیمر أولکم کالبرق ". قال: قلت: بأبی أنت وأمی، أی شیء کمر البرق؟ قال: (ألم تروا إلى البرق کیف یمر ویرجع فی طرفة عین، ثم کمر الریح، ثم کمر الطیر، وشد الرجال، تجری بهم أعمالهم، ونبیکم قائم على الصراط یقول: یا رب سلم سلم، حتى تعجز أعمال العباد، حتى یجیء الرجل فلا یستطیع السیر إلا زحفا. وقال: " وفی حافتی الصراط کلالیب معلقة مأمورة، تأخذ من أمرت به، فمخدوش ناج، ومکردس فی النار ". والذی نفس أبی هریرة بیده إن قعر جهنم لسبعین خریفا» . رواه مسلم.
قال صاحب التحریر : هذا کلمه على سبیل التواضع ، ای لست بتلک الدرجة الرفیعة ، ای ان المکارم التی اعطیتها کانت بوساطة سفارة جبرئیل ولکن ائتوا موسى فانه حصل له السماع الکلام بغیر واسطة . قال وانما کرر - وراء وراء - لکون نبینا محمد صلى الله علیه وآله حصل له السماع بغیر واسطة وحصل له الرؤیة . فقال ابراهیم انا وراء موسى الذی هو وراء محمد . هذا کلام صاحب التحریر .
واما ضبط وراء وراء فالمشهور فیه الفتح فیهما بلا تنوین ، ویجوز عند اهل العربیة بناؤهما على الضم ، وقد جرى فی هذا کلام بین الحافظ ابى الخطاب ابن دیحة والامام الادیب ابن الیمن الکندی ، فراوهما ابن دیحة بالفتح وادعى الصواب .
فانکره الکندی وادعى ان الضم هو الصواب . وکذا قال ابو البقاء الصواب الضم .
لان تقدیره : من وراء ذلک او من وراء شیء آخر . قال فإن صح الفتح قبل .
وقد افادنی هذا الحرف الشیخ الامام ابو عبد الله محمد بن امیة - ادام الله نعمه علیه - وقال : الفتح صحیح وتکون الکلمة مؤکدة - کشذر مذر وشغر بغر - وسقطوا بین بین فرکبهما وبناهما على الفتح .
قال وإن ورد منصوباً منوناً جاز جوازاً جیداً . قلت : ونقل الجوهری فی صحاحه عن الأخش انه یقال لقیته من وراء - مرفوع على الغایة - کقولک من قبل و من بعد .
قال وانشد الأخفش شعراً :
اذا انا لم او من علیک ولم یکن .... لقاءک الا من وراء وراء
الى یوم القیامة حتى ابراهیم علیه السلام ، وکان آخر ما عین لنفسه من المقامات التی منحه الحق ایاها مقام الخلة .
وذلک فی آخر خطبته خطبها قبل موته بخمسة ایام وقال فیها بعد أن حمد الله واثنى علیه : ایها الناس ! انه قد کان لی فیکم أخوة واصدقاء ، وانی أبرأ إلى الله أن اتخذ أحداً منکم خلیلا : "ولو کنت متخذاً خلیلا لاتخذت ابابکر خلیلا " .
5 / 5 - ان الله قد اتخذنی خلیلا - کما اتخذ ابراهیم خلیلا - اوتیت البارحة مفتاخ خزائن الأرض والسماء .
فکان ذلک تعریفاً من ه بأکمل احواله ومقاماته وسر ظهوره بحقیقته البرزخیة تماماً ، فإن البرزخیة المذکورة وان ثبت لها الجمعیة ، فإن الجمعیة قد تحصل لمن یغلب علیه فی جمعیته طرف ظهور وسر ظهوره ولمن یغلب علیه فی جمعیته طرف المبطلون ، وقد تحصل الجمعیة لمن لا یغلب علیه طرف على طرف اصلا.
6 / 5 - واعلم انی وان کنت قد المعت بشیء من هذا فی فک ختم الفص الآدمی ، فهذا هو تمام الأمر وروح القضیة ، فأمعن النظر فی ما ذکرته لک ، وکرر التأمل تستشرف على امر جلیلة من جملتها : انه لما قرن شیخنا رضی الله عنه فی ذکر مناسبة کل صفة الى نبى .
وبدأ بالمرتبة الجامعة للصفات وهی حضرة الالوهیة وقرنها بآدم الذی له الکمال الأول فی الحیطة والجمعیة ، وتلاه بالعطایا الذاتیة والاسمائیة التی لها الأولویة فی المصدریة ، وأورد فیها بذکر الصفات التنزیهیة المزیلة توهم الکشف المتعقلة فی الأسماء من حیث تعقل من جمعها بذاته ، وکذلک الکثرة الموصوف بها العطایا .
