الفقرة الثالثة :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
قال الشیخ رضی الله عنه : ( إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق . و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق . فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق . فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق . ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
قال الشیخ رضی الله عنه فی بقیة هذا المبحث من النظم (شعر):
(إذا دان)، أی انقاد وأطاع (لک) یا أیها العارف بالله تعالى (الخلق)، أی المخلوقات کلها أو بعضها (فقد دان)، أی أطاع (لک الحق) سبحانه على حسب طاعة الخلق کلا أو بعضا، لأنهم إذا مشوا على الصراط المستقیم بحکم التبعیة له
الزم ذلک المذکور، والمسمى خلقا هو الحق الذاتی من حیث الوجود، والمسمى حقا هو الحق الصفاتی الأسمائی من حیث الشهود، والحق المشهود تابع للحق الموجود، لأن الحق الموجود وهو الأصل، فإذا دان لک یا أیها العارف به فقد دان لک الحق الصفاتی الاسمائی بالأولى والأحرى.
قال رضی الله عنه : (وإن دان لک) یا أیها العارف (الحق) سبحانه وهو الظاهر لک من حیث شهودک (فقد لا یتبع) فی الإطاعة لک (الخلق) من حیث الوجود الذاتی کما ذکرنا ، لأن الأصل لا یصیر تبعا أصلا، (فحقق).
أی اعرف على وجه التحقیق (قولنا فیه)، أی فی الحق تعالى هذا القول المذکور ولا تحتجب عنه بالألقاب والتسمیة (فقولی کله الحق)، لا غیره وإن تسمى بخلق من جهة وبحق من جهة أخرى.
قال رضی الله عنه : (فما فی) هذا الکون الحادث شیء (موجود) أصلا (تراه) یا أیها الإنسان محسوسا کان أو معقولا ساکتا (ما)، أی لیس (له نطق)، أی تکلم أصلا بل کل الکائنات ناطقة.
قال تعالى: " الذی أنطق کل شیء " [فصلت: 21] ولا یلزم أن یکون کل النطق فی عالم واحد، فإن الله تعالى رب العالمین، وکل عالم ناطق فی عالمه بکلام فصیح یسمعه ویفهمه کل من دخل فی ذلک العالم بعد تجرده فی عالمه هو.
أرأیت بأن النائم فی مکان لما تجرد عن عالم نطقه وتکلمه بین أمثاله من بنی آدم ودخل فی عالم آخر من عوالم الله تعالی کیف نطق وتکلم مع أمثاله فی ذلک العالم، وسمع نطقهم وتعلیمهم، وهو فی ذلک المکان نائم ساکت لا نطق له ولا تکلم أصلا عند أمثاله فی عالم یقظة من منامه.
ولا هو یسمع بنطق من تکلم عنده فی ذلک المکان، وکم لله سبحانه فی طی الوجود عوالم کثیرة لا یحیط بعددها إلا الله تعالی وجمیعها عامرة بالمخلوقین الناطقین المتکلمین بالکلام المسموع المفهوم والله یسمع من یشاء وما أنت بمسمع من فی القبور.
قال رضی الله عنه : (وما خلق)، أی مخلوق من مخلوقات الله (تراه العین) الباصرة من المحسوسات والعین الفاهمة من المعقولات (إلا عینه)، أی عین ذلک الخلق یعنی هویته وحقیقته القائمة علیه بما کسب من أحواله (حق)، أی أمر إلهی موجود وهو وجود مطلق قائم بنفسه وقیوم على ذلک الخلق.
ولکن هذا الحق (مودع) بصیغة اسم المفعول (فیه)، أی فی ذلک الخلق، وهذا الإیداع باعتبار عدم ظهور ذلک الحق المودع إلا من ذلک الخلق المودع فیه وبالعکس والحق وجود صرف، والخلق عدم صرف.
فلا حلول ولا اتحاد لانتفاء المناسبة بینهما (لهذا)، أی للحق (صور)، أی صور ذلک الخلق جمع صورة کما قالوا فی قوله تعالى: "ونفخ فی الصور" [الکهف: 99]، أنه جمع صورة، فکل صورة
الواحد من الخلق (حق) بضم الحاء المهملة، أی وعاء ساتر للحق سبحانه ، فلا یظهر الحق إلا إذا فنیت تلک الصورة وانفتح الحق بالضم وانکسر ذلک الوعاء.
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
ولما بین تبعیة العالم للحق شرع فی بیان عکسه بقوله رضی الله عنه : (شعر: إذا دان) إذا انقاد (لک الخلق) واتبعک (فقد دان) أی فقد أعطى (لک الحق) ما طلبته منه یعنی أن اتباع الخلق لک یوجب اتباع الحق لک فإن اتباع الخلق لا یمکن بدون اتباع الحق لأن اتباع الخلق صورة اتباع الحق وأثره ولعدم وجود الخلق بدون الحق لعدم وجود فعل الخلق بدون فعله فالخلق على کل حال محتاج إلى الحق فدل اتباع الخلق إلى اتباع الحق فتستدل منه على اتباع الحق .
فإن دان لک الحق ….. فقد لا یتبع لک الخلق
وقد یتبع فإن الحق موجود بدون الخلق فاستقل فی فعله فلا یتبع فعله إلى الخلق فلا یستلزم اتباع الحق إلى الخلق.
فإن الأنبیاء علیهم السلام تابعهم الحق بإعطائهم ما طلبوا منه من أن بعض الناس یتبعون لهم بسبب استعداداتهم ومناسباتهم بنور الحق وبعضهم لا یتبعون بسبب بعدهم عن نور الحق ومناسباتهم بالغواشی الظلمانیة وعدم اتباعهم لا یدل على عدم اتباع الحق لهم.
