الفقرة الثانیة والعشرون :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : ( ثمّ قال :وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربّی وربّکم شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ لأنّ الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم .فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی أی رفعتنی إلیک حجبتهم عنّی وحجبتنی عنهم کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ فی غیر مادتی ، بل فی موادّهم . إذ کنت بصرهم الّذی یقتضی المراقبة . فشهود الإنسان نفسه شهود الحقّ إیّاه .
وجعله بالاسم الرّقیب لأنّه جعل الشّهود له . فأراد أن یفصّل بینه وبین ربّه حتّى یعلم أنّه هو لکونه عبدا فی الواقع وأنّ الحقّ هو الحقّ لکونه ربّا له ، فجاء لنفسه بأنّه شهید ، وفی الحقّ بأنّه رقیب . وقدّمهم فی حقّ نفسه فقال :عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْإیثار لهم فی التّقدّم وأدبا ، وأخّرهم فی جانب الحقّ عن الحقّ فی قوله :الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْلما یستحقّه الرّبّ من التّقدّم بالرّتبة . )
قال رضی الله عنه : (ثم قال) ، أی عیسى علیه السلام (وکنت علیهم) ، أی على الناس الذین کانوا فی زمانه ، ولم یقل أیضا على نفسی معهم کما قال الشیخ رضی الله عنه : اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَرَبَّکُمْ وَکُنْتُ
عَلَیْهِمْ شَهِیداً، أی شاهدا مطلقا ما دُمْتُ[ المائدة : 117 ] ، أی مدة دوامی قائما فِیهِمْ. لأن الأنبیاء والمرسلین علیهم السلام أرسلهم اللّه تعالى لیکونوا شهداء على أممهم ما داموا قائمین فیهم ، قال تعالى :یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً( 45 ) [ الأحزاب : 45 ] . وقال تعالى :لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً[ البقرة : 143 ] .
قال رضی الله عنه : (فلما توفیتنی) بالوفاة الاختیاریة وهی الموت الاختیاری بغلبة أحکام الروحانیة على مقتضیات البشریة (أی رفعتنی إلیک) ، یعنی من حضیض النفس البشریة إلى أوج حضرتک القدسیة وحجبتهم ، أی الناس بإشغالهم بأحکام نفوسهم وغفلاتهم المستولیة على قلوبهم عنی من حیث أنی الروح الخالص المصفى من کدرات الطبائع وأوساخ العناصر وحجبتنی عنهم بدوام شهودک فی حضرة وجودک على بساط کرمک وجودک کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِم ْبهم لا بی فی غیر مادتی وهی نشأته الروحانیة الطبیعیة العنصریة بل فی موادهم الروحانیة الطبیعیة العنصریة إذ ، أی لأنک کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة لأفعالهم وإن لم یشعروا بذلک لنفاذ حکمک فیهم بالغوایة عن الحق المبین .
قال رضی الله عنه : (فشهود الإنسان ) ، أی رؤیته ومعاینته نفسه بغفلته أولا ویبصر ثانیا شهود الحق تعالى إیاه ، أی رؤیته تعالى ومعاینته لنفس ذلک الإنسان ثانیا فی حال اتصافه بالوجود بعد شهوده له أوّلا فی حال اتصافه بالثبوت فی عدمه الأصلی ، وکما أن الإنسان فی شهوده نفسه ورؤیته لها ومعاینته إیاها له بصیرة قلبیة هی المشاهدة الرائیة فی نفس الأمر ، وله بصر هو مظهر بصیرته وصورة تجلیها على بعض مدرکاتها ، فکذلک الحق تعالى له بصر قدیم هو صفة من صفات ذاته الأزلیة یضاف إلیه الشهود والرؤیة حقیقة فی نفس الأمر ، وله بصیرة وبصر خلقهما لعبده فهما مظهر لبصره القدیم ، وصورة تجلیه من حیث اسمه البصیر کما تجلى باسمه القادر وصفة القدرة فی قدرة عبده الحادثة .
وهکذا باقی الأوصاف والأسماء بصفة القیومیة واسم القیوم بلا حلول ولا اتحاد .
