الفقرة العاشرة :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
قال الشیخ رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون.)
قال الشیخ رضی الله عنه : (ولکن عین)، أی ذات (الممکن) من الکائنات (قابل للشیء) الذی هو علیه من کل حال هو له (ونقیضه) من حال شیء آخر غیره (فی حکم الدلیل العقلی) فقط،
لأنه یفرض الکبیر صغیرا، وبالعکس.
فیجد ذلک الفرض معه من غیر مانع یدرکه العقل، فیسمى کل واحد منهما ممکنا وهو خطأ عند العارف فی حکم معرفته.
فإن الشیء إذا کان على وصف وقد علمه الله تعالی موصوفا به فی حال عدمه أزلا محال أن یکون قابلا لغیر ذلک الوصف وإلا لأمکن أن ینقلب علم الله جهلا.
وإرادة الله تعالی کذلک موصوفة بذلک الوصف، وسمعه کذلک وبصره کذلک کما هو فی حال عدمه الأزلی کذلک.
فلو کان قابلا لغیر ذلک الوصف لبطلت صفات الحق تعالی وهو محال فلا إمکان لشیء أصلا فی حکم المعرفة بل کل شیء واجب بذاته قبل أن یصیر شیئا، وهو محال بذاته قبل أن تتعلق به صفات الحق تعالی، وواجب الوجود بغیره بعد أن تعلقت به صفات الحق تعالی.
وقابلیته لصفة غیره محال ذاتی، ولیس هذا مذهب الحکماء القائلین بالإیجاب الذاتی لأنهم ینفون الصفات، وقد انتسبناها، ویزعمون قدم العالم فی وجوده، وقد نفینا القدم لوجود کل شیء فی وقته.
(وأی الحکمین المعقولین)، أی الذین یقبلهما الممکن فی حکم العقل لا فی حکم المعرفة (وقع)، أی أوقعه الله تعالی کذلک.
(فإن ذلک هو الذی کان)، أی وجد (علیه) ذلک (الممکن فی حال ثبوته) فی العدم المحض کما ذکرنا.
والحکم الآخر القابل له ذلک الممکن أمر موهوم یتصوره العقل وینفیه العرفان ویسمیه العاقل ممکن کما یسمى بسببه ذلک الحکم الأول الذی هو علیه ذلک الشیء فی نفسه ممکنا.
والعارف یسمی ما علیه الشیء فی نفسه واجبا، وما لیس علیه فی نفسه محالا .
"قد علم کل أناس مشربهم" [البقرة: 60] .
(ومعنى لهداکم)، أی أوصلکم إلى معرفته وهو معنى (لبین لکم)، أی أزال اللبس عن حسکم وعقلکم (وما کل ممکن) عند العقل وواجب عند المعرفة .
ولما کان الشیخ رضی الله عنه فی مقام التعلیم جرى على قانون العقل من العالم الإنسانی وغیره (فتح الله) تعالی (عین بصیرته) القلبیة (لإدراک الأمر) الإلهی فی نفسه مع من قام به، والأمر هو الخلق المتفصل بالصور الحسیة والعقلیة (على ما هو علیه) ذلک الأمر.
بل البعض یدرکه على ما هو علیه فی نفسه والبعض یلتبس علیه بالصور المذکورة فلا یدرک إلا الصور المذکورة .
(فمنهم)، أی من المخلوقین المخلوق (العالم) بما هو الأمر علیه فی نفسه من ملک أو إنسان أو جنی أو غیرهم من بقیة الخلق (و) منهم (الجاهل) بذلک ممن ذکر .
وتقدیر معنى الآیة (فما شاء) أن یهدیهم أجمعین (فما هداکم أجمعین) بل هدى البعض وأضل البعض. کما قال تعالى : "یضل به کثیرا ویهدی به کثیرا" [البقرة : 26].
وذلک على طبق ما سبق به علمه القدیم الکاشف عن المعلومات على طبق ما هی علیه فی عدمها الأصلی (ولا یشاء) أصلا أن یهدیهم أجمعین، لأن لا یشاء إلا ما یعلم ولا یعلم إلا ما المعلومات علیه فی عدمها الأصلی .