قال رضی الله عنه : (فحقق) أی نصدق (قولنا فیه) أی فی هذا المقام (فقولی کله) فی بیان الحق والخلق (حق) أی ثابت و مطابق للواقع خصوصا فی هذا الکتاب فإن کل ما فیه بأمر الرسول علیه السلام فلا یحتمل الخلاف (هما فی الکون) أی فلیس فی الوجود الکونی (موجود) مخلوق (تراه ما) أی الذی (له نطق) فصحیح بذکر الله و یسبحه یسمع أذان العارف کما نسمع بعضنا کلام بعض .
قال رضی الله عنه : (وما خلق) أی ولیس خلق (تراه العین) أی البصر (إلا عینه) أی عین ذلک الخلق المرئی وذاته (حق) باعتبار أحدیته.
ولما ذکر اتحاد الخلق مع الحق نبه امتیاز الخلق عنه بقوله :
(ولکن) الحق (مودع فیه) أی فی الخلق (لهذا) أی لکون الحق مودعة فی الخلق (صورة) أی صورة الخلق جمع الصورة یسکن الواو لضرورة الشعر (حق) بضم الحاء وتشدید القاف جمع الحقاق فکان کل موجود حقا من الحقوق الإلهیة والحق موجود فی تلک الحقوق ومن ذلک وجب تعظیم کل موجود لکونه حاملا للأسرار الإلهیة.
ویعلم منه أن صور الأشیاء لا یمکن أن یکون عین الحق بأی اعتبار کانت بل ما کان عین الوجود الحق إلا الحق المودع فی الأشیاء.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
قال رضی الله عنه : " إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق . و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق . فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق . فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق . وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق . ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق. "
قال: فکما کان الضلال عارضا، فکذلک الغضب الإلهی عارض، وإنما کان الضلال عارضا لأن کل مولود یولد على الفطرة والفطرة هدى لا ضلال .
ثم عرض الضلال وهو اعتبار فی مقام حجاب، فیکون الغضب اللاحق للضلال عارضا أیضا لأن الرحمة سابقة للغضب کما ورد الأخبار الإلهی على لسان السنة النبویة.
ثم قال: وکل ما سوى الحق تعالى فهو دابة ، قال وما ثم من یدب بنفسه، وإن کان کل شیء هو ذو روح لائقة به.
قال: فهو یدب بحکم التبعیة للذی هو على صراط مستقیم. قوله:
إذا دان لک الخلق ….. فقد دان لک الحق
یعنی أنه حیث کان الخلق فثم الحق ولا ینعکس
فلذلک قال :
إذا دان لک الحق ….. فقد لا یتبع الخلق
وإنما قال، فقد، ولم یقل: لم یتبع الخلق، لأن العارف خلق وهو أبدا حیث الحق خصوصا القطب، فإن له نسبة إلى کل موجود وإلى کل حقیقة إلهیة.
ثم قال :
فحقق قولنا فیه …… فقولی کله الحق
یعنی وکل ناطق لا بد وأن ینطق بالحق بوجه ما، وکل أحد له نطق بل کل موجود، ولی فی مثل هذا المعنى بیت وهو هذا:
وأصبحت معشوق القلوب بأسرها ….. وما ذرة فی الکون إلا لها نطق
وأما قوله: وما ذرة فی الکون إلا لها نطق، فـ یعنی بألسنة الأحوال وهی أفصح من السنة الأقوال قوله:
وما خلق تراه العین …… إلا عینه حق
ولم یقل عینه الحق بالألف واللام ثم استثنى بقوله:
ولکن مودع فیه ……. لهذا صوره حق
ویعنی بالحق هذا الوعاء المعلوم، وهذا على قاعدة الشیخ بأن الأعیان الثابتة قبلت الحقیقة، ولست أقول بذلک بل الحق لیس معه غیره.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
قال رضی الله عنه :
إذا دان لک الخلق ..... فقد دان لک الحق
وإن دان لک الحق ...... فقد لا یتبع الخلق
یعنی : الوجود الحق المتعیّن فی قابلیة الخلق لمن هو متعیّن فیه وبه بحسبه ، فإذا أذعن وانقاد لک الخلق ، فإنّ حقیقته الباطنة فیه معه ، وإذا أذعن وانقاد لک الحق الذی تجلَّى لک ، فلا یلزم أن یتبعه الخلق ، لعدم تعیّنه فیه .
فإنّ الحق المذعن المفروض حق بلا خلق ظهر فیه ، إذ الظاهر بحکم المظهر وبالعکس فی النار ، فکذلک الخلق السالک ناصیته بید حق یسیّره به إلى کماله فما سلک خلق إلَّا بحقّ فیه ، فلا ظهر حق إلَّا بخلق .
قال رضی الله عنه : فحقّق قولنا فیه .... فقولی کلَّه حق.
یعنی : لمّا تحقّقت أنّ الخلق لا فعل له إلَّا بالحق ، فتحقّق ذلک ، وحقّق قولی ونطقی بذلک : إنّه للحق بالحق فی الحق ، فلا أقول إلَّا الحق .
قال رضی الله عنه :فما فی الکون موجود ..... تراه ما له نطق.
یعنی : کلّ ما وجد ، فلا بدّ أن یتعیّن الوجود الحق فی مظهریته ، فهو ینطق بذلک الحق الذی فیه ینطق به وینطقه و " قالُوا أَنْطَقَنَا الله الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ " ، یعنی : به .