قال رضی الله عنه : (وجعله ) ، أی شهود الحق تعالى لهم باسم الرقیب فی قوله :کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ لأنه علیه السلام جعل الشهود له بقوله :وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فأراد أن یفصل ، أی یفرق بینه وبین ربه تعالى حتى یعلم بالبناء للمفعول أی یعلم السامع لهذا الکلام من الناس أنه ، أی عیسى علیه السلام هو ، أی عیسى علیه السلام لکونه علیه السلام عبدا من عبید اللّه تعالى.
کما قال علیه السلام أول ما نطق وهو فی المهد :إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ، وأن الحق تعالى القیوم علیه وعلى نفسه بما کسبت هو الحق تعالى لکونه سبحانه ربا ، أی مالکا له ، أی لعیسى علیه السلام فجاء علیه السلام لنفسه فی کلامه بأنه شهید وجاء فی الحق تعالى بأنه رقیب علیهم وقدمهم ، أی الناس فی حق نفسه فقال :وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ [ المائدة : 117 ] .
فقوله : شهیدا مؤخر عن قوله علیهم إیثارا ، أی سماحة لهم فی التقدم الذکرى وأدبا فی المسارعة إلى امتثال الأمر ، لأن الحق تعالى أرسله وأمره بالشهود علیهم ، فإنهم رکن فی الامتثال ، فقدمهم مراعاة للأدب مع مولاه الذی أمرهم وأخرهم .
أی الناس فی جانب الحق تعالى عن ذکر الحق تعالى فی قوله : کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ لما یستحقه الرب سبحانه من التقدم على الکل بالرتبة فإن رتبته أعلى من أن یقال إنها أعلا من کل الرتب .
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : ( ثم قال ) عیسى علیه السلام ( وکنت علیهم ) أی على الأمم ( ولم یقل على نفسی معهم ) أی لم یفصل من نفسه وأنفسهم ( کما قال ربی وربکم ) أی کما فصل بین ربه وربهم بقوله " رَبِّی وَرَبَّکُمْ " ( شهیدا ما دمت فیهم ) .
وإنما قال هذا القول ( لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم فلما توفیتنی أی رفعتنی إلیک ) وإنما فسر توفیتنی برفعتی لیثبت حیاة عیسى علیه السلام ( وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم کنت أنت الرقیب علیهم فی غیر مادتی بل فی موادهم ) بمعنى المعیة بحکم واللّه معکم لا بمعنى الحلول فی موادهم الروحانیة والجسمانیة فإنه محال فی حق اللّه کما ثبت عند أهل اللّه .
قال رضی الله عنه : ( إذا کنت ) تعلیل لقوله بل فی موادهم ( بصرهم الذی یقتضی المراقبة ) وهو البصر المجرد عن المواد وهو النور الإلهی ( فشهود الإنسان ) أی الإنسان الکامل ( نفسه شهود الحق إیاه ) لکون الحق بصر الإنسان الکامل دون غیره .
( وجعله ) أی جعل عیسى علیه السلام ذلک الشهود فی الحق ( بالاسم الرقیب لأنه ) أی لأن عیسى علیه السلام ( جعل الشهود له ) أی للحق فی قوله " وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً" لأن شهود عیسى علیه السلام شهود الحق فی مادة عیسى علیه السلام فلم یفصل بینه وبین ربه ( فأراد أن یفصل بینه وبین ربه ) کما هو عادة العالمین بالحقائق .
قال رضی الله عنه : ( حتى یعلم أنه هو ) أی أن عیسى علیه السلام هو عیسى علیه السلام ( لکونه عبدا ) فی الواقع ( و ) یعلم ( أن الحق هو الحق ) فی الواقع ( لکونه ربا له فجاء لنفسه بأنه شهید ) لأن الشهید قد یؤخذ بمعنى الشاهد على الشخص الحاضر عنده .
( و ) جاء ( فی الحق بأنه رقیب ) لأن الرقیب هو الشاهد على الشیء أزلا وأبدا وفرق بین نفسه وبین ربه فی الشهود علیهم لذلک قید شهوده بقولهما دُمْتُ فِیهِمْوأطلق فی الحق بقوله "أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ ".