(وکذلک)، أی مثل هذا التقریر یتقرر معنى الآیة الأخرى التی هی قوله تعالى:" وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ (32) إِنْ یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَوَاکِدَ عَلَى ظَهْرِهِ " [الشوری : 32] . وکذلک قوله تعالى: "إن یشأ یذهبکم" [الأنعام: 133].
ویأت بآخرین ونحو ذلک من الآیات وتقدیره: فما شاء، فما أسکن الریح، ولا أذهبکم لأنه علمکم کذلک.
ولا یشاؤکم إلا کما علمکم (فهل یشاء هذا) أی الذی هو خلاف ما أنتم علیه فی عدمکم الأصلی حیث علمکم کذلک (ما)، أی شیء (لا یکون)، أی لا یوجد أصلا، لأنه خلاف ما علیه المعلوم فی نفسه فلو وجد لانقلب العلم جهلا وهو باطل.
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
وإلیه أشار بقوله: (ولکن عین الممکن) لإمکانه (قابل للشیء ونقیضه فی حکم دلیل العقل) فأمکن عند العقل هدایة عین کل ممکن لأن العقل قاصر عن إدراک الشیء على ما هو علیه فجاز أن یکون الشیء الواحد ممتنعا فی نفسه وممکنا عند العقل. (وای الحکمین المعقولین) من الهدایة وعدمه
قال الشیخ رضی الله عنه : (وقع ذلک) الحکم المعقول (هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته) فلا یمکن الهدایة أی الإیمان بالرسل فی استعداد کل أحد فلا یشاء إیمانه ولو أمکن إیمانه فی نفسه یشاؤه فحصل له الإیمان.
ولما حقق الآیة على التفسیر شرع تأویلها وتطبیقها بما ذکر من حاصل الکشفین بقوله: (ومعنى لهدیکم لیبین لکم) أجمعین ما هو الأمر علیه کما بین لبعضکم الاقتضاء استعداد ذلک البعض بیان الأمر على ما هو عنیه.
قال الشیخ رضی الله عنه : (وما) أی لیس (کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو) الأمر (علیه) .
لأن منهم یقتضی ذلک الفتح فتح الله له ومنهم من یقتضی عدم الفتح فلم یفتح الله له (فمنهم العالم) حقیقة الأمر على ما هو علیه یفتح الله عین بصیرته .
قال الشیخ رضی الله عنه : (و) منهم (الجاهل) حقیقة الأمر على ما هو علیه بعدم فتح الله عین بصیرته فإذا لم یفتح عین بصیرة کل ممکن.
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما شاء) هدایة الکل (فما هدیهم اجمعین ولا یشاء) أی ولا تعلق لمشیئته هدایة الکل فی الماضی والمستقبل .
(وکذلک) أی ولو شاء (أن یشاء) یعنی إذا علق المشیئة بهدایة الکل فی الاستقبال بحرف إن (فهل یشاء هدایة الکل أم لا)؟
استفهام إنکاری بل ما یشاء هدایة الکل بعین ما مر فی ولو شاء فی السؤال والجواب غابته أن لو شاء ما لم یکن.
قال الشیخ رضی الله عنه : (وهذا) أی وإن یشاء (ما لا یکون لمشیئته أحدیة التعلق) أی مشیئة الله تعالى واحدة متعلقة بالأشیاء على حسبة علمه.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
ما ذکره ظاهر
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
قال العبد : « لو » فی « لو شاء لهدى » تعلیل عدم الهدایة لعدم المشیّة ، فإنّه حرف امتناع لامتناع ما یسند إلیه ، فحیث أسند إلى المشیّة بیّن امتناع المشیّة ، وإنّما جاء لعدم الهدایة وامتناعها لامتناع المشیّة ، یعنی ما هداهم أجمعین ، لأنّه لم یشأ هدایتهم أجمعین ،لعلمه أنّهم لا یستعدّون لقبول الهدایة جمیعا ، بل البعض.
فشاء بموجب علمه هدایة البعض المستعدّین لها ، فهداهم ، ولو شاء هدایة الکلّ لهدى الکلّ ، ولکنّه لم یشأ ، لعدم تعلَّق العلم بهدایة الکلّ ، لما لم یکن فی قابلیتهم الاهتداء ، إذ المشیّئة
وهی تخصیص بعض المعلومات للهدایة تابعة للعلم فی تعلَّقه بهدایة البعض الذین لهم قابلیة الهدایة ، فما شاء إلَّا ذلک البعض ، لأنّ مشیّة الحکیم العلیم لا تتعلَّق إلَّا بما فیه صلاحیة ما یشاء ، وإلَّا لکان عبثا ، ویتعالى عن ذلک علوّا کبیرا .