قال رضی الله عنه: وما خلق تراه العین ...... إلَّا عینه حق.
یعنى : لا یقع عین على عین من الأعیان الوجودیة الخلقیة إلَّا والحق عینه ، لأنّ الظاهر
المتعیّن به وفیه هو الوجود الحق ، فالوجود المشهود عیانا فی رأى العین هو الحق المسمّى بالخیال والوهم فی العرف خلقا ، أی إفکا ، فإنّ الخلق لغة إفک مفترى ، " إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ " وأیضا خلق بمعنى قدّر.
فإنّ الموجود المشهود حقّ تقدّره أنت فی وهمک وخیالک أنّه غیر الحق ، وذلک زور وبهتان واختلاق ، لیس للقائل به عند الله خلاق ، بالوهم یخلق الإنسان فی ذهنه ما یشاء ، ویسمّیه بموجب تعیّنه فی ذهنه بما یشاء .
قال رضی الله عنه :ولکن مودع فیه . ... لهذا صوره حقّ.
یعنی : أنّ الحق مودع فیما نسمّیه خلقا ، وهو مظهره ، فالصور الخلقیة حقّ - جمع حقّه - وقد أودعت فیها حقّا به حقّیة هذه الحقائق .
فکلّ خلق حقّه لحقّ مودع فیه والصور جمع صورة ، والضمیر یعود إلى الحقّ الخلق ، أی الحقّ الظاهر بأعیان المظاهر ، مظاهر حقائق الجواهر الحقوق المودعة فیه ، وکذلک الحقائق الکیانیة الإمکانیة للوجود الحق الظاهر فیها ، فافهم .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
قال الشیخ رضی الله عنه :
( إذا دان لک الخلق .... فقد دان لک الحق
وإن دان لک الحق ..... فقد لا یتبع الخلق )
أی إذا دان وانقاد لک المسمى بالخلق فقد دان لک الحق الظاهر فی مظهر ذلک الخلق ، أعنى الهویة الحقیقیة المستترة به ، وإن انقاد لک الحق المتجلى فی مظهرک بحکم التعین الخاص فلا یلزم أن ینقاد لک الخلق ، لأن الحق المذعن لک حق بلا خلق ، فلا ینحصر فی الوجه الذی تجلى به لک فلا تنقاد تلک الخلائق ، لأن تجلیاته فیهم بحکم مجالیهم فقد تخالف الوجوه التی بها تجلى لهم وجهه الذی به تجلى لک ، فالظاهر فی مظاهرهم یسلکهم فی طرق کمالاتهم المخالفة لکمالک وإن کان سلوکهم بالحق للحق لاختلاف الأسماء ومظاهرها :
"" إضافة بالی زادة : وهذا نتیجة قرب النوافل ، یعنى یقول الله تعالى إذا تقرب عبدی إلى بقرب النوافل تجلیت له باسمی السمیع فیسمع کل ما یسمع بالسمع المضاف إلى لا یسمع نفسه ، فکان کل مسموعاته دلیلا له على ، وتجلیت له بالبصر فما رأى شیئا إلا رآنی فیه ، وتجلیت له بالقدرة فیقدر بقدرتی على تصرفات نفسه بأخذ ناصیتها « کتصرف الحق فی الأشیاء بأخذ نواصیها " وما من دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها ".
وکذلک هذا العبد المتجلى له بالقدرة ما من دابة من قوى نفسه إلا هو آخذ بناصیتها ، وتجلیت له بأفعالى إذ الرجل فی حق الحق عبارة عن کونه " کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْنٍ ".
کما أن الید عبارة عن القدرة التامة ثم هدیته الصراط المستقیم ، فلا یمشى إلا على الصراط المستقیم : یعنى ما یفعل هذا العبد فعلا إلا وقد رضى الله عن ذلک الفعل.أهـ بالی زادة. ""
قال الشیخ رضی الله عنه :
(فحقق قولنا فیه ...... فقولی کله حق
فما فی الکون موجود ...... تراه ما له نطق )
أی إذا کان القائل هو الحق فقوله حق ، وإذا کان الحق هو المتجلى فی کل موجود فلا موجود إلا هو ناطق بالحق ، لأنه لا یتجلى فی مظهر إلا فی صورة اسم من أسمائه ، وکل اسم موصوف جمیع الأسماء لأنه لا یتجزأ لکن المظاهر متفاوتة الاعتدال والتسویة ، فإذا کانت التسویة فی غایة الاعتدال تجلى جمیع الأسماء .
وإذا لم یکن ولم یخرج عن حد الاعتدال الإنسانى ظهر النطق والصفات السبع وبطن سائر الأسماء والکمالات ، وإذا انحط عن طور الإنسان بقی النطق فی الباطن فی الجمیع حتى الجماد ، فإن التی لم تظهر علیه من الأسماء الإلهیة والصفات کانت باطنة فیه لعدم قابلیة المجلى ، فلا موجود إلا وله نطق ظاهرا وباطنا فمن کوشف ببواطن الوجود سمع کلام الکل حتى الحجر والمدر ، فإن العلم باطن هذا الوجود ، ولهذا قالوا أنطقنا الله الذی أنطق کل شیء :
قال الشیخ رضی الله عنه :
( وما خلق تراه العین ..... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ..... لهذا صوره حق )
أی کل خلق تراه العین فهو عین الحق کما ذکر ، ولکن خیال المحجوب سماه خلقا لکونه مستورا بصورة خلقیة محتجبا بها وإن کان متجلیا لم یعرفه ، ولاستتاره عن أعین الناظرین قال : ولکن مودع فیه ، أی مختف فی الخلق فصوره ، أی صور الخلق جمع صورة سکنت واوه تخفیفا ، والحق جمع الحقة شبه استتاره بالصور الخلقیة بالإیداع فی الظروف .