7 / 5 - لیعلم ان الامر من حیث الحق امر واحد لا کثرة فیه ، وان الکثرة المتعلقة فی الأسماء والعطایا منتشئة من القوابل وبدأ بذکر السبوحیة ثم القدوسیة لأمر بیانه ، وجب ان یذکر بعد صفات التنزیه السلبیة أحکام الصفات الثبوتیة ومراتبها واول مظاهرها الانسانیة لتکمیل مرتبة المعرفة بالذات ، فان السلوب لا تفید معرفة تامة اصلا .
8 / 5 - فکان الخلیل علیه السلام اول مرآة ظهرت بها أحکام الصفات الإلهیة الثبوتیة واول من حاز التخلق بها ، وکان لنبینا صلى الله علیه وسلم التحقق بها ، والفرق بین التخلق والتحقق هو أن التخلق یحصل بالکسب والتعمل فی التجلی بها ، فیکون صاحب التخلق محلا لأحکامها وهدفا لسهام آثارها والتحقق بها لا یصح إلا بمناسبة ذاتیة .
تقتضی بان یکون المتحقق بها مرآة للذات .
والمرتبة الجامعة للصفات ترسم فیه جمیع الأسماء والصفات ، ارتساما ذاتیا لا على سبیل المحاکاة للارتسام الإلهی فیه ، أعنی بصاحب التحقق یظهر وینفذ آثار الصفات والأسماء فی المتخلقین بها وغیرهم من المجالى ، الذین هم محال آثارها من الأناسی وغیرهم .
فاعلم ذلک ترشد إن شاء الله تعالى .
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص 141
5. فصّ حکمة مهیّمیّة فی کلمة إبراهیمیّة
فصّ حکمة مهیّمیّة فی کلمة إبراهیمیّة
مهیّم مشتق از هیمان است و هیمان از افراط عشق است و عشق از افراط محبت.
هیمان یعنى شوریده شدن، شیفته شدن و سرگشته شدن از عشق.( مراتب گرایش:( 1) رکون،( 2) میل،( 3) محبت،( 4) عشق،( 5) هیمان که شوریده شدن و شیفته شدن و سرگشته شدن است.) محبت است که اصل و سبب ایجاد است چنانکه حق فرمود: «کنت کنزا مخفیا و أحببت ان اعرف.» قیصرى فرماید:
محبت از تجلیات وارده از حضرت جمال مطلق است و هیمان تجلیات وارده از جلال است که بر ملائکه مهیّمیّه و مجذوبین از انسانها وارد می‌شود و هر یک از کمل محبوبان نیز نصیبى از هیمان دارند یا در بدایت امورشان چون جذبه قبل از سلوک و یا در انتهاى امورشان چون جذبه بعد از سلوک که بدان جذبه به مقصد أسنی (سنى یعنى روشنایى و والایى. مقصد أسنى، مرتبه خیلى بالا.) می‌پیوندند و در حکم ملائکه مهیمین داخل می‌شوند.( شرح فصوص قیصرى، صص 168، 169)
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۳۳۳-۳۳۷
[فصّ حکمة مهیّمیّة فى کلمة إبراهیمیّة]
فص حکمة مهیمیة فى کلمة إبراهیمیة «مهیّم» اسم مفعول است از تهیّم به معنى سرگشته و حیران گشته، و حیران و هیمان از افراط عشق است که ناشى است از فرط محبت. و محبت اصل ایجاد خلائق و سبب ابداى حقائق است کما قال تعالى بلسان حبیبه:
«کنت کنزا مخفیّا فاحببت أن أعرف فخلقت الخلق»
و حصول افراط عشق از تجلیاتى است که وارد مىشود از حضرت جمال مطلق و موروث هیمان مىگردد به واسطه مشاهده آثار جلال حق و دوام هیمان و کمال حیرت ملائکه مهیمه راست و از اناسى مجذوبان حضرت را (مجذوبان مطلق را- خ) و هریک را از کاملان که محبوبان حق و مجذوبان جمال مطلقاند به حسب اختلاف طبقات و تفاوت درجات ایشان نصیبى است از هیمان کامل ونصابى از گنج حیرت شامل، بعضى را در ابتداى حال چون جذبه پیش از سلوک و بعضى را در انتهاى کمال چون جذبه بعد از سلوک تا بدان جذبه به مقصد اقصى و مطلب اسنى رسیده انخراط در سلک مهیّمین یابد و از بىخودى و نادانى و هیمان و حیرانى در مخاطبه عشق خونریز که از وجهى عین معشوق مهرانگیز است گوید، بیت:
اى عشق منم از تو سرگشته و سودائى و اندر همه عالم مشهور به شیدائى
