عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

الفقرة الثانیة :


جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)


10 - فص حکمة أحدیة فی کلمة هودیة

هذا نص الحکمة الهودیة ذکره بعد حکمة یوسف علیه السلام، لأن علم هود علیه السلام المتعلق بمعرفة استقامة الکل، وأخذ الحق بناصیة کل دابة تدب من العدم إلى الوجود، نظیر علم الخیال الذی هو علم یوسف علیه السلام من جهة تساویهما فی اعتبار الوصف الواحد العام مع ملاحظة الأوصاف الخاصة فی ضمنه.

(فص حکمة أحدیة) منسوبة إلى ظهور الأحد سبحانه فی کل واحد (فی کلمة هودیة) إنما اختصت حکم هود علیه السلام بکونها أحدیة.

لأن ظهور الاستقامة فی کل شیء، لأنه على صراط ربه المستقیم فیما أراده منه یقتضى ظهور أحدیة الأسماء الذاتیة سبحانه وخفاء واحدیة الأسماء الصفاتیة، فیبطن الحکم وتظهر الحکمة. وهذه الحکمة ذاتیة فهی أحدیة وهو مشهد هود علیه السلام الغالب على بصیرته فیما أظهر الله تعالى لأهل الکشف بکلامه القدیم من حال سریرته [شعر]

قال الشیخ رضی الله عنه:  (إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم . فی صغیر وکبیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم .ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم .«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم. فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)

(إن الله) سبحانه من حیث ذاته المطلقة الأزلیة (الصراط)، أی الطریق (المستقیم) غیر المعوج أصلا، وذلک هو حضرة أسمائه تعالى وصفاته التی تظهر الذات المطلقة فیها بقدم الأمر والوجه على حسب ما ترتبت الممکنات العدمیة فی الأزل شیئا فشیئا، فیشبه المشی فی الطریق برفع قدم ووضع قدم أعلى من الأول.

کما قال تعالى فی وصف نفسه أنه "رفیع ادرجات" [غافر : 15] وأنه "کل یوم هو فی شأن" [الرحمن : 29]، ولیس إلا الممکنات وأحوالها المختلفة فهی الدرجات التی هو رفیعها کلها .

قال سبحانه : "یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین أوتوا ألعلم درجات" [المجادلة : 11]، وهی شؤونه أیضا التی هو کل یوم فیها فی شأن وهذا الیوم کلمح بالبصر.

لأنه یوم الأمر الذی قدره سبحانه به فی قوله: (وما أمرنا إلا واحدة کلمچ بالبصر ) [القمر: 50].

قال رضی الله عنه : (ظاهر) أی ذلک الصراط المستقیم لکل أحد (غیر خفی) على أحد (فی العموم)، أی فی عموم الکائنات کلها .

(فی کبیر)، أی ظهور ذلک الصراط فی کل شیء کبیر (وصغیر) من المحسوسات والمعقولات (عینه)، أی عین ذلک الکبیر والصغیر من غیر اعتبار الصبغة العدمیة بالعدم الأصلی (و) فی کل (جهول) أیضا (بأمور) ظاهرة أو خفیة وعلیم) بأمر من الأمور وما بین ذلک .


قال رضی الله عنه : (ولهذا)، أی لکون صراطه المستقیم الذی هو علیه سبحانه ظاهر فی کل شیء (وسعت رحمته) وهی ذاته الرحمة بالإیجاد والإمداد (کل شیء من) شیء (حقیر و) شیء (عظیم) فی الدنیا والآخرة.

قال تعالى: "ورحمتی وسعت کل شیء" [الأعراف: 156]، وقال تعالى حکایة عن هود علیه السلام أنه قال: ("وما من دابة إلا هو") سبحانه وتعالى وهی کنایة عن ذاته العلیة فی مقام الأحدیة ("آخذ بناصیتها")، والناصیة مقدم الرأس، والرأس موضع ظهور سلطان الروح المنفوخ فی القلب.


ومن الرأس ینتشر ذلک السلطان فی جمیع الحواس الظاهرة والباطنة، وخص ناصیته لأنها موضع الحبال فی الحیوان، ثم إذا أرید العموم فی غیر الحیوان أیضا من کل شیء قصد التشبیه فیما هو بمنزلة الرأس له والناصیة.

وأیضا فإنه لما ذکر الدابة وأرید عمومها فی جمیع الکائنات کما سیأتی ذکر الناصیة، لأن من عادة الدواب أن تؤخذ من نواصیها وتساق حیث یرید صاحبها ("إن ربی") الذی أشهده فی مقام أحدیته وهو ما کنی عنه بقوله هو وأتى بالهویة الذاتیة المطلقة ("على صراط")، أی طریق واضح ("مستقیم") [هود: 56] غیر ذی عوج.

وهو الذی أنزله سبحانه على نبینا صلى الله علیه وسلم وسماه القرآن، أی المجموع من القرء وهو الجمع، لأنه جامع من حیث هو ممسک کل حقیقة کونیة ومجموع بها من حیث هی حقیقة فی نفسها، لأنه عینها بالوجود وهی غیره بالصورة.

قال تعالى: " قرآنا عربیا غیر ذی عوج" [الزمر: 28].


قال رضی الله عنه : (فکل ماش) على أرض وجوده من الأشیاء الممکنات (فعلی صراطه)، أی طریق الرب سبحانه (المستقیم) الذی لا اعوجاج فیه، لأنه عین إرادته القدیمة توجه على الأعیان الممکنة، فمشى علیه بذاته ومشت الأعیان الممکنة أیضا علیه بذواتها ، فهو صراط سبق مشیه فیه على الاستقلال.

وهی مشت فیه بحکم التبعیة له سبحانه ، لأنه آخذ بنواصیها (فهم)، أی المغضوب علیهم من الممکنات، والضالون منهم غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه الذی به مشوا على صراط الإرادة (ولا ضالون)، لأنهم مشوا بحکم التبعیة للماشی بالاستقلال، فهو مستقیم فی مشیه ذلک، وهم کذلک مستقیمون بهذا الاعتبار.

قال رضی الله عنه : (فکما کان الضلال) الذی اتصف به من اتصف (عارضا له) فی الحیاة الدنیا على أصل خلقته وفطرته (کذلک الغضب الإلهی) المتصف به سبحانه على من غضب علیهم (عارض) أیضا ظهور اتصافه به عندنا وإن کان هو أیضا من جملة الحضرات الإلهیة القدیمة.


لکن ظهوره إنما هو بظهور الأحوال فی العبد المقتضیة لظهوره والأحوال فی العبد المقتضیة لظهوره، خلاف الأصل من العبد، فکذلک هو فی الحضرات الإلهیة خلاف الأصل من الحق.

(والمآل)، أی المرجع للکل بعد زوال خلاف الأصل من الطرفین : طرف العبد وطرف الرب وهو المسمى بالعارض (إلى الرحمة التی وسعت کل شیء) وهو الوجود المطلق، وحیث وسعت کل شیء، فکل شیء فیها عینها، وقد انمحت الصور التی تتمایز الأشیاء فی نفسها بحکم قوله سبحانه : "کل شیء هالک إلا وجهه" [القصص: 88].


ولم یسعها شیء أصلا، ولهذا تعددت، فالعارض الذی أطلق على ضلال العبد وغضب الرب راجع إلى الصورة الممکنة العدمیة.

لأنها تعرض اللوجود المطلق فتقیده، والقید منه عین غضبه، وتعطی الممکن وجودة بجهلها الأصلی الذی هو عین عدمها، فیکون الضلال (وهی) الرحمة (السابقة) إلى کل حقیقة کونیة من الأزل، لأنها عینها، ولصورة أمر عارض لها منها کما ذکرنا .

قال رضی الله عنه : (وکل ما سوى الحق) تعالى من الممکنات (دابة فإنه)، أی کل ما سوى الحق (ذو روح) لظهور صورته فی الحس أو العقل عن الصورة الأمریة الروحانیة وقیامها بها.


فالأرواح مختلفة باختلاف صور أجسامها، لأن صور أجسامها کانت فی غیبها فصارت هی فی غیب صور أجسامها، فمنها أرواح معنویة، لأن صور أجسامها معانی عقلیة أو وهمیة، ومنها أرواح حسیة، لأن صور أجسامها حسیة، ومنها أرواح جمادیة وأرواح نباتیة وأرواح حیوانیة وأرواح إنسانیة وأرواح نورانیة ملکیة وأرواح ناریة جنیة .

وکل هذه النسب باعتبار صور أجسامها التی ظهرت من غیبها، فصارت هی فی غیب صور أجسامها فسمیت بذلک نفوسنا، فإذا رجعت کما کانت سمیت قلوبة فکانت مؤمنة، ولا بد أن تؤمن کلها.


ولهذا قال تعالى : "یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ لَا یَنْفَعُ نَفْسًا إِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ" [الأنعام: 158]، وهو نفع اللذة لا نفع المعرفة، فإن نفع المعرفة حاصل للکل ونفع اللذة نفع الجنة ونفع المعرفة حاصل لأهل النار أیضا .

قال تعالى فی حق الکافر :" فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید" [ق: 22]، فإذا کانت القلوب مؤمنة وسعت الرب سبحانه کما قال: «وسعنی قلب عبدی المؤمن» وهذا هو المال إلى الرحمة.

قال رضی الله عنه : (وما ثم)، أی هناک فی هذا الوجود الحادث (من یدب) على أرض نفسه (بنفسه) أصلا (وإنما یدب بغیره) فالأرواح تدب بالأمر الإلهی، والصور تدب بالأرواح (فهو)، أی کل ما هو فی هذا الوجود الحادث من أرواح وصور (یدب بحکم التبعیة الذی هو على الصراط المستقیم) وهو الله تعالى.


ولهذا سماه صراطا ، أی طریقا (فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه)، ولولا المشی علیه ما کان صراطا.


شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)


10 - فص حکمة أحدیة فی کلمة هودیة


أی العلوم المتعلقة بالحقیقة الأحدیة مودعة فی روح هذا النبی لذلک دعا قومه إلى مقام الأحدیة بقوله : "ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم" (هود: 51] .

ولما کانت لکل اسم أحدیة الصراط وکان أحدیة الصراط الاسم الله جامعة لجمیع أحدیة صراط الأسماء شرع فی بیان الأحدیة الجامعة أولا بقوله :

قال رضی الله عنه : (أن الله الصراط المستقیم ظاهر) خبر لمبتدأ محذوف وهو هو (غیر خفی) تأکید (فی العموم) أی جاء هذا الصراط


المستقیم من عند الله فی حق عموم الناس وهو صراط الأنبیاء کلهم المشار إلیه بقوله تعالى : " اهدنا الصراط المستقیم * صرط الذین أنعمت علیهم" أو تعلق فی العموم بقوله غیر خفی أی هذا الصراط المستقیم مشهور معروف بین الخلائق کلها وهو طریق الأنبیاء طریق الهدى (فی کبیر وصغیر) خبر (عینه) مبتدا (وجهول بأمور وعلیم) معطوف على الخبر .

فمعناه أن ذاته تعالى من حیث أسمائه وصفاته موجود فی کبیر وصغیر أی فی کلی وجزئی بالنسبة إلى الأسماء وبالنسبة إلى الأجسام فی کبیر الحجم وصغیره أی لا ذرة فی الوجود إلا وهی نور من ذات الحق لکون کل ما فی الوجود من الممکنات مخلوقا من نوره فالذات من حیث هی غنیة عن الوجود الکونی.

قال رضی الله عنه : (ولهذا) أی ولأجل کون ذات الحق مع جمیع صفاته محیطة بکل شیء وفی کل شیء آیة تدل على أنه واحد قال تعالى: "سنریهم آیاتنا فى الآفاق وفی انفسهم " [فصلت: 53] .

کل ذلک صراط مستقیم یوصل من مشى علیه إلى الله وهذا لسان الظاهر فی کلامه قدس سره وأما لسان الباطن فستطلع علیه "وسعت رحمته کل شیء من حقیر وعظیم" .

فإنه إذا کان ذاته إلحق مع مفاته موجودة فی کل شیء ومن جملة مفاته رحمته فوسعت رحمته کل شیء فإذا کان کل شیء تحت قدرته تعالى کان

("ما من دابة إلا هو") أی الله ("آخذ بناصیتها") یتصرف فیها کیف یشاء على حسب علمه الأزلی التابع لعین المعلومات وأحوالها .

فلا جبر من الله إذ التصرف کیف کان لا یکون إلا تابعة للمعلومات ("إن ربی على صراط مستقیم") فإذا أخذ الله ناصیة کل دابة (فکل ماشی فعلی صراط الرب المستقیم) أی فکل ماشی ما مشی إلا على صراط من أخذ بناصیته .

وهو ربه وما کان صراط به إلا مستقیما فما مشى إلا على صراط ربه الخاص فمن مشى على صراط ربه .

قال رضی الله عنه : (فهو) أی الماشی على صراط ربه ("غیر المغضوب علیهم" من هذا الوجه) .

أی من حیث أنه ماش على صراط ربه المستقیم لأن ربه راض عن فعله فلا غضب علیهم من ربهم ("ولا الضالین") من هذا الوجه عن صراط ربهم المستقیم حتى یغضب علیهم ربهم .

ففی قوله من هذا الوجه دلالة على أن الغضب فقد یقع علیهم من غیر هذا الوجه کعبید المضل غیر المغضوب علیهم من ربهم لکنهم مغضوب علیهم من اسم الهادی لکونهم ضالین عن صراط الهادی .

قال رضی الله عنه : (فکما کان الضلال عارضا) لأن الأرواح کلها بحسب الفطرة الأصلیة قابلة للتوحید لقوله تعالى: "ألست بربکم قالوا بلى" [الأعراف: ۱۷۷] .

ولقول الرسول علیه السلام: «کل مولود یولد على فطرة الإسلام ثم أبواه یهودانه وینصرانه».

"ورد الحدیث بلفظ :" کل مولود یولد على الفطرة فأبواه یهودانه وینصرانه» ذکره الترمذی والبیهقی فی السنن الکبرى "

فما عرض الضلال إلا بالغواشی الطبیعیة الظلمانیة (کذلک الغضب الإلهی عارض) لقوله تعالی:

"سبقت رحمتی على غضبی" أی فی حق کل شیء. وورد بلفظ :"سبقت رحمتی غضبی" ذکره الترمذی و الحمیدی فی مسنده وابن أبی الدینار.

والمراد من الغضب العذاب إذ لا یصح الغضب فی حق الحق إلا بمعنى إنزال العذاب (والمآل) أی ومآل الغضب (إلى الرحمة التی وسعت کل شیء وهی) أی الرحمة (السابقة) الرحمة عند أهل الله على نوعین رحمة خالصة ورحمة ممتزجة بالعذاب.

ففی حق عصاة المؤمنین من أهل مآل الغضب إلى رحمة خالصة من شوب العذاب، وذلک لا یکون إلا بإدخالهم الجنة فی حق المشرکین ماله إلى الرحمة الممتزجة بالعذاب وهذا لا یکون إلا بأن کانوا خالدین فی النار.

فاعلم ذلک وفیه کلام سنسمع إن شاء الله فی آخر الفص (وکل ما سوى الحق دابة فإنه) أی ما سوی الحق ذو روح، لأنه مسع بالنص الإلهی وکل مسح (ذو روح) کله ماشی على صراط ربه المستقیم (وما ثمة) أی لیس فی العالم (من یدب) أی یمشی ویتحرک (بنفسه) لأنه مأخوذ بناصیته.

قال رضی الله عنه : ( وإنما یندب بغیره) الذی آخذ بناصیته فإذا کان العالم بدب بغیره (فهو) أی العالم (إنما بدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم) فکان مشى العالم على الصراط المستقیم لا بالأصالة بل بتبعیته لمن مشى على الصراط المستقیم فما مشى على الصراط المستقیم أصالة إلا رب العالمین الذی أخذ بناصیته .

لذلک قال : " إن ربی على صراط مستقیم" والمشی فی حق الحق عبارة عن أفعاله وشؤونه و هو کل یوم فی شأن والصراط المستقیم عبارة عن صدور أفعاله على موافقة حکمته وإنما کان الرب على الصراط المستقیم .

قال رضی الله عنه : (فإنه) أی الشأن لا یکون الصراط (صراطا إلا بالمشی علیه) إذ الصراط عبارة عن المشی والمسافة هذا إن کان الخلق ظاهرا والحق باطنا فحینئذ الحکم للحق فی وجود الخلق والخلق تابع للحق فی حکمه.

وأما إذا کان الخلق باطنا والحق ظاهرا والحکم للخلق والحق تابع الخلق فیما یطلبه منه ففی هذا الوجه ما طلب العبد من الحق شیئا إلا وهو یعطیه وفی الوجه الأول ما حکم الحق على العبد بحکم إلا وهو تابع لحکمه فیما أمره به.

ولما بین تبعیة العالم للحق شرع فی بیان عکسه بقوله :


شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)

قال رضی الله عنه : " إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم . فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم . ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم . «ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.  فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة. وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه".

قلت: هذه الحکمة الشریفة جعل ابتداء کلامه فیها فی معنى قوله تعالى: "وما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم" (هود: 56) .

وضمن فی الأبیات جملیات " معناها ولحظ القیومیة الإلهیة التی لا یقوم شیء إلا بها، فهی فی الکبیر والصغیر والجهول والعلیم.

وجعل القیومیة التی بها تقوم الموجودات رحمة، لأنها وسعت کل شیء فالقیومیة هی الرحمة التی وسعت کل شیء.

ولما کان الصراط هو الطریق ذکر الماشی علیه فقال: کل ماش فهو على الصراط المستقیم، فهم غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه، لأن القیومیة رحمة والرحمة لا تجتمع مع الغضب.


شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)

10  - فصّ حکمة أحدیة فی کلمة هودیة

لمّا فرغ من حکمة الجمع الإلهی وحکم التنزیه والسلوب والتقدیسات ، وتمّم حکم کلیّات الحقائق الثبوتیة الإلهیة ، شرع فی بیان حکمة أحدیة العین التی لها التنزیه السلبی وتنزیه التنزیه والکمالات الثبوتیّة.

فإنّ الحکم الکمالیة سلبیة کانت أو ثبوتیة فإنّها للذات المطلقة الأحدیة ، وقد ظهرت هذه الحکمة على أکمل وجوهها فی الکلمة الهودیة على ما نطق به القرآن ، وکما سیرد علیک جملا وفصولا ، إن شاء الله تعالى .

وجه نسبة هذه الحکمة إلى هود علیه السّلام هو أنّ الغالب علیه شهود أحدیة الکثرة ، فأضاف لذلک إلى ربّه أحدیة الطریق بقوله : " إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ".

وقال :"ما من دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها " فأشار إلى هویة ،لها أحدیة کثرة النواصی والدوابّ .


ولمّا کانت الأحدیة نعتا للهویة الذاتیة ، قل هو الله أحد ، أضاف الأحدیة إلى هویة الله وحملها علیه ، ثم لمّا ظهر من ذوق هود علیه السّلام ومشربه إشارات علیّة إلى الهویة والأحدیة ، أسند حکمته إلى الأحدیة ، ولأنّ حکمة الفصّ المتقدّم لمّا کانت خاتمتها فی بیان الأحدیة ، ناسب اتباع هذه الحکمة لها .

فقال رضی الله عنه :

إنّ لله الصراط المستقیم   ..... ظاهر غیر خفیّ فی العموم

فی صغیر وکبیر عینه    ..... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته       ..... کلّ شیء من حقیر وعظیم.