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
شعر :
قال الشیخ رضی الله عنه : (إذا دان لک الخلق ..... فقد دان لک الحق )
لما ذکر أن کل ذی روح إنما یتحرک بالتبعیة لحرکة الرب الحاکم علیه ، أردفه بعکسه ، وهو تبعیة الحق للخلق .
فقوله : ( إذا دان لک ) من ( الدین ) ، وهو الانقیاد والإطاعة ،
کما مر أن معناه : إذا أطاع لک الخلق وانقاد ، فقد أطاع لک الحق ، لأن طاعتهم ظل طاعته ، وطاعة الحق سابقة على طاعتهم .
وسبب هذه الطاعة طاعة عینک للحق بالقبول للتجلی الوجودی وحسن تأتیها لأحکام أسمائه .
فإنه مطیع من أطاعه ، کما قال : "أجیب دعوة الداع إذا دعان " . إذ هو الانقیاد والطاعة لقوله : " أدعونی أستجب لکم " .
وفی الحدیث القدسی : ( من أطاعنی ، فقد أطعته ، ومن عصانی ، فقد عصیته ) .
(وإن دان لک الحق ...... فقد لا یتبع الخلق )
أی ، إذا تجلى لک الحق وأطاعک وکشف أسراره علیک ، فقد یتبع الخلق بقبول ذلک الأسرار وأحکام ذلک التجلی ، کالمریدین والمؤمنین من الأنبیاء والأولیاء ، وقد لا یتبع الخلق بامتناعهم من قبولها وإنکارهم لها ، کالمنکرین والکافرین لأهل الله المطرودین من باب الله .
وسبب ذلک الامتناع ، امتناع أعیانهم فی الغیب عن نور الحق وإبائهم عن قبوله ، إذ ما یظهر علیهم إلا ما کان مکنونا فیهم .
أو ( وإن دان لک الحق ) الظاهر فی صورتک ، فقد یتبع الخلق بحکم المناسبة التی بینک وبینهم فی الأرواح والأسماء التی یربها ، وقد لا یتبع الخلق الحکم ،بحکم المباینة الواقعة بین ربک وأربابهم ، والتنافر الحاصل بین روحک وأرواحهم .
(فحقق قولنا فیه ...... فقولی کله حق)
أی ، واجعل قولنا حقا وصدق کل ما أقوله فی الحق وأنواره ، والخلق وأسراره .
" فقولی کله الحق " . والصدق ، لأنه یفیض على من الله العلیم بالتجلی العلمی .
کما قال : " فإنه من مقام التقدیس المنزه عن الأغراض والتلبیس " .
وقال فی فتوحاته : " إن الله تجلى لی مرارا ، وقال انصح عبادی " . فهو مأمور بإظهار هذه الأسرار .
(فما فی الکون موجود ...... تراه ماله نطق )
أی ، لیس فی الوجود موجود تراه وتشاهده إلا وله روح مجرد ناطق بلسان یلیق به . وقال تعالى : "وإن من شئ إلا یسبح بحمده ولکن لا تفقهون تسبیحهم " .
وهذا اللسان لیس لسان الحال کما یزعم المحجوبون .
قال الشیخ رضی الله عنه فی آخر الباب الثانی عشر من الفتوحات :
( وقد ورد أن المؤذن یشهد له مدى صوته من رطب ویابس ) . والشرائع والنبوات من هذا القبیل مشحونة . ونحن زدنا مع الإیمان بالأخبار الکشف ، فقد سمعنا الأحجار تذکر الله رؤیة عین بلسان نطق تسمعه آذاننا منها ، وتخاطبنا مخاطبة العارفین بجلال الله مما لیس یدرکه کل إنسان وإنما اختفى نطق بعض الموجودات لعدم الاعتدال الموجب لظهور ذلک بالفعل ، فلا یسمعه کل أحد ، فبقى نطقه باطنا ، والمحجوب یزعم أنه لا نطق له .
والکامل لکونه مرفوع الحجاب یشاهد روحانیة کل شئ ، ویدرکه نطق کل حی باطنا وظاهرا . والحمد لله أولا وآخرا .
(وما خلق تراه العین ...... إلا عینه حق )
أی ، لیس کل خلق فی الوجود تشاهده العین ، إلا عینه وذاته عین الحق الظاهر فی تلک الصورة ، فالحق هو المشهود والخلق موهوم . لذلک یسمى به : فإن ( الخلق ) فی اللغة الإفک والتقدیر . وقال تعالى : ( إن هذا إلا اختلاق ) . أی ، إفک ، وتقدیر من عندکم ، ( ما أنزل الله بها من سلطان ) .
(ولکن مودع فیه ...... لهذا صوره حق )
أی ، صور الخلق ( حق ) له ، بضم ( الحاء ) وهو جمع ( الحقاق ) . شبه صور الخلائق
بالحقاق ، والحق بما فیها . ف( الصور ) جمع ( الصورة ) . سکن ( الواو ) لضرورة الشعر .