وکذلک " إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ " حرف امتناع وشرط ممتنع دخل على المشیّئة ، لامتناع الإذهاب ، فامتنع إذهابهم ، لامتناع تعلَّق المشیّئة به ، فهل یشاء الممتنع ؟
هذا لا یکون ، لعدم تعلَّق مشیّئة الحکیم بالممتنع.
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ولکن عین الممکن قابل للشیء ونقیضه فی حکم دلیل العقل ، وأی الحکمین المعقولین وقع ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته )
أی لکن عین الممکن من حیث هو فرد من نوع قابل للنقیضین ، کالهدایة والضلالة بالنسبة إلى کل فرد من أفراد الإنسان قابل لهما بحسب النظر العقلی .
وأی النقیضین الذی وقع من کل فرد فهو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
"" من حاشیة تعلیقات بالى زادة : (فی حال ثبوته ) فلا یمکن الهدایة فی استعداد کل أحد فلا یشاء إیمانه ولما حقق الآیة على التفسیر : شرح تأویلها وتطبیقها على حاصل الکشفین .أهـ بالى ""
( ومعنى لهداکم لبین لکم الحق ) على ما هو علیه الأمر الإلهی فی نفسه .
"" ( ومعنى لهداکم لبین لکم ) أجمعین ما هو الأمر علیه کما بین لبعضکم لاقتضاء استعداده ذلک اهـ بالى ""
قال الشیخ رضی الله عنه : ( وما کل ممکن من العالم ) أی من الأفراد الإنسانیة ( فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه ، فمنهم العالم والجاهل فما شاء الله فما هداهم أجمعین ) لأن الحکمة اقتضت تنوع الاستعدادات لتنوع الشؤون المختلفة.
( ولا یشاء وکذلک إن یشاء ) حال وجودهم فی المستقبل
"" من حاشیة تعلیقات بالى زادة : ( ولا یشاء ) هدایة الکل فی الماضی والمستقبل .
( وکذلک ) أی مثل لو شاء
( أن یشاء ) أی فی الاستقبال ولو شاء فی السؤال والجواب غایته أن لو شاء ما لم یکن. أهـ بالى ""
قال الشیخ رضی الله عنه : ( فهل یشاء هذا ما لا یکون ) لما قلنا أنهم حال وجودهم لا یمکن أن یکونوا إلا على ما هم علیه ، أعیانهم الثابتة فی العدم ، فلا یقع الممتنع فلا یشاؤه.
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
وفی قوله: (ولکن عین الممکن)... إشارة إلى کون العقل محجوبا عاجزاعن إدراک حقیقة الشئ على ما هو علیه فی نفسه.
ولیس حکمه بکون الممکن قابلا للشئ ونقیضه إلا کحکم الأعمى على من حضر عنده.
وهو ساکت – هذا إما زید أو لیس بزید. فإنه وإن کان بحسب الإمکان صحیحا، لکنه فی نفس الأمر أحدهما حق وصاحب الشهود یعلم ما هو الحق.
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ومعنى (لهداکم) لبین لکم. وما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه، فمنهم العالم والجاهل).
هذا کجواب آخر للسؤال. وتقریرة: لیس المراد من الهدایة هنا الإیمان بالرسل، کما سبق
على الذهن، لیرد السؤال.
بل معناه: لو شاء، لبین لکم حقیقة الأمر بالکشف ورفع الحجاب عن عیون قلوبکم، لتذکروا الأمر على ما هو علیه، فتعلموا أنأعیان بعضکم اقتضت الإیمان، وأعیان بعض الآخر اقتضت الکفر، فتکون الحجة لله علیکم.
ولکن لیس کل واحد من أهل العالم بحیث یمکن أن ینفتح عینقلبه لیدرک الأمر فی نفسه، لأن منهم عالم ومنهم جاهل بحکم اقتضاء الأعیان ذلک.