قال رضی الله عنه : ( وقدمهم فی حق نفسه فقال " عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ " إیثارا لهم فی التقدم وأدبا وآخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله "الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ " لما یستحق الرب من التقدم بالرتبة ثم اعلم ) عیسى علیه السلام على صیغة الماضی.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم. «فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة. فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه. وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
ما ذکره ظاهر.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : (ثم قال : “ وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ “ ولم یقل : على نفسی معهم . کما قال : “ رَبِّی وَرَبَّکُمْ “ ، " شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ " لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم . " فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی " أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنّى وحجبتنی عنهم. " کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ " فی غیر مادّتی بل فی موادّهم ، إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة ، فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیّاه ، وجعله باسم « الرقیب ») لأنّه جعل الشهود له .
یعنی : بعین شهودهم أنفسهم بالحق ، فأراد أن یفصل بینه وبین ربّه حتى یعلم أنّه هو ، لکونه عبدا فی الواقع وأنّ الحق هو الحق ،لکونه ربّا له ، فجاء لنفسه بأنّه شهید وفی الحق بأنّه رقیب .
یعنی : لأنّ الشهید یکون بالنسبة إلى وقت دون وقت وبالنسبة إلى مشهود دون مشهود ، والرقیب یقتضی دوام الرقبى إلَّا إذا أضیف إلى الحق الدائم الوجود ، فیقتضی دوام الشهود ، فافهم .
قال رضی الله عنه : ( وقدّم « هم » فی حق نفسه ، فقال : " عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ " إیثارا لهم فی التقدّم وأدبا ) .
یعنی: إیثار التربیة والرقیب بلا وساطة کله لأمرهم إلى ربّهم وربّه وأدبا مع ربّهم .
قال رضی الله عنه : ( وأخّر « هم » فی جانب الحق عن الحق فی قوله : " الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ " لما یستحقّه الربّ من التقدّم فی الرتبة .)
یعنی : حجاب تعیّن عیسى وحجابیّتهم ، فإنّهم إنّما حجبوا بالصورة الشخصیة التعیّنیة وحصروا الحق فیه ، فکفروا أی ستروا وغابوا عن الحق المتعیّن فیه وفیهم وفی الکلّ من غیر حصر ، وذلک الحجاب الستر کان غیبا لهم .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة. فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : ( ثم قال : " وکُنْتُ عَلَیْهِمْ " ولم یقل على نفسی معهم ، کما قال – " رَبِّی ورَبَّکُمْ " ، "شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ " لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم " فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی " . أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنى وحجبتنی عنهم " کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ " فی غیر مادتی بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه ، وجعله باسم الرقیب لأنه جعل الشهود له )
أی لنفسه فعظم الله ونزهه عن أن یشارکه فی الاسم أدبا بعین شهودهم أنفسهم بالحق .
قال رضی الله عنه : ( فأراد أن یفصل بینه وبین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا ، وأن الحق هو الحق لکونه ربا له ، فجاء لنفسه بأنه شهید وفی الحق بأنه رقیب ، وقدمهم فی حق نفسه فقال : "عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ" ( إیثارا لهم فی التقدم وأدبا )
لأن الحق فی أنفسهم شهیدا علیهم أیضا ومع الحق فإن التقدم یفید الاختصاص : أی کنت علیهم خاصة شهیدا دون غیرهم ، لأنه لیس فی وسعی الشهادة على جمیع الأمم ، فما کنت شهیدا إلا على ما أشهدتنى علیه ، وأما أنت فکنت أنت الرقیب علیهم ، وعلىّ وعلى کل شیء .
قال رضی الله عنه : ( وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله : " أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ " لما یستحقه الرب من التقدم بالرتبة ) ومن الرقبة على کل أحد کما ذکر .
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة. فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : ( ثم قال : ( وکنت علیهم ) ولم یقل : على نفسی معهم . کما قال : " ربى وربکم شهیدا ما دمت فیهم " . لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.)
أی ، قال : "وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم " .
ولم یقل : وکنت شهیدا على نفسی ، وأنفسهم المشهود علیهم . کما فصل بین ربه وربهم بقوله : ( ربى وربکم ) لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ، و ( الشهید ) اسم من أسماء الحق ، فهم مظاهره ، فالحق هو الشهید علیهم بأعیان الأنبیاء ، لا غیره
.
قال رضی الله عنه : ("فلما توفیتنی " أی ، رفعتنی إلیک وحجبتهم عنى وحجبتنی عنهم "کنت أنت الرقیب علیهم" فی غیر مادتی ، بل فی موادهم . )
أی ، کنت أنت الرقیب علیهم فی عین موادهم الروحانیة والجسمانیة بحکم المعیة وبحکم الهویة الظاهرة فیهم المتسترة بهم .