قال العبد : قد علمت فیما تقرّر من قبل أنّ الطرق إلى الله بعدد أنفاس الخلائق وبعدد الأنفاس الإلهیة ، وأنّ لکل اسم عبدا هو ربّه ، ذلک العبد جسم هو قلبه ، وکل عین عین من الأعیان الوجودیة مستند إلى اسم هو عبده الذی ارتبط به ، فهو على الطریقة المستقیمة بالنسبة إلیه ، یصل إلى الله من حیث هو .

ثم هذه الطرقات المستقیمة فهی على استقامتها السببیة موصلة إلى المسمّى وهو الله أحدیة جمع جمع هذه المسمّیات ، والمستقیم الحقیقی من کل وجه هو الله ، فللَّه الصراط المستقیم.

وذلک ظاهر فی کل حضرة على العموم من کون الجمیع متّصلا بالمسمّى ، وهذا ظاهر غیر خفیّ ، وسواء کان الاسم کلَّیا أو جزئیا ، والمظهر کبیرا أو صغیرا ، فإنّ الله مسمّى الاسم بلا شک .

وکذلک فیمن یعلم ذلک وفیمن یجهل وإن لم یکن هذا هکذا ، فلا عموم إذن فی الرحمة لما لم یعمّ ، والرحمة عامّة فالرحمن هو المسمّى بالکلّ ، فهو بالمرصاد لکلّ سالک ، وطریق من الطریق والسالکین ، وغایات الکلّ عند النهایات واصلة إلیها .

قال رضی الله عنه  : " ما من دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ " ، فکلّ ماشی فعلى صراط الربّ المستقیم ، فهم غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ، ولا ضالَّون .

فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض ، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کلّ شیء وهی السابقة " .

یعنی رضی الله عنه : أنّ الرحمة کانت سابقة إلى الأشیاء قبل إیجادها ، لإزالة غضب العدم ، فأوجدتها بنسبها الذاتیة المختلفة ، فامتدّت إلیها على رقائقها ، وشدّت على تلک الرقائق إلى حقائقها ، ثمّ سلکت الحقائق الکیانیة على تلک الرقائق إلى حقائق أربابها بطرائقها .

فمآل الکلّ کما قلنا إلى الله الرحمن ، والکلّ على صراط الربّ المستقیم ، فإنّ الله أخذ أیضا بناصیة کل دابّة إلیه ، فهو القائد والسائق والطریق ، وهو على الغایة ، قد سبقهم ویرقبهم بالمرصاد .

قال رضی الله عنه: " وکلّ ما سوى الحق فهو دابّة ، فإنّه ذو روح ، وما ثمّ من یدبّ بنفسه ، بل یدبّ بغیره ، فهو یدبّ بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم ، فإنّه لا یکون صراطا إلَّا بالمشی علیه " .

یعنی رضی الله عنه : أنّ کلّ ما یسمّى سوى الحق فقیامه بالحقّ والحقّ قیامه ، یسیر به إلى غایة کماله الذی أهّل له ، وذلک لأنّ الوجود الحق المتعیّن فی قابلیته یخرج ما فی استعداده بالقوّة إلى الفعل ، ولیس له ذلک بدون الوجود الحق.

فهو آخذ بناصیته فی سیره به إلى کماله الخصیص به ، فهو إذن یدبّ ویتحرّک حرکة ضعیفة ، لکونها غیر ذاتیة له ، بل عرضیة بحکم التبعیة ، فهو یتحرّک به فی الحق .

فالحق هو عین الصراط المستقیم ، وهو الذی یمشی به علیه ، والصراط إنّما یکون صراطا بالمشی علیه ، کما قلنا فی الغرّاء الرائیة :لقد سار بی فیه فسرت بسیره

علیه إلیه منه فی کل سائر.


شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)


10 - فص حکمة أحدیة فی کلمة هودیة

إنما اختصت الکلمة الهودیة بالحکمة الأحدیة ، لأن کشف هود علیه السلام شهود أحدیة کثرة الأفعال الإلهیة المنسوبة إلى الأحدیة الإلهیة ، وهی فی الحقیقة أحدیة الربوبیة بعد أحدیة الإلهیة وهی أحدیة جمیع الأسماء وأحدیة اسم الله الشامل للأسماء کلها ، فإن کل الأسماء بالذات واحد . والوحدة ثلاث مراتب : وحدة الذات بلا اعتبار کثرة ما وهی الأحدیة الذاتیة المطلقة . ووحدة الأسماء مع کثرة الصفات وهی أحدیة الألوهیة ، والله بهذا الاعتبار واحد وبالاعتبار الأول أحد ، والثالثة أحدیة الربوبیة المذکورة المختصة بهود علیه السلام ،

لقوله تعالى حکایة عنه : " ما من دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ " فإن هذه الأحدیة موقوفة على الآخذ والمأخوذ وکون الرب على الطریق الذی یمشى فیه ، فهی أحدیة کثرة الأفعال والآثار التی نسبتهما إلى الهویة الذاتیة وحدها :

قال الشیخ رضی الله عنه : ( إن لله الصراط المستقیم ….  ظاهر غیر خفى فی العموم )

الصراط المستقیم : طریق الوحدة التی هی أقرب الطرق إلى الله الواحد الأحد ، وذلک أن لکل اسم من الأسماء الإلهیة عبدا هو ربه وذلک العبد عبده فکل عین من الأعیان الوجودیة مستند إلى اسم مرتبط به جار على مقتضاه سالک سبیله فهو على طریقه المستقیم المنسوب إلیه .


"" إضافة بالی زادة : ولما کان لکل اسم أحدیة الصراط ، وکانت أحدیة صراط اسم الله جامعا لجمیع أحدیة صراط الأسماء ، شرع فی بیان الأحدیة الجامعة أولا بقوله ( إن لله الصراط المستقیم ظاهر ) خبر لمبتدأ محذوف : أی هو ( غیر خفى ) تأکید ( فی العموم ) أی جاء هذا الصراط المستقیم من عند الله فی حق عموم الناس ، وهو صراط الأنبیاء کلهم المشار إلیه بقوله  

"اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ "أو تعلق فی العموم ، بقوله : غیر خفى ، أی هذا الصراط المستقیم معروف بین الخلائق کلها وهو طریق الهدى اهـ بالى . ""


ثم لما کانت الأسماء على اختلاف مقتضیاتها أحدیة المسمى کانت موصلة إلى المسمى ، فهو الله الذی له أحدیة جمیع الأسماء ، فکل یصل إلى الله مع اختلاف الجهات دائما فلله الصراط المستقیم الذی علیه الکل ، فصح قولهم الطرق إلى الله بعدد أنفاس الخلائق وبعدد الأنفاس الإلهیة ، فإن الشؤون المتجددة لله فی کل آن على کل مظهر أنفاس إلهیة .


وذلک ظاهر فی کل حضرة من حضرات الأسماء على العموم ، سواء کانت الأسماء کلیة أو جزئیة غیر خفى ، فکل اسم مدبر لمظهر روح له والمظهر صورته والجمیع متصل باللَّه :

قال الشیخ رضی الله عنه : ( فی کبیر وصغیر عینه  ..... وجهول بأمور وعلیم )

هذا تفسیر العموم :

قال الشیخ رضی الله عنه : ( ولهذا وسعت رحمته   ..... کل شیء من حقیر وعظیم )

أی رحمته الرحمانیة ، فإن الرحمن اسم شامل لجمیع الأسماء ، فهو المرصاد لکل سالک وإلیه ینتهى کل طریق ویرجع کل غائب .


قال الشیخ رضی الله عنه : (ما من دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم ، فهو "غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ " من هذا الوجه "ولا الضَّالِّینَ " فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض ، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء وهی السابقة ) « ما من دَابَّةٍ » أی شیء ، فإن الکل ذو روح إلا هویة الأحدیة الذاتیة بحکم الصمدیة والقیومیة مالکة له آخذة بناصیته جاذبة إیاه على صراط سبقت رحمته إلیه قبل إیجاده .

فإذا وجدت الحقائق بنسبتها الذاتیة على ما اقتضت أعیانها ، وسلکت بها على طرق أربابها فلا غضب ولا ضلال ثمة ، فإن عرض أحدهما فالمآل إلى الرحمن على ما سیأتی ، والرحمة السابقة هی الغالبة .


"" إضافة بالی زادة :  ( فی صغیر وکبیر ) خبر ( عینه ) مبتدأ ( وجهول بأمور وعلیم ) معطوف على الخبر معناه أن ذاته تعالى من حیث أسماؤه وصفاته موجودة فی کبیر وصغیر ، أی فی کلى وجزئی بالنسبة إلى الأسماء وبالنسبة إلى الأجسام فی کبر الحجم وصغره ، أی لا ذرة فی الوجود إلا وهی نور من ذات الحق لکون کل ما فی الوجود مخلوقا من نوره ، فالذات من حیث هی غنیة عن الوجود الکونی.

( ولهذا ) أی ولأجل کون الذات مع جمیع صفاته محیطا بالکل ( وسعت رحمته کل شیء من حقیر وعظیم ) فإذا کان کل شیء تحت قدرته کان "ما من دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ " یتصرف فیها کیف یشاء على حسب علمه الأولى التابع لعین المعلومات فلا جبر من الله .

( فهو "غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ " ) من حیث أنه ماشی على صراط ربه المستقیم ، لأن ربه راض عن فعله فلا غضب ( والمآل ) أی مآل الغضب ( إلى الرحمة ) الرحمة عند أهل الله على نوعین : رحمة خالصة ، ورحمة ممتزجة بالعذاب ، ففی حق عصاة المؤمنین من أهل النار مآل الغضب إلى الرحمة خالصة من شوب العذاب ، وذلک لا یکون إلا بإدخالهم الجنة ، وفی حق المشرکین ما آله إلى الرحمة الممتزجة بالعذاب ، وهذا لا یکون إلا بخلودهم فی النار فاعلم ذلک ، وفیه کلام ستسمع فی آخر الفص .