وإنما قال: (فتح الله عین بصیرته) وأسند (الفتح) إلى (الله) لأنه تعالىیفتح عین بصیرة شخص باقتضاء عین ذلک الشخص الفتح، کما یغطى على الآخر باقتضاء عینه الغطاء.
وفی تفسیر قوله: (لهداکم) بقوله: (لبین لکم) تنبیه على أن الهدایة الحقیقیة هو حصول العلم الیقینی بما هو الأمر علیه فی ذاته
(فما شاء، فما هداهم أجمعین، ولا یشاء) أی، فما شاء هدایة الکل لعدمإعطاء بعض الأعیان الهدایة، فما هداهم. ولا یشاء هدایة الجمیع أبدا.
فإن شؤون الحق کما تقتضی الهدایة، کذلک تقتضی الضلالة، بل نصف شؤونه یترتب على الضلالة، کما یترتب النصف الآخر على الهدایة.
ولذلک قسم الدار الآخرة بالجنة والنار، وخلق آدم بیدیه : وهما الصفات الجمالیة التی مظاهرها فی الآخرة هی الجنة، والجلالیة التی مظهرها فیها النار. فطابق الآخر الأول.
قال الشیخ رضی الله عنه : (وکذلک إن یشأ، فهل یشاء؟ فهذا ما لا یکون)). أی، کما قلنا فی (لو شاء) کذلک، نقول فی (إن یشأ) الذی یتعلق بزمان الاستقبال.
وقوله: (فهل یشاء؟)استفهام. کأن السائل یسأل بأن الحق یمکن أن یشاء هدایة الجمیع. فأجاب عنهبأن هذا لا یمکن أن یکون. فإن العلیم الحکیم الذی یفعل کل شئ یستحیل أنیشاء وقوع ما لم یمکن وقوعه.
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
قال الشیخ رضی الله عنه : (ولکن عین الممکن قابل للشیء ونقیضه فی حکم دلیل العقل، وأی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.)
ثم أشار الشیخ رضی الله عنه إلى أن الآیة، وإن لم تدل على وجود مشیئة هدایة الجمیع تدل على مکان وجودها فقال: (ولکن عین الممکن) من حیث هو ممکن، وغیر نظر إلى مقتضاها بعین الکشف (قابل للنقیضین فی حکم دلیل العقل) .
فیصح تعلق المشیئة بما یفعل بالأعیان بالنظر إلى تلک القابلیة لها فی دلیل العقل، لکن السنة الإلهیة جاریة بأنها لا تتعلق إلا بما هو الأمر علیه.
ولذلک نقول: (أی الحکمین المعقولین) أی: الجائزین على غیر الممکن فی دلیل العقل (وقع ذلک) الحکم فی الخارج .
(هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته) أی: هو الذی کان مقتضى عینه، وإن جاز خلاف مقتضاها فی دلیل العقل، إذ لو وقع خلافه لأختتمت الحکمة وانقلب العلم جهلا ، و بطل کمال الجود الإلهی.
ثم أشار إلى أن الهدایة لو فسرت بالإیصال إلى المطلوب فعدم تعلق المشیئة بها بالنسبة إلى أهل الضلالة ظاهر؛ ولذلک لم یتعرض له مع أنه داخل فی المعنى الثانی، وهو تفسیر الهدایة بالبیان، وإن فسرت به.
قال الشیخ رضی الله عنه : (و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون.)
فکذلک وإلیه الإشارة بقوله : (ومعنى "لهداکم" [الأنعام: 149]: لبین لکم)
یعنی: الحقائق الإلهیة والنبویة، وسر القدر، وجمیع ما یتعلق بالمعاش والمعاد، ولکن ما وقعت المشیئة على هدایة الجمیع بهذا المعنى.
وذلک لأنه (ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه).
وإنما قال: من العالم لیشیر إلى أنه من المعلوم أن ذلک ممتنع فی بعض الممکنات عقلا کالجماد والنبات.
وفی البعض الآخر: وإن لم یمتنع عقلا فهو غیر واقع . فعلم أنه لا دخل للإمکان فی اقتضاء ذلک، ولا للإنسیة والجنیة .