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
قال رضی الله عنه : (إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق . و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق . فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق . فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق . وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق . ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
فلذلک قیل: (إذا دان) أی: انقاد بالحرکة القسریة (لک الخلق فقد دان لک الحق)؛ لأن حرکته القسریة أیضا بتبعیته له حیث ظهر فیه بصفة القبول، وله هذه الصفة فی غیر المظاهر، کما قیل: (وإن دان لک الحق فقد لا یتبع الخلق).
کما قال تعالى: "هو الذی یقبل التوبة عن عباده" [الشورى:25] وکذا قبول الطاعات وإجابة الدعوات والله تعالى فاعل مختار، فالکل حرکة اختیاریة له.
وکذا للمحل على ما تبین أنها فصدق أن الکل دابة ذو روح، فإذا تعارضت علیک أقوال المحجوبین، (فحقق قولنا فیه) أی: فی أمرین کل ما سواه ذو روح، وإن حرکاتها الطبیعیة والقسریة عن اختیار وشعور.
(فقولی کله) أی م جمیع وجوهه (الحق)؛ لأنه الموافق للکشف والظاهر القرآن.
"وإن من شیء إلا یسبح بحمده، ولکن لا تفقهون تسبیحهم" [الإسراء:44] "قالوا أنطقنا الله الذی أنطق کل شئ" [فصلت: 21].|
والحدیث: "لا یسمع صوت المؤذن حجر، ولا شجر، ولا مدر إلا شهد له یوم القیامة".
ومن جهة أدلة العقل، وهو أنه إنما خلق ما خلق لیعرف وإلا کان خلقه عبثا، فالکل عارف على ما تقرر فی الفص الإسحاقی.
وقول المحجوب: إنما یوافق الحس الظاهر، وإذا کان کذلک، (فما فی الکون موجود تراه ما له نطق) کما نطق به القرآن، فحرکاتهم اختیاریة عن شعور، إن کانت بتبعیة الحق.
ثم أشار إلى أنه کیف لا یکون له نطق وله فی الباطن جمیع صفات الحق؛ وذلک لأنه (ما خلق) ما (تراه العین) الناظرة (إلا عینه) أی: ما یعاین منه (حق) أی: صورة حق فمقتضاه أن یظهر فیه جمیع صفات الحق.
(لکن) الحق (مودع) أی: مختف (فیه هذا) أی: لأجل اختفاء الحق فی صورة صح أن یقال له صورة.
أی: (صورة حق) حق بضم الحاء جمع حقه لا یظهر للناظر إلى تلک الصور صفات الحق إلا بقدر استعدادات أعیانها، فتلک الصور الحقة الساترة لما جعل فیها؛ فافهم، فإنه مزلة للقدم.
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
فی عین التشبیه ، قائلا :
( إذا دان لک الخلق .... فقد دان لک الحقّ )
لما مرّ من أنّ الفاعل من الخلق فی فعله بالتبعیّة ، فلا یتخلَّف عنه المتبوع .
( وإن دان لک الحقّ .... فقد لا یتبع الخلق )
لأنّ المتبوع المستقلّ بنفسه له الإحاطة فی الأحکام ، فلا یکون محاطا ، فشبّه ونزّه .
( فحقّق قولنا فیه .... فقولی کلَّه الحقّ )
أی اسمع قولنا فی هذا المرام ، فإنّه مما لا حرکة له بنفسه ، وللقول فی حرکاته مقالات إلیک من هذا الباب إن وعیت .
( فما فی الکون موجود ..... تراه - ما له نطق )
(وما خلق تراه العین .... إلَّا عینه حقّ )
( ولکن مودع فیه ) أی له فی الخلق مواطن الاختفاء کما أنّ له فیه منصّات الظهور
( لهذا صوره حقّ ) أی مطایا ظهوره وصوره إنّما هو الحقّ ، وهو من الإبل ما بلغ عمره إلى أن یرکب علیه ، ویظهر فیه .
ومن تأمّل فی الأبیات الثلاثة ظهر له من التوحید الجمعی ما یستفاد من قوله تعالى : " لَیْسَ کَمِثْلِه ِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " [ 42 / 11 ] بترتیبه .
أقسام العلوم الإلهیة
ثمّ إنّ الحرکة والفعل الذی هو محلّ البحث هاهنا منها کونی ظلَّی لا اعتداد به لدیهم ، ومنها وجودیّ حقیقیّ هو مقصد الإشارة والدلالة عندهم ، وهو ما لمدارک الکمّل من التنوّعات الذوقیّة وتطوّراتهم فیها ، فأخذ فی تحقیق ذلک فیه بقوله
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ:
قال الشیخ رضی الله عنه : (
إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق
و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق
فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق
فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق
وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق
ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق )
وقد أثبت الحق سبحانه الصراط لنفسه حیث قال على لسان داود علیه السلام : "إن ربی على صرط مستقیم" فینبغی أن یکون ماشیا علیه
قال الشیخ رضی الله عنه : ( إذا دان لک الخلق ... فقد دان لک الحق . و إن دان لک الحق ... فقد لا یتبع الخلق . فحقق قولنا فیه ... فقولی کله الحق . فما فی الکون موجود ... تراه ما له نطق . وما خلق تراه العین ... إلا عینه حق . ولکن مودع فیه ... لهذا صوره حق . اعلم أن العلوم الإلهیة الذوقیة الحاصلة لأهل الله مختلفة باختلاف القوى )
قال رضی الله عنه : (إذا دان)، أی أطاع ومشى على طریق الانقیاد.
(لک الخلق) الذی أخذ بناصیة الخلق ومشى بهم على ذلک الصراط، لأن من یأخذ بناصیة أحد ویمشی به عنی صراط لا بد أن یمشی علیه فهو یدب بالأصالة .