( فإنه ذو روح ) لأنه مسبح بالنص وکل مسبح ذو روح ، وکله ماش على صراط ربه المستقیم ( فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه ) إذ الصراط عبارة عن المشی والمسافة هذا إذا کان الخلق ظاهرا والحق باطنا ، فحینئذ الحکم للحق فی وجود الخلق ، والخلق تابع للحق فی حکمه ، وأما إذا کان الخلق باطنا والحق ظاهرا فالحکم للخلق والحق تابع للخلق فیما یطلبه منه ، ففی هذا الوجه ما طلب العبد من الحق شیئا إلا ویعطیه ، وفی الوجه الأول ما حکم الحق على العبد یحکم إلا وهو تابع لحکمه فیما أمره به. اهـ بالى .""


قال الشیخ رضی الله عنه : ( وکل ما سوى الحق دابة ، فإنه ذو روح ، وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره ، فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على صراط مستقیم ، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه ) .

إنما کان ما سوى الحق ذا روح ، لأن الرحمة امتدت أوّلا إلى رقائق الأشیاء وروحانیاتها ، وألزمها أشباحها حتى وجدت حقائقها الکونیة بها ، فدبت بالأسماء التی یربها الله بها على اختلاف مراتبها ، وکل اسم منها هو الذات الأحدیة مع النسبة الخاصة التی هی حقیقة الاسم ، أعنى الصفة المخصوصة ، فکل یدب بحکم التبعیة على صراط الذات الأحدیة بذاته فی ذاته ، فإن الحق المتعین فی قابلیته یحرکه ویسیرة إلى غایته وکماله الخاص به ، فهو یدب بحرکة ضعیفة عرضیة غیر ذاتیة ، فإنها بحکم التبعیة ، وتلک الحرکة هی المشی على الصراط المستقیم ، فإن الصراط هو الذی یمشى علیه .

ولما کانت تلک الحرکة بالحق فی الحق کان الصراط والماشی علیه هو الحق :


مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)

10 - فص حکمة أحدیة فی کلمة هودیة

لما تقدم الکلام على الأحدیة الذاتیة والأحدیة الإلهیة التی هی من حیث الأسماء فی آخر الفص المتقدم ، شرع فی بیانها من  حیث الربوبیة وأحدیة طرقها مع بیان ما یتبعها من المعانی اللازمة لها ، إذ للأحدیة مراتب :

أولها ، أحدیة الذات . 

وثانیها ، أحدیة الأسماء والصفات . 

وثالثها ، أحدیة الأفعال الناتجة من الربوبیة .

وأسندها إلى کلمة ( هودیة ) قد لأنه ، علیه السلام ، کان مظهرا للتوحید الذاتی والأسمائی وربوبیتها داعیا قومه إلى مقام التحقیق بقوله : "ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربى على صراط مستقیم "

(إن لله الصراط المستقیم .... ظاهر غیر خفى من عموم)

واعلم ، أن الاسم الإلهی کما هو جامع لجمیع الأسماء وهی تتحد بأحدیته ، کذلک طریقه جامع لطرق تلک الأسماء کلها ، وإن کان کل واحد من تلک الطرق  مختصا باسم یرب مظهره ویعبده المظهر من ذلک الوجه ، ویسلک سبیله المستقیم الخاص بذلک الاسم . ولیس الجامع لها إلا ما سلک علیه المظهر المحمدی ، وهو  طریق التوحید الذی علیه جمیع الأنبیاء والأولیاء ، ومنه یتفرع الطرق وتتشعب .

ألا ترى أن رسول الله ، صلى الله علیه وسلم ، لما أراد أن یبین ذلک للناس ، خط خطا مستقیما ، ثم خط من جانبه خطوطا خارجة من ذلک الخط ، وجعل الأصل الصراط المستقیم الجامع ، والخطوط الخارجة منها جعل سبل الشیطان کما قال : "ولا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله".

وذلک الصراط المستقیم الجامع ظاهر غیر خفى من عموم الأسماء الإلهیة ، أو من عموم الخلائق کلها .

(فی کبیر وصغیر عینه  ..... وجهول بأمور وعلیم )


ضمیر ( عینه ) عائد إلى ( الله ) . ولما ذکر أن لله الصراط المستقیم وذاته وهویته مع کل موجود ، قال : إن عینه فی کل کبیر وصغیر وعلیم وجهول ، لا ذرة فی الوجود إلا وهی بذاته موجودة . وله الصراط المستقیم ، فکل موجود على الصراط المستقیم .


(ولهذا وسعت رحمته ....   کل شئ من حقیر وعظیم )

أی ، لأجل أن عین الله وذاته فی کل کبیر وصغیر ، وسعت رحمته کل شئ ، حقیرا کان فی القدر أو عظیما ، لأنه رحمان على الکل ، کما أنه إله الکل ، فیوجد الکل ویرحمهم بإیصال کل منهم إلى کماله .

والغضب والانتقام أیضا من عین رحمته ، فإن أکثر أهل العالم بهما یصل إلى الکمال المقدر لهم ، وإن کان غیر ملائم لطباعهم .


( "ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربى على صراط مستقیم " . ) أی ، ما من شئ موجود إلا آخذ بناصیته . وإنما جعله دابة ، لأن الکل ، عند صاحب الشهود

وأهل الوجود ، حی ، فمعناه : ما من حی إلا والحق آخذ بناصیته ومتصرف فیه بحسب أسمائه ، یسلک به أی طریق شاء من طرقه ، وهو على صراط مستقیم .

وأشار بقوله : ( هو آخذ ) إلى هویة الحق الذی مع کل من الأسماء ومظاهرها .

وإنما قال : ( ان ربى على صراط مستقیم ) بإضافة الاسم ( الرب ) إلى نفسه ، وتنکیر ( الصراط ) ، تنبیها على أن کل رب فإنه على صراطه المستقیم الذی عین له من الحضرة الإلهیة.

والصراط المستقیم الجامع للطرق هو المخصوص بالاسم الإلهی ومظهره .

لذلک قال فی الفاتحة المختصة بنبینا صلى الله علیه وآله : ( إهدنا الصراط المستقیم ) بلام العهد ، أو المهیته التی منها یتفرع جزئیاتها .

فلا یقال : إذا کان کل أحد على الصراط المستقیم ، فما فائدة الدعوة ؟

لأنا نقول : الدعوة من الهادی إلى المضل ، وإلى العدل من الجائر ، کما قال تعالى : ( یوم نحشر المتقین إلى الرحمن وفدا ) .


(فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم ، فهو "غیر مغضوب علیهم " من هذا الوجه - ولا " ضالین " ) .

لأنه مظهر لاسم یربه فی ذلک الطریق ، فهو مقتضاه ، والشئ لا یغضب على من یعمل بمقتضى طبیعة ذلک الشئ ، فهو غیر داخل فی حکم ( المغضوب علیهم ) ولا فی ( الضالین ) . وإن کان بالنسبة إلى رب یخالفه فی الحکم ، داخلا فی حکمهم ، کعبید ( المضل ) بالنسبة إلى عبید ( الهادی ) .

فلما کان الضلال إنما یتحقق بالنظر إلى رب آخر لا بذاته ،


قال : ( فکما کان الضلال عارضا ، کذلک الغضب الإلهی عارض ، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شئ ، وهی السابقة ) .

وأیضا الأرواح کلها بحسب الفطرة الأصلیة قابلة بالتوحید الأصلی طالبة للهدى .

کما قال تعالى : " ألست بربکم قالوا بلى " . ولیس هذا القول مختصا بالبعض دون البعض بدلیل " کل مولود یولد على الفطرة ، فأبواه یهودانه وینصرانه " .

فما عرض الضلال علیها إلا بالاستعداد التعینی العلمی المختفی بنور الاستعداد الذاتی الحقانی الظاهر فی عالم الأنوار لقوة نوریته .

فلما غشیته الغواشی الطبیعیة وحجبته الحجب الظلمانیة المناسبة للاستعداد الناتجة من التعین ، عرض علیها الضلال ، فطلب عروض الغضب فالغضب المرتب  علیه عارض ، والرضا والرحمة ذاتیة ، لأنهما من حیث کونهم على الصراط المستقیم ، فالمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شئ ، وهی السابقة على الغضب بحکم : " سبقت رحمتی على غضبی " .


( وکل ما سوى الحق فهو دابة ، لأنه ذو روح ) . سواء کان جمادا أو نباتا .

( وما ثمة ) أی ، فی العالم . ( من یدب بنفسه ، وإنما یدب بغیره ، فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم ) .

أی ، لا یتحرک کل من الموجودات العینیة إلا بحرکة الأعیان العلمیة ، وهی بالأسماء التی هی على الصراط المستقیم .

فإن الرب إنما یتجلى فی حضرة غیبه بتجلی خاص من حضرة خاصة ، فیظهر أثر ذلک التجلی فی صورة ذلک الاسم التی هی العین الثابتة ، ثم فی صورتها الروحیة ، ثم فی صورتها النفسیة ، ثم الحسیة . فاستناد تلک الحرکة ، وإن کان إلى تلک الصورة ظاهرا ، لکنه ینتهى إلى الحق باطنا ، فهو المبدأ لها ، والصورة تابعة فی الحرکة له .


( فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه ) . تعلیل ما أسند إلى الرب من الحرکة بقوله : ( فهو یدب بحکم التبعیة الذی هو على الصراط المستقیم ) . أی ، إنما یکون الرب على صراط مستقیم ، إذا کان ماشیا علیه ، فإن الصراط لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه .


خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)


10 - الفص الهودی فص حکمة أحدیة فی کلمة هودیة

قال رضی الله عنه : (إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم . ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم . "ما من دابة إلا هو الجد بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم" [هود: 56]. فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم. فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة. )

أی: ما یتزین به ویکمل العلم الیقینی المتعلق بأحدیة الربوبیة والألوهیة والذات ظهر ذلک العلم بزینته وکماله فی الحقیقة الجامعة المنسوبة إلى هود التی لغلبة أحدیة الربوبیة علیه فی دعوته لقومه إذ قال لهم: "ما من دابة إلا هو الجد بناصیتها".