بل فعل ذلک فی حق البعض من الثقلین دون البعض، (فمنهم العالم) لاقتضاء عینه فتح بصیرته، (ومنهم الجاهل) لاقتضاء عینه عدم فتح بصیرته.
(فما شاء) بیان تلک الأمور لکل ممکن فی العالم، ولا لکل إنس وجن (فما هداهم أجمعین بهذا المعنى الأعم فضلا عن الأخص.
ثم أشار إلى أن هذا المعنى غیر مخصوص بالماضی کما یوهمه ظاهر عبارة القرآن بل هو عام للأزمنة فقال الشیخ رضی الله عنه: (ولا یشاء) ذلک فی الحال والاستقبال.
ثم أشار إلى إن أراء هذا المعنى لا تختص بکلمة « لو»؛ بل قال (وکذلک إن یشأ) الله لهداکم أجمعین، فهل یشاء هدایة الجمیع؟
قال الشیخ رضی الله عنه : (هذا ما لا یکون) وإذا عرفت أن الهدایة بمعنی البیان فضلا عما هو أخص منه لا تعلق المشیئة بها فی حق الجمیع؛ بل یمتنع ذلک فی مقتضى السنة الإلهیة.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :
(و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
قال الشیخ رضی الله عنه : (ولکن عین الممکن قابل للشیء ونقیضه فی حکم دلیل العقل ) .
وذلک لأنّه لیس فی قوّة قابلیّة العقل النظری ومکنة اقتداره أن یجاوز حضرة المعلومات ، حیث یتمایز العلم عن الوجود ، فإنّما یتصوّر الحقائق هناک مفردة ، مجرّدة عن سائر لوازمها الوجودیّة ، ولواحقها الضروریّة ، فتکون نسبة سائر المتقابلات من الأحکام إلیها سواء فی ذلک النظر .
قال الشیخ رضی الله عنه : ( وأیّ الحکمین المعقولین وقع ، ذلک هو الذی علیه الممکن فی حال ثبوته ) وتلک الحال غیر متبیّن عند العقول المحجوبة والأفکار التی تتوسل فی اقتناص المطالب بمخالب الدلائل والأنظار ، فإنّها قبل حضرة العلم ،إذ هی تابعة لتلک الحال کما عرفت .
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ومعنى " لَهَداکُمْ " : لبیّن لکم ) الأمر فی نفسه على ما هو علیه ( وما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه ) فی القابلیّة الأولى ، لدى الفیض الأقدس الذاتی ، الذی لا مجال فیه لثنویّة القابل والفاعل أصلا .
وهناک تسأل القوابل بألسنة استعداداتهم ما هی علیه ، فمن العالم من فتح الله عینی بصیرته لإدراک ذلک الأمر - وهم المهتدون العارفون بسائر الأحکام والخواص التی للحقائق - ومنه من لم یفتح عین بصیرته ، فتکون مدرکاته مقصورة على ما یدرکه العقل النظریّ بحجب الأکوان ومحتملات عوالم الإمکان ، ( فمنهم العالم والجاهل ، فما شاء ، فما هداهم أجمعین ) .
مشیّة الحقّ تعالى أحدیّة التعلَّق تابعة للعلم فعلم من هذا الکلام أنه ممّا یحسم به مادة الشبهة عن أصلها بأیّ عبارة عبّر عنها غیر مبتن على أن تکون « المشیّة » على صیغة الماضی أو ملحوقة ل « لو » - على ما یمکن أن یبادر إلى بعض الأوهام .
فلذلک قال رضی الله عنه : ( ولا یشاء وکذلک إن یشاء ) فی زمان الاستقبال ( فهل یشاء ؟ ) أی فهل یمکن أن تتعلق به المشیّة مطلقا فی الماضی أو فی الاستقبال ، بخلاف ما علیه الأمر - على سبیل الإنکار - ( هذا ما لا یکون ) بالنسبة إلى الأکوان والاحتمالات الواقعة فی حیّز الإمکان.
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :
(و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. )
قال الشیخ رضی الله عنه : "طو لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل، و أی الحکمین المعقولین وقع، ذلک هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
و معنى «لهداکم لبین لکم: و ما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء ، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء، و کذلک «إن یشأ»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون."