و من یمشی به یدب بالتبعیة .
قال رضی الله عنه : (فقد، دان)، أی أطاع ومشى على طریق الانقیاد (لک الحق وإن دان لک الحق فقد لا یتبع الخلق) ولا یمشی على صراط الانقیاد لک.
لأن کل ما یکون فی مرتبة الجمع لیس یلزم أن یظهر فی مقام الفرق بخلاف العکس، فإن کل ما یکون فی منام الفرق لا بد أن یکون فی مرتبة الجمع .
قال رضی الله عنه : (فحقق)، أی أعتقد حقا وصدق (قولنا) الواقع (فیه)، أی فیما ذکرنا من أن انقیاد الخلق یستلزم انقیاد الحق من غیر عکس .
(فقولی کله) فی أی شیء وقع هو (الحق) المطابق لما فی نفس الأمر فإنه کما ذکر فی صدر الکتاب من مقام التقدیس المنزه عن الأعراض والتلبیس.
قال رضی الله عنه : (فما فی الکون موجود... تراه ما له نطق)، لأن الکل ناطق بتسبیح الله سبحانه ولیس هذا النطق بلسان الحال کما یزعمه المحجوبون.
قال الشیخ رضی الله عنه فی آخر الباب الثانی من فتوحاته : قد ورد أن المؤذن یشهد له مدى صوته من رطب ویابس والشرائع والنبوات مشحونة من هذا القبیل ونحن زدنا مع الإیمان بالأخبار الکشف، فقد سمعنا الأحجار تذکر الله رؤیة عین بلسان نطق یسمعه آذاننا ویخاطبنا مخاطبة العارفین بجلال الله مما لیس یدرکه کل إنسان .
قال رضی الله عنه : (وما خلق تراه العین... إلا عینه) وحقیقته (حق) ظهر فی صورة الخلق فهو من حیث الحقیقة عین الحق ومن حیث الصورة غیره.
وإلى الحیثیة الأخیرة أشار بقوله: (ولکن مودع فیه). أی الحق مودع فی الخلق أیداع المطلق فی المقید .
(لهذا)، أی للحق (صورة)، أی صورة الخلق (حق) بضم الحاء جمع حقة .
وکذلک الصور جمع صورة ، کلاهما کتمر وتمرة ، شبه صورة الخلق بالحقة والحق المودع فیه بما فیها.
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص 257-260
إذا دان لک الخلق فقد دان لک الحقّ
پس از آن که شیخ فرمود هر صاحب روحى به تبعیت حرکت رب حاکم بر او حرکت می‌کند بعد از آن عکس آن را که تبعیت حق مر خلق راست آورده و مراد از (دان) انقیاد و اطاعت است که از دین مشتق است. یعنى اگر خلق مطیع و منقادت شد، همانا حق اطاعتت کرده است، زیرا طاعت خلق، ظل طاعت حق است و طاعت حق سابق است بر طاعت خلق (چون حق رب خلق است و آثار خلق تبع آثار رب است. پس رب مقدم است و خلق ظل) و سبب این طاعت که طاعت حق است مر تو را، اطاعت عین توست مر حق را به قبول کردن تجلى وجودى و نیکو پذیرفتن آن مر احکام اسمایش را زیرا حق مطیع آن است که اطاعتش کرد. چنانکه فرمود: أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ (أجیب اطاعت رب است و «دعان» اطاعت خلق است. یعنى قبول و قابلیت خلق (مقصود از اطاعت دو نوع است یکى اطاعت رحمانیه حق و دیگر اطاعت رحیمیه حق که اولى بى‌خواستن و دومى با خواستن است. پدرى فرزندش را تربیت مىکند آن فرزند که مى‌پذیرد تربیت را پذیرفتنش یک نوع اطاعت است. این اطاعت پدر را به تربیت کردن و بخشیدن وا مى‌دارد که معناى آن اطاعت پدر است فرزند را.) و فرمود: ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ و در حدیث قدسی است:
«من اطاعنی أطعته و من عصانی فقد عصیته». شرح فصوص قیصرى، ص 243
و إن دان لک الحقّ فقد لا یتبع الخلق
چون حق برایت تجلى کرد و اطاعت کرد تو را و اسرارش را برایت کشف کرد. پس گاهى خلق به قبول آن و احکام آن تجلى متابعت می‌کند. چون مریدان و مؤمنان از انبیا و اولیا و گاهى خلق متابعت نمی‌کنند چون منکران و کافران که مطرودان از باب اللّه هستند مر اهل اللّه را و سبب این امتناع، امتناع اعیان‌شان است در غیب از نور حق و ابائشان است از قبول حق. زیرا که ظاهر نمی‌شود بر ایشان مگر آن چه نهفته است در ایشان. پس اگر حقى که ظاهر است در صورت تو (یعنى آن وجود فعلى و اطاعتش مر تعین تو را) اطاعت کرد تو را، گاهى خلق را متابعت می‌کند به حکم مناسبتى که بین تو و ایشان است در أرواح و اسماء و گاهى متابعت نمی‌کند که بین روح تو و ارواحشان تنافر (« الأرواح جنود مجندة فما تعارف منها ائتلف و ما تناکر منها اختلف.) است (شرح فصوص قیصرى، ص 244.).
فحقق قولنا فیه فقولی کلّه الحقّ
پس اعتقاد و عقیده حق و صدق در گفتار من داشته باش چه اینکه گفتار من همه حق است.