أی: بدواعیها و خواطرها التی هی کالرقائق بینها وبینه؛ فهی مقبوضة له فی حرکاتها الاختیاریة بحیث لا نختار شیئا إلا باختیاره.

"" أضاف المحقق : أعلم أن الحکمة الهودیة موصوفة بالأحدیة الفعلیة. شرح الجامی""


فأفعالها الاختیاریة أفعاله تعالى فهو الفاعل الواحد فی الکل ولا ظلم فی ذلک، إذا عاقبها فی أفعالها القبیحة لاستقامته فی إفاضته علیها تلک الأفعال والدواعی؛ لأنها مقتضیات أعیانها الثابتة "إن ربی على صراط مستقیم" [هود:56].

فلا یقبح منه شیء من حیث الإیجاد، وإن أضر بالمحل، أو یغیره کما لا یقبح من الأمر قطع السارق وإن ضربه.

وهذه الأحدیة فی الأفعال تسوق إلى سائر وجوهها وقد فعله الشیخ رحمه الله؛ فلذا أطلق لسان هذه الاستقامة لتصح نسبة الکل إلیه مع أنه لا ینسب إلیه القبیح أصلا، فقال: (إن الله الصراط المستقیم) فی مشیه على مقتضیات الأعیان (ظاهر) علینا بطریق الکشف (غیر خفی فی العموم) أی: عامة علمنا السنة بالکلیة.

إذ یقولون: لا یقبح نسبة الکفر والمعاصی بالإیجاد إلیه، وإن کانت قبیحة بالنظر إلى محالها.

ثم أشار إلى تعلیل ذلک بقوله: (فی کبیر وصغیر عینه) أی: عین تجلیه الواحد الصادر عن الواحد (وجهول بأمور وعلیم)؛ فإن الصغر والجهل لیس من التجلی؛ بل من صغر المرآة وکدورتها بل هو نور غیر متناه جامع للکمالات.


(وهذا) أی: ولکون عینه فی الکل وهو نور غیر متناه جامع للکمالات، (وسعت رحمته) فیضان وجوده الذی هو خیر محض حاصل من ذلک النور الجامع مع الغیر المتناهی.

(کل شیء من حقیر وعظیم) والحقارة من نفس الشیء لا من التجلی؛ ولذا صدق فی حقه: (ما من دابة إلا هو ، ایم بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم) أی: لا ظلم من جهته، ولا تحل ولا قبح لإستقامة فی مشیه على مقتضیاتها بحسب نواصیها التی هی الرقائق الناشئة منها الواصلة إلیه.

ثم استشعر سؤالا ؟ :

فإنه کیف یحسن فیضان شیء على عین بحسب مقتضاها إذا کان من مقتضاها جهة القبح فی ذلک المفاض من الضلال، الموجب للغضب علیه والعقاب، وهل هو إلا کبیع السیف من قاطع الطریق، وإعطاء المال للمسرف القمار المنفق فی المعاصی.

بل أشد منه فأجاب بأنه لما کانت ناصیته بید من هو على الصراط المستقیم فی الإفاضة؛ کان هذا القابل على الصراط المستقیم؛ (فکل ماش) من مطیع أو عاص (فعلی صراط الرب المستقیم) فی القبول من حیث یقبل عطاء ربه بعد اقتضائه منه، (فهو غیر المغضوب علیهم من هذا الوجه) أی: قبول ذلک من الله تعالى.

(ولا ضالون) فی هذا القبول، وإنما ضلوا باعتبار اتباعهم أهوائهم المفوتة علیهم ما لنوعهم من استعداد الجهة الحسنة النافعة لهم.


لو حصلت لهم وهی التی خلق ذلک النوع لأجلها لما فیها من کمال الحکمة، فکان الضلال عارضا لهؤلاء الأفراد من ذلک النوع بالنظر إلى الأفراد المتصفة بتلک الجهة الحسنة.

(فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض) من توقفه على ذلک الضلال، بحیث لولاه لم یتحقق أصلا ومع ذلک (المآل) أی: مرجع الغضب فی أصل وجوده (إلى الرحمة)؛ لأنها (التی وسعت کل شیء) حتى نفس الغضب والعذاب فوجدا بالرحمة بهما، وإن لم یکونا رحمة على المغضوب علیه المعذب، وهی: أی: الرحمة (هی السابقة) على الغضب فی قوله صلى الله علیه وسلم حکایة عن الله تعالى: «إن رحمتی سبقت غضبی» .رواه البخاری ومسلم واحمد وغیرهم.


هی الأصل اللاحق کل شیء ما لم یلحق به الغضب، فإن ألحق به وعارضه موجب الرحمة غلبت الرحمة أیضا، ولذلک یخرج من النار کل من کان فی قلبه مثقال ذرة من إیمان، فإذا ألحق الغضب، ولم یعارض موجب الرحمة، کان الغضب کالسابق حینئذ.


قال رضی الله عنه : ( وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا

إلا بالمشی علیه.)

ثم استشعر سؤالا ؟:

بأن وحدة الفاعل لو صحت فی الأفعال، فلا تصح فی الحرکات الطبیعیة والقسریة من النباتات والجمادات وغیرهما.

فقال: (وکل ما سوى الحق) ذاته له اختیار فی فعله، (فإنه ذو روح) إذ له قوة تختار الحرکة إلى جهة خاصة.

ولا یقال: إن تلک الحرکات من أنفسها بلا شعور؛ لأنه (ما ثمة) أی: فی الحیوانات (من یدب بنفسه) عندکم مع ظهور الاختیار فیه؛ فکیف یتصور ذلک فی عین المختار بزعمکم، (وإنما یدب) کل حیوان (بغیره)؛ لأن اختیاره من الداعیة التی هی من غیره دفعا للتسلسل فلیست هذه الحرکة من نفس المختار، بل من غیره مع بقاء اختیاره.

و (فهو) أی: المختار (یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم)؛ فهو کمشی الشخص خلف آخر.

کما قیل فی معنى القدر : إنه کوضع التلمیذ الصبغ على ما رسمه الأستاذ بالأسرة، والحق تعالى، وإن لم یکن متحرکا بالحرکة الأینیة لتنزهه عن المکان، فهو لکونه على الصراط المستقیم لا بد له من حرکة، (فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی

علیه)؛ فإذا تعذر المشی المتعارف فلا بد من مشی معنوی.

هو الجری على مقتضیات الأعیان، فإذا کانت الحرکات الاختیاریة منه تعالی فغیر الاختیاریة، وهی الطبیعیة والقسریة أولى بذلک.


أما الطبیعة فظاهر؛ لأن القوة المحرکة له ناصیة مقبوضة لله تعالى، وأما القسریة؛ فلأن الله تعالى هو الذی ظهر فی ذلک المتحرک بصفة القبول.


شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)

10 - فص حکمة أحدیة فی کلمة هودیة

وإذا نظرت إلى أول بیّنات اسم هود ( اا وال ) ظهر لک أولیّته ، وکذلک إذا تأمّلت فی بیّنات عدده.

وأیضا - فإن لکل من الکلمة والاسم له حروفا من أول المراتب ، وبیّن أن الأول - حیثما کان - غالب علیه حکم الإجمال - على ما مرّ غیر مرّة - وإذ کان صورة النظم لها مزید اختصاص بالإجمال ، وأجلى مراتب ظهوره وأتمّها حکما عالم الأفعال التی فیها منتهى أمر التفصیل ، وعلیها مبتنى أوضاع  الأنبیاء وأحکامهم أخذ یبیّن الوحدة الإجمالیة فی مرتبة الفعل بصورة النظم قائلا :

( إنّ لله الصراط المستقیم ) وهو أقرب الطرق لأن الأقرب هو الأقوم .

وهو ( ظاهر غیر خفیّ ) أمر ظهوره ( فی العموم ) من الخلائق

( فی کبیر وصغیر عینه ) إذ لا تفاوت للأعیان فی ذلک وإن کان صغیرا بحسب الظاهر ناقصا ، کما أنه لا تفاوت للحقائق فی ذلک ، وإن کان جاهلا بحسب الباطن ناقصا فیه .

کما قال :( وجهول بأمور وعلیم )

( ولهذا وسعت رحمته  ..... کلّ شیء من حقیر وعظیم ) قدرا ومنزلة .

تلویح  : لا یخفى على الواقف بأسالیب اولی الأیدی والأبصار وعبارات إشاراتهم .

أنّ کلمة « هود » فی عرفهم ذلک عبارة عن الدال الکاشف اسم « هو » بما له من الأحکام فی غیبه .



کلّ دابّة على الصراط المستقیم

الذی یدلّ على أنّ لهود هذا المشهد الذوقی ما ورد فی التنزیل حاکیا عن "هو" »

(" ما من دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ")  وهو المنهج الاعتدالی الموصل إلى الکمال الختمی ، الذی به سبقت الرحمة غضبه ( فکلّ ماشی ) من السالکین نحو ذلک الکمال ( على صراط الربّ المستقیم ) ضرورة أنّ المأخوذ بالناصیة لا ینفک عن الآخذ ، فهو واصل البتة إلیه  .



المآل إلى الرحمة

( فهم غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ) وإن کان بحسب مدارکهم الجزئیّة الکونیّة ، وسلطان الواهمة علیها کلَّها فیهم ترى بعضهم یسوقون مطایا أفعالهم وإدراکهم إلى مهامه نهایات التفرقة الموحشة ، فیفضی بذلک أمرهم إلى درکات الحرمان ونیران البعد والخذلان ، ولکن لم یزل لذلک الکمال وجه إلیهم ، به یأنسون ونحوه ینتهجون.