در نامه محبوبان از نام من آغازند زین پیش اگر بودم سر دفتر دانائى
اى بادهفروش من سرمایه جوش من از تست خروش من من نایم و تو نائى
سرمایه ناز از تو هم اصل نیاز از تو هم وامق شیدائى هم دلبر عذرائى
گر زندگیم جوئى در من نفسى در دم من مرده صدساله تو جان مسیحائى
اول تو و آخر تو باطن تو و ظاهر تو مستور ز هر چشمى در عین هویدائى
چون ابراهیم علیه السلام اول کسى است که حق سبحانه و تعالى بر وى تجلى کرده است به هویت ذاتیه ساریه در کل مظاهر کونیّه؛ و اول کسى که از اولاد آدم فانى در حق شده و باقى بدو گشته، و خلعت صفات ثبوتیه حقیقیّه پوشیده اوست کما ورد فى الخبر الصّحیح:
«إنّ إبراهیم صلوات اللّه علیه أوّل من یکسى یوم القیمة»
تا آخر مطابق اول باشد؛ و مجازات در یوم جزا به حصول پیوندد.
و چون بواسطه تجلیات ذات الهیّه در صور کونیّه متحقق بود به مرتبه «تشبیه» و رتبه تشبیه بعد از مرتبه «تنزیه و تقدیس»، لاجرم این حکمت را در عقب حکم و اسرار تنزیه و تقدیس آورد و کلمه او را از آن روى مظهر و منبع حیرت و هیمان ساخت که او علیه السلام مجلاى ماء خلّت و مطلع آفتاب عشق محبت است، و از شدت محبت طالب حق در مظاهر کواکب گشته به واسطه ظهور نوریّت در وى؛ و از غلبه هیمان و شوق از سر ذوق گفته: لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ اى الحائرین فى جمال الحق، و از صدمات هیمان فانى از نفس خویش شده، و از سطوات تجلّى در عین نیستى بقا به هستى حق در مقام جمع وفرق یافته، و ادراک حق در سماوات ارواح و ارض اجسام و اشباح کرده لاجرم گفته: إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً یعنى روى آوردم به حضرت آفریدگارى که به تجلّى وجودى و سریان ذاتى سماوات و ارض را اظهار کرد در حالت راستى، و تسلیم هستى خویش به حق، و فانى گشته از افعال و صفات و ذات خود در افعال و صفات و ذات جناب مطلق «وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ» و من از آن مشرکان نیستم که اثبات غیر کنم زیرا که ذات الهیّه را بر سبیل کشف و عیان در صور جمیع اکوان دریافتهام لاجرم مىگویم (مىگوید- خ) بیت:
آنچه در پیش خلق اغیار است در بر عاشقان همه یار است
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۶۰
فصّ حکمة مهیمیّة فی کلمة إبراهیمیّة
بدان که تخصیص حکمت مهیمیّه به کلمه ابراهیمیّه از آن جهت شد، که شدت و له عشق عند التجلّى الحق بجلاله و جماله به إبراهیم غالب شد.
بدان که ذات با جمیع صفات دفعة کالبرق جمال بنمود و إبراهیم را بربود، و حجاب انانیّت ابراهیمیّه که بقیّت قابلیت او بود، و خلّت که عبارت از تخلل محبوبست به محبّ، و تخلّق محبّ است به اخلاق محبوب، اشارتى است به این بقیّت قابلیّت که در إبراهیم باقى بود. خواست تا از جهات تعیّن، آن نور ذات دریابد. از غایت هیمان گاه سوى ستاره شتافت، گاه سوى ماه روان شد، گاه روى به خورشید آورد؛ تا بعد از چندین تردّد و حیرت، توجّه به یک جهت کرد که «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ»؛ و در آن حدیث که «إنّ اول من یکسى یوم القیامة إبراهیم»، اشارت است به بقیّت قابلیّت او که مانع است از تحقّق واصل شدن به مقام احدیّت.
لا جرم در آخرت، اول کسى که مکتسى گردد او باشد. هر جا که بقیّت قابلیّت نباشد هیمان نباشد، و آن که در روز حشر عظیمى خلق از وى استدعاى شفاعت کنند به واسطه رتبت خلّت، در جواب گوید که «إنّما کنت خلیلا من وراء وراء»، اشارت به این معنى است.