زیرا از خداوند علیم به تجلى علمى بر من فایض می‌شود. چنانکه در صدر کتاب گفته است و در فتوحاتش گفت: خداوند متعال مرارا برایم تجلى کرد و به من فرمود: بندگانم را نصیحت کن.( شرح فصوص قیصرى، ص 244.)
فما فی الکون موجود تراه ماله نطق
پس در کون موجودى نمی‌بینى که براى او نطق نباشد. یعنى هر موجودى را روح مجردى است ناطق به لسانى که سزاوار اوست نه لسان حال چنانکه محجوبان گمان می‌کنند. خداى متعال فرمود: وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ.
شیخ در باب دوازدهم فتوحات فرمود:
در حدیث آمده است که براى مؤذن شهادت می‌دهد به اندازه امتداد صوت او از هر خشک و ترى، و روایات از این قبیل بسیار است «و نحن زدنا مع الایمان بالأخبار الکشف» چه اینکه شنیدیم سنگ‌ها ذکر خداوند می‌کردند و به چشم دیدیم به زبانى نطق می‌کردند که گوش‌مان می‌شنید و با ما مخاطبه می‌کردند چون مخاطبه کردن عارفین بجلال اللّه که هر انسانى ادراک آن نمی‌کند.
قیصرى فرماید:
همانا نطق بعضى از موجودات مختفى شد به سبب عدم اعتدال او، آن اعتدالى که موجب و علت ظهور این فعل بود. لذا هر کسى نطق او را نمی‌شنود و نطق او در باطن باقى می‌ماند و شخص محجوب گمان می‌کند براى او نطق نیست و کامل چون حجاب از او برکنار است روحانیت هر چیز را مشاهده می‌کند و نطق هر زنده را چه باطن و چه ظاهر ادراک می‌کند «و الحمد للَّه اولا و آخرا.» (شرح فصوص قیصرى، ص 244.)
و ما خلق تراه العین إلّا عینه حقّ
خلقى که در وجود، چشم آن را مشاهده می‌کند نیست مگر اینکه عین او و ذات او عین حق است که در این صورت ظاهر شده است. پس آن چه که مشهود است حق است و خلق جز موهومى بیش نیست از این روى آن را خلق گفته‌اند (که خلق به معنى اختلاق است).
و لکن مودع فیه لهذا صوره حقّ
و لکن حق در خلق نهفته است که صورتهاى خلق ظرف حقند.
حق، وجود صرف است و خلق، عدم صرف و بین وجود و عدم هیچ مناسبتى نیست.
چون این هست است و آن نیست. پس آن که تفوه به حلول و اتحاد کرده است اختلاق است و افتراء شیخ شبسترى گوید:
حلول و اتحاد اینجا محال است که در وحدت دویى عین ضلال است
و چون مظاهر و شئون حق به اسم صور خلق در آمده است که حق در وعاء این صور تجلى کرده است.(
خلق را چون آب دان صاف و زلال و اندر آن تابان صفات ذو الجلال
) پس این اوعیه هر یک ساتر حقند و حق ظاهر نمی‌شود مگر آن گاه که این صورتها فانى شود و آن پرده‌ها کنار رود. پس خلقى که نور حقند و مجلاى ظهور او حجاب خودند آن گاه که از حجاب درآمدند به حق رسیدند این است معناى فناى فی اللّه.
تو خود حجاب خودى حافظ از میان برخیز خوشا کسى که در این راه بی‌حجاب رود
امام باقر علیه السلام فرمود: «محمد (ص) حجاب اللّه تبارک و تعالى» (حدیث دهم باب نوادر. کتاب توحید کافى) است و رسول اللّه (ص) فرمود: «اول ما خلق اللّه نوری» و رسول اللّه خود، نور است. امام باقر فرمود:
حجاب خداوند است، فهم کن و اللّه اعلم بالصواب.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۵۱۴-۵۱۶
إذا دان لک الخلق فقد دان لک الحقّ
چون بیان این معنى به تقدیم رسید که حرکت هر صاحب روح به تبعیّت حرکت ربّى است که حاکم اوست متصدى شد به بیان تبعیّت حقّ مر خلق را و مىگوید:
هرگاه که خلق اطاعت تو کنند حقّ نیز اطاعت تو کرده است از آنکه طاعت خلق ظلّ طاعت حق است که سابق است بر طاعت ایشان و سبب طاعت حقّ طاعت عین تو است مر حق را به قبول تجلّى وجودى، و حسن تلقى به قبول احکام اسماى الهى و حق مطیع است هرک را اطاعت او ورزد که: أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ و در حدیث قدسى آمده که:
«من أطاعنى فقد أطعته و من عصانى فقد عصیته».
و إن دان لک الحقّ فقد لا یتبع الخلق
یعنى اگر حق بر تو تجلّى سازد از روى کشف اسرار به اطاعت تو پردازد.
گاهى خلق ربقه تبعیّت را زینت رقبه خود سازند و به قبول حقایق اسرار و اذعان احکام تجلى پروردگار پردازند چنانکه شیمه اهل ارادت و ایمان و طریقه ارباب انقیاد و اذعان است به انبیاء و اولیاء؛ و گاهى از منهج تبعیّت انصراف جویند و از قبول اسرار الهى و انقیاد احکام تجلى امتناع ورزند چنانکه دیدن کافران و منکران اهل اللّه و بىخبران مطرودان از درگاه اله است. و سبب این امتناع امتناع اعیان ایشان است در غیب از نور حق و اباى ایشان از قبول فیض از جناب مطلق، چه بر ایشان ظاهر نمىشود مگر آنچه در اعیان‌شان مکنون است.