فهم فی سلوکهم الموصل إلى ذلک غیر مغضوب علیهم ( ولا ضالَّون ) وإن کان فی طریقهم ذلک من الأغوار الهائلة والمهامه المضلَّة ما لا یحتمله إلا کل فحل من أبطال الرجال ، فإنّ ذلک واقع فی طریقه بالعرض .


(فکما کان الضلال عارضا ، کذلک الغضب الإلهی عارض ، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کلّ شیء وهی السابقة).

وتطابقت البراهین الحکمیّة العقلیّة والمؤیّدات الذوقیّة الیقینیّة ، أن کلّ حرکة إنّما ینتهى عند حصول مبدئها الباعث لها ، ولذلک ترى سائر العوالم والحرکات دوریّة .

ثمّ إذ قد بیّن أن المآل إلى الرحمة ، شرع یتبیّن أنّ ذلک عامّ ، فإنّ مآل الذوات کلَّها إلیها ، قائلا : ( وکلّ ما سوى الحقّ دابّة - فإنّه ذو روح - وما ثمّ من یدبّ بنفسه ، وإنّما یدبّ بغیره ، فهو یدبّ بحکم التبعیّة للذی هو على الصراط المستقیم ) والذی یدبّ مستقلَّا بنفسه هو الحقّ ، کما أنّ الذی یدبّ علیه هو الصراط ( فإنّه لا یکون صراطا إلَّا بالمشی علیه ) .

وإذ قد انساق مآل إجماله هذا المساق بما هو مقتضى الذوق الهودی ، أتى بنظم یفصح عن ذلک على ما علیه الکلمة الختمیّة فی التوحید الفعلی من القول الفصل ، الفارق فی عین الجمع ، المنزّه.


شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:

قال الشیخ رضی الله عنه : (

إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم

فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم

ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم

«ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم.

فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)

الفص الهودی

10 – فص حکمة أحدیة فی کلمة هودیة

قال رضی الله عنه : ( إن لله الصراط المستقیم ... ظاهر غیر خفی فی العموم . فی کبیر وصغیر عینه ... وجهول بأمور وعلیم . ولهذا وسعت رحمته ... کل شیء من حقیر وعظیم . «ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی على صراط مستقیم». فکل ماش فعلى صراط الرب المستقیم. )


لما انجر کلامه رضی الله عنه فی آخر الحکمة الیوسفیة إلى الأحدیة الذاتیة والأحدیة الأسمائیة أردفها بالحکمة الهودیة الموصوفة بالأحدیة المعنیة لدعوته قومه إلیها استیفاء للأقسام .

(إن الله) أحدیة جمع جمیع الأسماء (الصراط المستقیم)، أی الجامع لجمیع الطرق الواقعة لکل اسم اسم (ظاهر)، أی صراط الله أو کون الله على الصراط المستقیم ظاهر مکشوف لبعض الخلائق کما یدل علیه السلام.

(غیر خفی فی العموم)، أی لیس خفیا فی عموم الخلائق بحیث لا یظهر على أحد بل هو ظاهر على بعضهم.

فقوله فی العموم قید للخفاء المنفى لا لظهور ولا لنفی الخفاء، ویجوز أن یکون قیدا لهما ویکون المعنى على أن صراط الله ظاهر متحقق غیر خفی بعدم التحقیق فی عموم الأسماء.

لأن طرق الأسماء من جزئیات صراط الله أو فی عموم الخلاننى لا أنهم على طرق الأسماء التی من جزئیاته (فی کبیر وصغیر عینه)، أی عینه الغیبیة وهویته الذاتیة ساریة فی کل کبیر وصغیر صورة أو مرتبة .

(و) فی کل (جهول بأمور) لعذره قابلیة العلم بها (و) فی کل (علیم) بتلک الأمور ولوجدانه القابلیة (ولهذا)، أی لسریانه سبحانه فی کل شیء (وسعت رحمته التی هی الوجود الذی هو عینه (کل شیء من حقیر وعظیم) صورة أو مرتبة ( من دابة) تدب وتتحرک لشعورها و إراداتها إلى غایة ما .


("إلا هو ")، أی الحق سبحانه بهویته الغیبیة الساریة فی الکل (" آخذ بناصیتها") بمشی بها إلى غایتها (" إن ربی") ، أی الذی یربینی ویمشی بی ("على صراط مستقیم") (هود: 56].

بوصل من یمشی علیة ومن یمشی به الماشی علیه إلى غایته المطلوبة (فکل ماش) یمشی (على صراط ما فعلی صراط الرب المستقیم) الذی یمشی به ربه علیه وإذا کان على الصراط المستقیم الذی ربه علیه السلام


قال الشیخ رضی الله عنه : ( فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه ولا ضالون. فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، والمآل إلى الرحمة التی وسعت کل شیء، وهی السابقة.

وکل ما سوى الحق دابة فإنه ذو روح. وما ثم من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره. فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على الصراط المستقیم، فإنه لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه.)



(فهو غیر مغضوب علیه) لربه، لأن أحدا لا یغضب على من یعمل بمقتضى علمه وإرادته ولکن عدم مغضوبیته إنما تکون (من هذا الوجه)، أی من حیث الرب الذی یمشی به على الصراط المستقیم.

وأما من حیث العبد الذی یخالف ربه ویدعوه إلى صراط مستقیم بالنسبة إلیه، فهو مغضوب علیه .

(وکذلک ما هو ضال) من هذا الوجه وإن کان من وجه أخر ضالا کما عرفته فی الغضب.

(وکما کان الضلال عارضا)، لأن کل مولود یولد على الفطرة وأبواه یهودانه وینصرانه (کذلک الغضب الإلهی) المسبب عن الضلال أیضا (عارض والمآل) بعد زوال الغضب العارض (إلى رحمة الله التی وسعت کل شی).

(وهی)، أی الرحمة هی السابقة على الغضب کما قال سبحانه : "سبقت رحمتی غضبی" .رواه البخاری ومسلم

ولما کان المتبادر من الدابة فی فهم أهل الظاهر الحیوانات فقط، وذلک خلاف ما کوشف به العارفون.


قال : (وکل ما سوى الحق) حیوانا کان أو جماد أو نبات (فهو دابة فإنه) بحکم "وإن من شئ لا یسبح بحمده  ولکن لا تفقهون تسبیحهم " [الإسراء: 44].

فکل (ذو روح) یدب علی صراط یوصله إلى غایة ما .

(وما ثمة)، أی فیما سوى الله الحق (من یدب بنفسه وإنما یدب بغیره) الذی هو ربه (فهو یدب بحکم التبعیة للذی)، أی لربه الذی (هو) یمشی (على الصراط المستقیم) وإنما قلنا إنه یمشی على الصراط (فإنه)، أی الصراط (لا یکون صراطا إلا بالمشی علیه).

وقد أثبت الحق سبحانه الصراط لنفسه حیث قال


ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص 257 - 254

إنّ اللّه الصّراط المستقیم‏ ظاهر غیر خفیّ فی العموم‏

حق را صراط مستقیم است که در همه پیداست و پنهان نیست.

قیصرى در شرح بیت اول گوید:

بدان که اسم الهى همچنان که جامع‏ (همه اسماء الهى حتى اسماء مستأثره أجزاء دارند. مانند دریا و موج و یک قطره آن را در نظر بگیریم، آن چه در مورد دریا مى‌گوییم در مورد آن یک قطره هم باید بگوییم. دریا سیال است، قطره هم سیال است. دریا رفع عطش مى‌کند قطره هم. النهایه دریا را مى‌گوییم غیر متناهى و قطره در این حد است. چون صفات، عین ذات است، پس صفات در مفهوم از یکدیگر متمیزند ولى در خارج چون ذات یکى است، همه عین آن ذات و هر یک وجودا عین دیگرى است.) جمیع اسماء است و این اسماء به احدیت آن اسم متحدند (یعنى به احدیت اسم اللّه در وجود متحدند نه در مفهوم) (ذات بارى عین علم است و همان ذات عین قدرت است. پس علم عین قدرت است اما وجودا، نه مفهوما. چون مفهوم علم و قدرت دو چیز است.) همچنین طریق اسم الهى،( مقصود از اسم الهى، اللّه است که علم است براى ذات بارى مستجمع جمیع صفات کمالیه) جامع طرق همه آن اسماء است. اگر چه هر یک از آن طرق مختص به اسمى است که رب مظهرش ‌می‌باشد و مظهرش او را از این وجه ‌می‌پرستد و راه مستقیم مخصوص به این اسم را ‌می‌پیماید و جامع همه آن طرق نیست مگر آنى که مظهر محمدى (ص) بر آن سلوک کرد و آن طریق توحید است که جمیع انبیا و اولیا بر او بوده‌اند و از این طریق، دیگر طرق متفرع و متشعب ‌می‌شود. نمی‌بینى رسول اللّه چون خواست این مطلب را بیان کند خط مستقیمى کشید و از کنار آن خط خطوط دیگر خارج کرد.

اصل را صراط مستقیم جامع قرار داد و خطوط خارجه از آن را سبل شیطان قرار داد. چنانکه خداى تعالى فرمود: وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ‏ (انعام: 153) و این صراط مستقیم جامع ظاهر است و پوشیده نیست در عموم اسماء الهیه یا بین عموم خلایق.( شرح فصوص قیصرى، ص 242)

فی صغیر و کبیر عینه‏ و جهول بأمور و علیم‏

عین او در بزرگ و در کوچک است، و در نادان به امور و در داناست.

و در شرح بیت دوم گوید:

پس از آن که فرمود: مر خداى را صراط مستقیم است و ذات و هویتش با هر موجود است گفت که هیچ کبیر و صغیر و علیم و جهول نیست و هیچ ذره‌ای در وجود نیست مگر این که او بذاته موجود است و او راست صراط مستقیم پس هر موجودى بر صراط مستقیم است.( شرح فصوص قیصرى، ص 242)

و لهذا وسعت رحمته‏ کل شی‏ء من حقیر و عظیم‏

از این روى رحمت او همه چیز را از کوچک و بزرگ فرا گرفت.