وإن جوزه العقل کما أشار إلیه رضی الله عنه بقوله :
(ولکن عین الممکن قابل للشیء ونقیضه فی حکم دلیل العقل)، وذلک لأن العقل قاصر عن إدراک ما هو الأمر علیه فی نفسه.
(وأی الحکمین المعقولین) الذین جوزهما العقل (وقع) فلا محالة .
(فذلک) الحکم (هو الذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته) فی المرتبة العلمیة (ومعنى قوله : "لهداکم" لبین لکم) الأمر على ما هو علیه فی نفسه . فیصیر معنی الآیة : أمتناع بیان الأمر على ما هو علیه لکل أحد . لامتناع تعلق مشیئته سبحانه به.
ثم بین رضی الله عنه امتناع تعلق مشیئته تعالى ببیان الأمر لکل أحد .
بقوله : (وما کل ممکن من العالم فتح الله عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه)، لأن عین بعض الممکنات لا یقتضی ذلک الفتح، فلا یتعلق المشبه به فلا ینفتح عین بصیرته فلا یدرک الأمر على ما هو علیه .
(فمنهم العالم) الذی یقتضی عینه أن یتعلق المشبه ببیان الأمر له ومنهم الجاهل الذی لا یقتضی عینه ذلک.
ثم ذکر رضی الله عنه نتیجة هذه المقدمات بقوله: (فما شاء) أی من الأزل إلى الآن هدایة الجمیع (فما هداکم أجمعین ولا یشاء)، أی من الآن إلى الأبد أیضا هدایة الجمیع فلا یهدیهم أجمعین أبدا.
(وکذلک)، أی مثل قوله : لو شاء. قوله : (إن یشأ) المختص بزمان الاستقبال فی
قوله تعالى : "إن یشأ یذهبکم "وأمثاله فی إفادة امتناع أمر لامتناع المشیئة .
(فهل یشاء)، أی هل تتعلق مشیئته المستفادة من قوله : "إن یشأ" مما أفاد امتناع تعلقها به.
(هذا ما لا یکون) أبدا ، لأن مقتضى الأعیان لا تتبدل .
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص 154
و لکن عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل؛ و أی الحکمین المعقولین وقع، فذلک هو الذی علیه الممکن فی حال ثبوته.
که درباره ممکن حکم می‌کنند که قابل شیء و نقیض شیء است، حکم‌شان حکم اعمایى است که می‌داند کسى در پیش او حاضر است و آن حاضر ساکت است و این اعمى می‌گوید این یا زید است یا زید نیست و حال اینکه در واقع یکى از این دو است (و این تردید از عدم شهود و عدم علم اعمى برخاسته است.( شرح فصوص قیصرى، ص 178)
و معنی «لَهَداکُمْ» لبیّن لکم: و ما کلّ ممکن من العالم فتح اللّه عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء، فما هداهم أجمعین، و لا یشاء،
جواب دیگر: مراد از هدایت در آیه ایمان به رسل نیست چنانکه بر ذهن سبقت می‌گیرد تا آن سؤال پیش بیاید بلکه: معنایش تبیین امر به کشف و رفع حجاب است از چشم دل، تا بدانى که اعیان بعضى از شما اقتضاى ایمان کرد و بعضى اقتضاى کفر تا خدا را بر شما حجت باشد. این نیز ممکن نیست که خداى متعال عین بصیرت هر شخص را بگشاید تا واقع را درباره خویش دریابد. چه به حکم اقتضاى اعیان بعضى از مردم عالم و بعضى جاهلند.( شرح فصوص قیصرى، ص 178) پس هدایت کل نمی‌شود زیرا بعضى اعیان هدایت را نمی‌خواهند. پس به این معنى حق تعالى هدایت جمیع را نخواست و همه را هدایت نفرمود و آن را نمی‌خواهد.
و کذلک «ان یشأ» فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون.
و همچنین است حکم مستقبل، یعنى «لو شاء» و «لو یشاء» هر دو یکسان است پس نمی‌شود که هدایت جمیع در بعد هم تحقق یابد زیرا شخص علیم و حکیمى که همه کار را به حکمت می‌کند محال است وقوع غیر ممکن را بخواهد.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۳۵۳-۳۵۵
و لکن عین الممکن قابل للشىء و نقیضه فى حکم دلیل العقل، و أىّ الحکمین المعقولین وقع، فذلک هو الّذى علیه الممکن فى حال ثبوته.