یا معنى بیت آن باشد که اگر طاعت تو کند حق ظاهر در صورت تو گاهى خلق به انقیاد تو تن در دهند به حکم مناسبتى که میان تو و ایشان است در ارواح و اسماى تربیتکننده؛ و گاهى پاى از طریق تبعیّت بیرون نهند به حکم مباینتى که در میان ربّ تو و ارباب ایشان است و به واسطه تنافر که حاصل است در میان روح تو و ارواح ایشان.
فحقّق قولنا فیه فقولى کلّه الحقّ
یعنى تحقیق دان و تصدیق کن آنچه ما مىگوئیم از انوار حقّ و اسرار خلق که همه گفتار من عین حقّ و محض صدق است؛ چه این تحقیقات فائض است بر من از حضرت حکیم علیم به تجلّى علمى از مقام تقدیس که منزّه است از اغراض و تلبیس. و در فتوحات مىفرماید که حضرت پروردگار چند بار بر من تجلى کرده که بندگان مرا نصیحت کن، لاجرم او به افشاى این اسرار مأمور است و از شائبه تحریف و تغییر بهغایت دور.
فما فى الکون موجود تراه ما له نطق
یعنى در وجود هیچ موجودى مرئى و مشهود نیست که او را روح مجرّد ناطق نباشد به زبانى که لایق اوست. قال اللّه تعالى: وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ. یعنى هیچچیز نیست که ناطق به تسبیح و حمد الهى نباشد اما شما تسبیح ایشان را در نمىیابید. لاجرم تأویل مىکنید و مىگوئید، بیت:
کو چو از تسبیح یادت مىدهد آن دلالت عین گفتن مىبود
این بود تأویل اهل اعتزال واى آنکس کو ندارد نور حال
چون ز حس بیرون نیامد آدمى باشد از تصویر غیبى اعجمى
کردهاى تأویل حرف بکر را خویش را تأویل کن نى ذکر را
و در احادیث صحیحه وارد شده که:
«إنّ المؤذّن یؤذّن (انّ المؤذن یؤذن- معا) فیشهد له مدى صوته من رطب و یابس»
و شرایع و نبویّات به امثال این مشحون است، و سماع و رؤیت عیانى اهل کشف نیز بدان مقرون، بیت:
گوش اسرار چین به دست آور تا ز هر ذرّه ترجمان بینى
و ما خلق تراه العین إلّا عینه حقّ
یعنى هیچ خلقى در وجود مشاهده نمىافتد که عین او و ذات او عین حق ظاهر در آن صورت نباشد، پس حقّ مشهود است و خلق موهوم.
و خلق را بدان جهت خلق گویند که خلق در لغت افک و تقدیر است قال اللّه تعالى: إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ أى إفک و تقدیر من عندکم ما أنزل اللّه بها من سلطان بیت:
چون تو از ظلمت هستى نفسى باز رهى
همه آفاق پر از نور تجلّى بینى
چند گوئى که ندیدم اثر طلعت دوست
دیده از خواب گران بازگشا تا بینى
سر موئى اگر از سرّ هویّت دانى
دوست را در همه آفاق هویدا بینى
اختلاف صور آمد سبب کثرت و بس
چون ز تنها گذرى دلبر تنها بینى
سبل هستى خود دور کن از دیده دل
تا رخ درست بدان دیده بینا بینى
*
و لکن مودع فیه لهذا صوره حقّ
و لیکن حق ودیعت نهاده شده است در صور خلق چنانکه جواهر در حقّه ها، آرى بیت:
صدف تا نشکنى گوهر نیاید در نظر پیدا
چو بشکستى صدف در وى بسى گوهر نهان بینى
چو دربند صور باشى همه خار آیدت گیتى
چو از صورت برون آئى جهان پرگلستان بینى
ز عشق پرده سوز اى دل به عالم آتشى افکن
که تا در زیر هر پرده جمال دلستان بینى
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۵۸۷
إذا دان لک الخلق فقد دان لک الحقّ
و إن دان لک الحقّ فقد لا یتبع الخلق
شرح یعنى چون خلق مطیع تو شدند، بدان که حق نیز مطیع تو شد؛ زیرا که خلق ظلّ حقّند، و هر آینه، ظلّ تابع ذو ظلّ باشد. پس طاعت حق سابق بود بر طاعت خلق. و چون حق ظاهر در صورت تو که نهایت مقام تنزّل [است]، مطیع تو گشت، خلق گاه بود که به حکم مناسبت روحانى و اتحاد تربیت اسما، مطیع تو شوند؛ و گاه به حکم مباینتى که میان تو و ایشان بود در تربیت اسما، مطیع نگردد.
فحقّق قولنا فیه فقولی کلّه حقّ
فما فی الکون موجود تراه ماله نطق
شرح به طریق نصح مىفرماید: که، آن چه مىگویم از اسرار حق، مرا در آن صادق دانید. و از آن اسرار یکى اینست که هیچ موجود در عالم نبینى، إلّا، او را روحى هست، و زبانى ناطق، که لایق وى است. و إن من شیء إلّا یسبّح بحمده.
و ما خلق تراه العین إلّا عینه حقّ
و لکنّ مودع فیه لهذا صوره حقّ
شرح یعنى لیس فی الوجود خلق یشاهده العین، إلّا عینه و ذاته عین الحقّ الظّاهر فی تلک الصّورة، فصور الخلق کالحقّ للحقّ، و الحقّ در درجه.