شرح بیت سوم:

از این روى که عین الهى و ذات او در هر کبیر و صغیر هست رحمت او هر چیزى را چه در اندازه حقیر باشد و چه عظیم فرا گرفته است. چون او رحمن‏ بر کل است. چنانکه اله کل است. پس کل را ایجاد فرمود (صفت رحمانى) و همه را به کمال‌شان ایصال فرمود و رحمت آورد (رحمت رحیمى) و به رساندن‌شان به کمال‌شان بر ایشان رحمت ‌می‌کند. غضب و انتقام نیز از عین رحمت اوست. زیرا اکثر اهل عالم به سبب غضب و انتقام به کمالى که بر ایشان مقدر است ‌می‌رسند اگر چه ملایم با طبع‌شان نیست.( شرح فصوص قیصرى، ص 242)

ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ‏

ناصیه دابه «دال» است و چون «هو» ناصیه دابه را بگیرد «هو» ‌می‌شود و این خود کلام حضرت هود علیه السلام است.

قیصرى گوید:

یعنى هیچ موجودى نیست مگر اینکه حق تعالى (به هویت غیبیه ساریه در کل) پیشانى آن موجود را گرفته است. (همانا که رب من آنى که مرا ‌می‌پرورد و مرا ‌می‌برد بر صراط مستقیم است) چون هر چه اهل وجود است حى است.

از آن تعبیر به دابّه فرمود: یعنى هیچ چیز نیست مگر اینکه حق تعالى ناصیه او را گرفته است و به حسب اسمایش در او تصرف دارد و او را به طریقى که ‌می‌خواهد ‌می‌برد و او بر صراط مستقیم است و به کلمه «هو» به هویت حق اشاره کرد که با همه اسماء و مظاهر اوست و اینکه فرمود ربى که کلمه رب را به خویشتن اضافه کرد و صراط را به صورت نکره آورد (بر راهى)، براى تنبیه به این معنى است که هر ربى بر صراط مستقیم خودش که از حضرت الهیه برایش تعیین شده است ‌می‌باشد و صراط مستقیمى که جامع همه طرق باشد، مخصوص به اسم الهى و مظهر او [که خاتم (ص) است‏] ‌می‌باشد از این روى در سوره فاتحه که مختص به نبى ما صلّى اللّه علیه و آله و سلم است‏ (پیغمبر( ص) فرمود: هیچ پیغمبرى سوره فاتحه نداشت) فرمود: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ‏ بالام عهد.( ألف و لام که لام عهد است عرب براى موضوع منظور لام عهد مى‌‏آورد یعنى آن صراط.) «الصراط» یا آن ماهیت و حقیقتى که جزئیات آن از آن متفرع است. اگر گویى وقتى هر کسى بر صراط مستقیم باشد. پس در دعوت چه فایده است. گوییم دعوت از مضل به سوى‏ هادى و از جائر به سوى عدل است. چنانکه خداى تعالى فرمود: یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً.

شیخ در باب سى و سوم فتوحات فرماید:

قارى قرآنى این آیه‏ یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً را قرائت کرد، ابو یزید بسطامى بشنید و بگریست که اشک از چشم او بر سر منبر آمد و فریاد برآورد و گفت: اى عجب چگونه به سوى او محشور ‌می‌شود کسى که جلیس اوست. تا چون زمان ما رسید کسى ما را از این مطلب بپرسید. در جوابش گفتم: عجب نیست مگر از قول ابو یزید. چه بدانید که متقى جلیس جبار است که از سطوت او اتقا دارد (‌می‌ترسد و هراس دارد) و اسم رحمن را سطوتى نیست زیرا که رحمن نرمى و لطف و عفو و مغفرت عطا ‌می‌کند. از این رو محشور ‌می‌شود به سوى اسم رحمن از اسم جبارى که معطى سطوت و هیبت است. چه آن که در دنیا جبار جلیس متقین است. از آن رو که متقیانند (یعنى ‌می‌ترسند و حساب ‌می‌برند).

فکلّ ماش فعلى صراط الربّ المستقیم. فهو غیر مغضوب علیهم من هذا الوجه و لا ضالّون.

پس هر رونده‌ای بر صراط مستقیم است و وى از این روى نه مغضوب علیهم است و نه ضالّین.

قیصرى گوید:

زیرا او مظهر اسمى است که رب او در آن طریق است پس مقتضاى اسم خودش ‌می‌باشد و چیزى غضب نمی‌کند بر کسى که به مقتضاى طبیعت آن چیز عمل ‌می‌کند. پس داخل در مغضوب علیهم و ضالّین نیست. اگر چه نسبت به ربى که در حکم، با او مخالف است داخل در حکم ایشان‏ (مقصود از ایشان مغضوب علیهم است و ضالّین که در اثر سنجش معلوم گردد.) است.

چون عبید مضل نسبت به عبید هادى. پس چون ضلال نسبت به رب دیگر است نه به ذات خودش گفت: (شرح فصوص قیصرى، ص 242-243)

فکما کان الضلال عارضا کذلک الغضب الإلهی عارض، و المآل إلى الرحمة التی‏ وسعت کلّ شی‏ء و هی السّابقة.

شیخ فرمود: همان گونه که ضلال عارض است همچنین غضب الهى هم عارض است و مآل به رحمتى است که همه چیز را فرا گرفته است و رحمت سابق است. (اول رحمت است).

[جمیع ما سواى حق تعالى دابّه است‏]

و کلّ ما سوى الحقّ فهو دابّة لأنّه ذو روح و ما ثمّة من یدبّ بنفسه و إنّما یدبّ بغیره.

فهو یدبّ بحکم التبعیة للذی هو على الصّراط المستقیم.

جمیع ما سواى حق تعالى دابّه است. زیرا جان دارد (چه جماد باشد چه نبات و چه حیوان). و در عالم کسى که بذاته دابّه باشد نیست، بلکه به غیر خود.( ملاى رومى مى‏فرماید:

حمله‌مان از باد و ناپیداست باد جان فداى آن که ناپیداست باد

در جنبش و حرکت است. پس آن که دابّه است، به حکم تبعیت مر ربى را که بر صراط مستقیم است در جنبش و حرکت است.

(پس حرکت و آثار وجودى هر متعینى منتهى به حق ‌می‌شود و او مبدأ صورت است و صورت تابع اوست).

فإنّه لا یکون صراطا إلّا بالمشی علیه‏

چه اینکه رب، صراط نیست مگر به مشى بر او (پس صراط و ماشى بر او حق است).


شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۵۰۸-۵۱۳

إنّ للّه الصّراط المستقیم‏ ظاهر غیر خفىّ فى العموم‏

یعنى صراط مستقیم حضرت الهیّه راست که جامع جمیع اسماست و این صراط مستقیم جامع ظاهر است و خفى نیست در عموم اسماى الهیّه یا میان عموم خلایق.

تحقیق این سخن آنست که اسم الهى چنانکه جامع جمیع اسماست، و این همه اسما به احدیّت آن اسم متحدند، طریق او نیز جامع جمیع طرق اسماست، اگرچه هریکى ازین طرق مختصّ است به اسمى که ربّ مظهر اوست. و آن مظهر ازین وجه عبادت آن ربّ به تقدیم مى‏رساند و سبیل مستقیمى را که مختصّ است بدان اسم مسلوک مى‏دارد و جامع همه آن سبل سبیلى است که افضل رسل اعنى مظهر محمّدى بر آن سلوک مى‏کند و آن طریق توحید است که همه انبیا و اولیا برآنند و سائر طرق ازو متفرع و منشعب مى‏گردد و لهذا حضرت خواجه علیه السلام در بیان این معنى خطّى مستقیم کشید و در دو طرف او خطوط متفرّقه اخراج کرد و آن خطّ اول را که اصل است صراط جامع مستقیم داشت و خطوط مایله خارجه را سبل شیطان انگاشت‏) مرحوم نراقى در مشکلات العلوم گوید:« مشهور است که از حضرت امیر المؤمنین صلوات اللّه و سلامه علیه پرسیدند که در قرآن مجید به طریق معمّى اسمى بیرون مى‏آید؟فرمود: بلى، در آیه‏ « ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها »که در سوره هود واقع است اسم هود به طریق معمّى بیرون مى‏آید، زیرا که لفظ« هو» چون أخذ کند و بگیرد ناصیه دابه را که دال باشد هود مى‏شود»( مشکلات العلوم- چاپ اول سنگى- ص 119))

فى کبیر و صغیر عینه‏ و جهول بأمور و علیم‏

یعنى ذات و هویت در هر کبیر و صغیر و علیم و جهول متحقق است چه هیچ ذره بى‏ذات او موجود نتواند بود. و چون صراط مستقیم او راست پس هرموجودى بر صراط مستقیم باشد زیرا که هستى هر موجود فائض از هستى اوست؛ بل که چون دیده دل گشاده گردد هستى موهوم خویش بذل هستى حقیقى حق کنند و گویند؛ بیت:

بسوزان هستى من ز آتش عشق‏ اگر دانى که یکدم بى‏تو هستم‏

چو نور هستى مطلق بدیدم‏ ز قید هستى خود باز رستم‏

در آن هستى نبینم هستى خود که چون من عارفم بت کى پرستم‏

و لهذا وسعت رحمته‏                   کلّ شى‏ء من حقیر و عظیم‏

یعنى ازین روى که هویّت او در هر کبیر و صغیر سارى است رحمت کامل او شامل هر عظیم و حقیر آمد، لاجرم چنانکه الوهیّت او کامل است رحمت رحمانیّتش نیز همه را شامل است، پس همه را ایجاد مى‏کند و به جمال رحمت به مرتبه کمال مى‏رساند.