و چون اعیان متفاوت الاستعداداند و بعضى قابل هدایت و بعضى غیر قابل، ممتنع شد حصول هدایت از جمیع، پس معنى فلو شاء لهداکم أجمعین آن باشد که حق سبحانه و تعالى نخواست هدایت را از براى آنکه علم او متعلّق است به امتناع حصول هدایت از جمیع، لاجرم متعلّق نشد مشیّت مگر بر آنچه امر بر آنست، پس عدم مشیّت معلل است به عدم اعطاى اعیان ایشان هدایت جمیع را، و این از براى آنست که مشیّت و ارادت دو نسبتاند تابع مر علم را چه تحقّق مشیّت و ارادت را از مشاء و مراد چاره نیست، و این هر دو مىباید که معلوم باشد.
و علم در حضرت اسما و صفات از وجهى تابع است مر معلوم را، از این روى که علم نسبتى است که طلب مىکند منتسبین را و حق ایجاد نمىکند مگر به حسب استعدادات قوابل، پس واقع نمىشود در وجود مگر آنچه اعطا مىکند آن را اعیان و عین اعطاى ذات خود نمىکند و ذات مقتضى شىء و نقیضش نى. اگرچه عقل حکم مىکند بر آنکه ممکن قابل است مر شىء را و نقیضش را از براى اتصافش به امکان که اقتضا مىکند تساوى طرف وجود و طرف عدم را، و لکن کسى که واقف باشد بر سر قدر، این قدر مىداند که ذات شىء هرچه را اقتضا مىکند واقع آنست فقط و اعیان مجعول به جعل جاعل نیست تا ایراد متوجّه شود که چرا عین مهتدى مقتضى هدایت ساخته شد و عین ضالّ مقتضى ضلالت؟
چنانکه متوجّه نمىشود که گویند چرا عین کلب کلب نجس العین کرده شد و عین انسان انسان طاهر؟ بل که اعیان صور اسماى الهیّهاند و مظاهر آن در علم، بل عین اسما و صفات قائمهاند به ذات قدیمه بل که عین ذاتاند از روى حقیقت.
پس اعیان ازلا و ابدا باقى است و جعل و ایجاد بر وى متعلق نى. چنانکه امکان تطرق فنا و عدم برو نیست و این غایت مخلص است ازین مضائق و اللّه أعلم بالسّرائر و الحقائق شعر:
در کلّ وجود نیست جز یک فاعل باقى همه هست فعل او را قابل
وین طرفه که قابلات جز فاعل نیست واى ار رسد این سخن به گوش عاقل
و در قول شیخ قدّس اللّه سرّه که مىگوید «و لکن عین الممکن قابل» تا آخر اشارت است به محجوب و عاجز بودن عقل از ادراک حقیقت چیزى بر آنچه آن چیز فى نفسه بر آن است و حکم عقل تقابل بودن ممکن شىء و نقیضش را چون حکم اعمى است بر کسى که پیش او حاضر شود و ساکت باشد به اینکه این حاضر زید است یا زید نیست، چه این حکم اگرچه به حسب امکان صحیح است لکن در نفس امر حق یکى است و صاحب شهود مىداند که کدام حق است بیت:
عقل را معزول کردیم و هوا (هوس- خ) را حدّ زدیم کاین جلالت لائق این عقل و این اخلاق نیست
و معنى «لَهَداکُمْ» لبیّن لکم و ما کلّ ممکن من العالم فتح اللّه عین بصیرته لإدراک الأمر فى نفسه على ما هو علیه، فمنهم العالم و الجاهل
این کلام نیز به منزله جوابیست از سؤال اول را و تقریرش آنکه مراد از هدایت اینجا ایمان آوردن به رسل نیست تا سؤال وارد شود بل که معنیش آن است که اگر خداى خواهد بیان کند به طریق کشف حقیقت امر را و رفع کند حجاب را از دیده دلهاى شما تا ادراک امر بر آن وجه که هست بکنید، پس بدانید که اعیان بعضى شما اقتضاى ایمان مىکند و اعیان بعضى دیگر اقتضاى کفر، پس حجت مر خداى راست بر شما و لکن هر احدى از اهل عالم از آن قبیل نیست که ممکن باشد انفتاح عین قلب او تا ادراک امر فى نفسه تواند کرد چه بعضى از ایشان عالماند و بعضى جاهل به حکم اقتضاى اعیان و در تفسیر هدایت بنیان تنبیه است بر آنکه هدایت حقیقیة حصول علم یقینى است به آنچه امر بر آن است در ذاتش.