و غضب و انتقام نیز نوعى از رحمت اوست، از آنکه اکثر اهل عالم به کمالات مقدره خویش به مراقى قهر و نقمت مرتقى شوند اگرچه ملایم طبایع ایشان نباشد مگر عاشقان صادق را که مى‏گویند بیت:

ناخوش او خوش بود بر جان من‏ جان فداى یار دل‏رنجان من‏

دیگران را زخم او گرچه بلاست‏ صیقل آینه ‏هاى جان ماست‏

ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ‏

یعنى هیچ موجودى نیست که حق سبحانه و تعالى به دست قدرت از موى پیشانى او نگرفته باشد و به حسب اسماء و صفات در او متصرف نبود و به هر مسلکى که خواهد او را سلوک بفرماید، و پروردگار من بر صراط مستقیم است.

و در اضافت اسم ربّ به متکلم و تنکیر صراط اشعار است بدانکه هر ربّى را صراطى است خاص که از حضرت الهیّه از براى او متعیّن است، امّا «صراط مستقیم» که جامع جمیع طرق باشد مخصوص است به اسم «اللّه» و مظهر این اسم و مختصّ به سلوک این طریق حضرت خواجه است علیه السلام و لهذا در فاتحه مختصّه بدو ذکر صراط به طریق تعریف عهد یا ماهیّت کرده شد که‏ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ‏.

فکلّ ماش فعلى صراط الرّب المستقیم فهو (فهم- خ) غیر المغضوب علیهم من هذا الوجه و لا ضالّون.

یعنى پس هر رونده بر صراط مستقیم پروردگار خود است چون ناصیه او به دست ربّ است و ربّ بر صراط مستقیم کژ چگونه تواند رفت؟

اگر گویند چون هر احدى بر صراط مستقیم بود فائده دعوت چه باشد؟

گوئیم دعوت به سوى هادى است از مضلّ و به سوى عدل از جابر کما قال:

یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً

و چون رونده هر طریقى مظهر اسمى خاص است که مربّى اوست در آن طریق و سالک به مقتضاى ارادت و طبیعت آن اسم و هیچ‏چیز غضب نمى‏کند هرآن‏که عمل به مقتضاى طبیعتش نماید، لاجرم ازین روى هر رونده نه مغضوب باشد و نه گمراه، اگرچه به نسبت با ربّى که مخالف او باشد داخل بود در حکم مغضوبین و ضالّین چون بندگان مضلّ به نسبت با بندگان هادى.

فکما کان الضّلال عارضا کذلک الغضب الإلهى عارض، و المآل إلى الرّحمة الّتى وسعت کلّ شى‏ء و هى السّابقة.

پس چنانکه تحقّق ضلال به نسبت با ربّ دیگر است؛ و عارضى است نه ذاتى، غضب الهى نیز عارضى است و مآل همه به سوى رحمتى است که همه در سعت احاطت او داخل‏اند و آن رحمت به حکم:

«سبقت رحمتى غضبى»

سابق است بر غضب. و همچنین همه ارواح نیز به حسب فطرت اصلیّه طالب هدایت‏‌اند و قائل به توحید و لهذا در جواب: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ‏ همه بلى گفتند:

و این قول مختصّ به بعضى نیست به دلیل‏

«کلّ مولود یولد على الفطرة و أبواه یهوّدانه و ینصّرانه»

. پس عارض نشد ضلال بر ایشان مگر به استعداد تعیّنى علمى که مختفى بود به نور استعداد ذاتى حقّانى که به قوّت نورانیّت ظاهر بود در عالم ارواح، پس چون غواشى طبیعت او را فروگرفت و به حجب ظلمانیّه که مناسب استعداد تعیّنى عارضى اوست محجوب گشت، ضلال بر وى عارض شد پس طلبکار عروض غضب آمد لاجرم غضبى که بر وى مرتب گردد هم عارض باشد و مآل به رحمت واسعه سابقه بود.

و کلّ ما سوى الحقّ فهو دابّة فإنّه ذو روح.

و هرچه غیر حق است جنبنده است و جان دارد خواه جماد باش گو و خواه نبات. امّا، بیت:

چون شما سوى جمادى مى‏روید محرم جان جمادان کى شوید

از جمادى عالم جانها روید         غلغل اجزاى جانها بشنوید

و ما ثمّة (و ما ثمّ- خ) من یدبّ بنفسه و إنّما یدبّ بغیره. فهو یدبّ بحکم التبعیّة للّذى هو على الصّراط المستقیم.

یعنى نیست در عالم آنکه به نفس خود حرکت کند بلکه حرکت هر متحرکى به غیر اوست. پس حرکت هر متحرکى به تبعیت قیّومى است که بر صراط مستقیم است. مقصود آنکه هریک از موجودات عینیّه حرکت نمى‏کند مگر به حرکت اعیان علمیّه، و این اعیان نیز متحرّک نمى‏شود مگر به تبعیّت اسمائى که بر صراط مستقیم است از آنکه حضرت پروردگار را در غیب ذات از دریچه هر صفتى از صفات تجلّى‏اى است خاص از تجلّیات که اثر آن تجلّى اوّل در صور اسما و صفات که اعیان ثابته‏اند ظاهر مى‏شود، بعد از آن در صور روحیّه آن اعیان، بعد از آن در صور نفسیّه، بعد از آن در صور خلقیّه‏.

پس اگرچه استناد حرکت ظاهرا برین صور است امّا در باطن منتهى مى‏شود به حق سبحانه و تعالى. پس مبدا حرکت اوست و صورت تابع است او را.

حاصل آنکه وجودات ما و لوازم ما ظلال وجودات اسماء و مقتضیات اسماست که آن اسما از غیب مطلق به عالم اعیان و به عوالم (و به عالم- خ) جبروتى و ملکوتى و به عالم ملک نازل مى‏شود و ظاهر مى‏گردد و به ظهور هویّت‏ احدیّت درین عالم‏ها. پس حرکات همه ازوست بلکه در حقیقت همه هیچ‏اند و هیچ، اوست که اوست، خواجه قدّس سرّه مى‏فرماید، بیت:

مائیم همه ظلال و اشخاص اسماست‏

بر گردش شخص گردش سایه گواست‏

هر صورت و هر صفت که منسوب به ماست

آن جمله ز اقتضاى اسماى خداست‏

فإنّه لا یکون صراطا إلّا بالمشى علیه‏

یعنى «صراط» را صراط نتوان خواند بى‏‌آنکه مشى بر وى متحقّق گردد. این سخن تعلیل آن است که در کلام سابق اسناد حرکت بر ربّ که متبوع‏ است لازم آمده بود.


حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۸۷

إنّ للَّه الصّراط المستقیم‏ ظاهر غیر خفى فی العموم‏

فی کبیر و صغیر عینه‏          و جهول بأمور و علیم‏

و لهذا وسعت رحمته‏          کلّ شی‏ء من حقیر و عظیم‏

شرح در بیت اول بساط توحید گسترده است. یعنى چنانکه اسم «اللّه» جامع جمیع اسماى الهیست، اگرچه اسماى «اللّه» غیر متناهیست، اما همه اسماء، متحد به سبب احدیّت اسم اللّه [است‏]، همچنین طریق اللّه، که آن صراط مستقیم است، جامع جمیع طرق آن اسماست، از آن روى که هر اسمى از اسماى ربّ، مظهر خویش است، مربوب خود را به طریق خود دعوت مى‏‌کند. چنانچه اسم هادى به هدایت مى‏‌خواند، اسم مضلّ نیز سوى ضلالت مى‏راند. رجوع همه منتهى به اسم «اللّه» است. و در بیت دوم مى‏گوید که، ذات و هویّت او با هر موجودى از صغیر و کبیر و دانا و نادان به حکم‏ «وَ هُوَ مَعَکُمْ» موجود است. و صراط مستقیم حق راست، پس همه بر صراط مستقیم باشند.

«ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.» شرح استعاره أخذ ناصیه، مفید معنى تمام تصرف و قدرت است از طرف آخذ، و تمام عجز و ضعف و تسلیم از طرف مأخوذ.

فکلّ ماش فعلى صراط الربّ المستقیم. فهو «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» من هذا الوجه‏ «وَ لَا الضَّالِّینَ‏» فکما کان الضّلال عارضا کذلک الغضب الإلهیّ عارض، و المآل إلى الرّحمة الّتی‏ وسعت کلّ شی‏ء، و هی السّابقة.

شرح قال الشّارح الأوّل یعنى أنّ الرّحمة کانت سابقة إلى الأشیاء قبل إیجادها لا زالت الغضب المعدوم، فأوجدتها بنسبتها الذّاتیّة المختلفة فامتدّت إلیها ثمّ سلکت الحقائق الکیانیّة إلى حقایق ‏أربابها بطرائق‌ها. فمآل الکلّ کما قلنا إلى اللّه الرّحمن. و الکلّ على صراط الرّبّ المستقیم. قال اللّه: «آخِذٌ بِناصِیَتِها» کلّ دابّة إلیه، فهو القائد السّابق و الطّریق و هو الغایة قد سبقهم و یرقبهم بالمرصاد.

و کلّ ما سوى الحقّ دابّة فإنّه ذو روح. و ما ثمّ من یدبّ بنفسه و إنّما یدبّ بغیره. فهو یدبّ بحکم التّعبیة للّذى هو على الصّراط المستقیم، فإنّه لا یکون صراطا إلّا بالمشی علیه.

شرح یعنى هر چه اطلاق اسم وجود بر وى توان کرد جز حقّ، دابّه است و حرکت وى به غیرى است و آن غیر اعیان علمیّه‌‏اند، و آن اسماست که مربّى موجوداتند. و آثار تجلّیات اسما اگر چه ظاهر به آن صورت محسوسه است، امّا چون به حق مى‏‌گردد و حرکات مربوب تابع حرکات اوّلیه اسماست و اسما بر صراط مستقیم، پس همه بر صراط مستقیم باشند. و صراط را صراط نگویند تا مشى بر آن نباشد.