فما شاء فما هداهم أجمعین، و لا یشاء.
یعنى نخواست هدایت کل را از براى عدم اعطاى بعضى اعیان هدایت را، پس هدایت نداد ایشان را و نمىخواهد هدایت جمیع را ابدا از براى آنکه شئون حق چنانکه اقتضاى هدایت مىکند اقتضاى ضلالت نیز مىکند و لهذا دار آخرت را نیز به جنّت و نار قسمت کرد و آدم را نیز به یدین آفرید یکى عبارت از «صفات جمالیه» است که مظهر او در آخرت «جنّت» است و یکى عبارت از «صفات جلالیه» که مظهر او در آخرت «نار» است، پس مطابق باشد آخر اول را.
و کذلک «إن یشأ» فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون. (فهذا ممّا لا یکون- خ)
یعنى آنچه در «لو شاء» گفتیم در «إن یشأ» نیز که متعلق به استقبال است همان است. و اگر سؤال کنند که ممکن هست که خداى هدایت جمیع را خواهد؟
گوئیم این نمىتواند بودن از آنکه علیم حکیم که همه چیز را به حکمت مىکند مستحیل است که وقوع غیر ممکن را خواهد.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۶۲
و لکنّ عین الممکن قابل للشیء و نقیضه فی حکم دلیل العقل؛ و أیّ الحکمتین المعقولین وقع، ذلک هو الّذی کان علیه الممکن فی حال ثبوته.
پس چون قبول هدایت در استعداد همه نبود، مشیّت هدایت همه را نبود که مشیّت تابع علم است، و علم به آن حاصل بود که همه نفوس را استعداد قبول هدایت علم نیست.
و عقل که محجوب و عاجز است از ادراک حقیقت، حکم مىکند که ممکن قابل شیء و نقیض آنست، اگر همه هدایت رسدش قبول کند و اگر ضلالت همچون کورى که نزد او کسى حاضر شود و سخن نگوید، عقل کور حکم مىکند که این حاضر زید است یا غیر زید، اگر چه این حکم به سبب امکان درست است ولى فی نفس الأمر یکى راست است و یکى دروغ، و واقع یکى بیش نبود. و صاحب کشف داند که اعیان [که] با سرها صور اسماى متکثّره الهیّت و مظاهر اسمااند در علم عین اسما و صفاتاند قایم به ذات قدیم، بل من حیث الحقیقة و الهویّة عین ذاتاند ازلا و ابدا، جعل و ایجاد متعلّق او نگشته است. چنانکه فنا و عدم به آن عین متظرف نشود.
چنانکه کسى را نرسد که گوید: کلب را چرا نجس العین آفرید و انسان را طاهر، همچنان نرسد کسى را که گوید: چرا عین مهدىّ قابل هدایت و ضال قابل ضلالت گردانید.
و معنى «لَهَداکُمْ» لبیّن لکم: و ما کلّ ممکن من العالم فتح اللّه عین بصیرته لإدراک الأمر فی نفسه على ما هو علیه: فمنهم العالم و الجاهل. فما شاء فما هداهم أجمعین، و لا یشاء و کذلک «إن یشاء»: فهل یشاء؟ هذا ما لا یکون.
شرح این تنبیه است. بدان که هدایت حقیقى تحصیل علم یقینی عیانى است به آن چه واقع است در ذات.
قوله «فما شاء و لا یشاء» یعنى چون نخواست به تبیین و هدایت همه در سابق، نخواهد در لاحق، زیرا که شئون حق مقتضى هدایت و ضلالست است که «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ»*.
قوله «أن یشاء فهل یشاء»، یعنى، اگر خواهد که هدایت رسد به همه بعد از آن که نخواست، هیچ مشیّت متعلّق شود به هدایت همه را؟ فرمود که «هذا ما لا یکون»، چرا که در حکمت نیست.