قال رضی الله عنه : ( إذ کنت بصرهم الذی یقتضى المراقبة . فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه وجعله بالاسم الرقیب . ) أی ، جعل عیسى ذلک الشهود للحق بالاسم الرقیبی .
( لأنه جعل الشهود له . ) أی ، لأن عیسى ، علیه السلام ، جعل الشهود للحق بقوله : " کنت أنت الرقیب علیهم " . ومعناه : أن الحق یرقبهم ویشاهدهم من عین أعیانهم وهم لا یشعرون
( فأراد أن یفصل بینه وبین ربه حتى یعلم أنه هو ) أی ، لیعلم أن عیسى هو العبد .
( لکونه عبدا ) فی الواقع . ( وأن الحق هو الحق ، لکونه ربا له ، فجاء لنفسه بأنه شهید ، وفی الحق بأنه رقیب . ) أی ، أراد عیسى ، علیه السلام ، أن یفصل بینه وبین ربه ، فجاء لنفسه بالشهید ، وللحق بالرقیب .
و ( الشهید ) تارة یؤخذ بمعنى المشاهد ، فیکون بمعنى الرقیب . وتارة یؤخذ بمعنى الشاهد الذی
یشهد على الشخص والحاضر عنده .
ولما کانت الأنبیاء شهداء على أممهم یوم القیامة بالمعنى الأخیر ، أتى فی حق نفسه بالشهید وفی الحق بالرقیب ، لأنه یشهد علیهم ما دام فیهم لا غیر ، والحق رقیب علیهم أزلا وأبدا حیث کانوا دنیا وآخرة .
( وقدمهم فی حق نفسه ، فقال : "علیهم شهیدا ما دمت فیهم " . إیثارا لهم فی التقدم وأدبا ، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله : "الرقیب علیهم " لما یستحقه الرب من التقدم بالرتبة . ) أی ، قدم ضمیر ( هم ) على الاسم ( الشهید ) الذی جاء لنفسه بقوله : (علیهم شهیدا) وأخر ضمیر ( هم ) عن الاسم ( الرقیب ) فی قوله : ( کنت أنت الرقیب علیهم ) لما یستحق الرب من التقدیم فی المرتبة ، وتأخیر ما جاء لنفسه ، لإیثار التقدم ولمراعاة الأدب بین یدی الحق ، إذ الکلام معه ، أو الأدب معهم ، لأنهم أیضا مظاهره ، ولیتعلموا منه ذلک فیتأدبوا.
وأیضا ، التقدیم یفید الحصر فهو فی حق الحق صادق ، إذ معناه : أنت الرقیب علیهم لا غیرک ، وفی حق نفسه لم یصدق ، لأنه لیس هو الشهید علیهم فقط . ( ثم ، أعلم ) على صیغة الماضی من ( الإعلام ) .
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : ( ثمّ قال :وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ [ المائدة : 117 ] ، ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربّی وربّکم شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ [ المائدة : 117 ] ؛ لأنّ الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم ،فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی [ المائدة : 117 ] ، أی : رفعتنی إلیک وحجبتهم عنّی وحجبتنی عنهم کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ [ المائدة : 117 ] ، فی غیر مادتی ، بل فی موادّهم ، إذ کنت بصرهم الّذی یقتضی المراقبة ؛ فشهود الإنسان نفسه شهود الحقّ إیّاه ، وجعله بالاسم الرّقیب لأنّه جعل الشّهود له ، فأراد أن یفصّل بینه وبین ربّه حتّى یعلم أنّه هو لکونه عبدا فی الواقع وأنّ الحقّ هو الحقّ لکونه ربّا له ، فجاء لنفسه بأنّه شهید ، وفی الحقّ بأنّه رقیب ).
قال رضی الله عنه : (ثم قال :وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً )[ المائدة : 117 ] أخذ مقام الجمع لنفسه ومقام الفرق لهم ؛ لأنه لما أقام له الحق فی مقام الفرق المقرون بالجمع غلب على کل منهم ما تقتضیه حقیقته من الجمع والتفرقة ، ( ولم یقل : کنت على نفسی معهم ) شهیدا باعتبار التفرقة فی الکل مقرونة بالجمعیة ، ( کما قال :رَبِّی وَرَبِّکُمْ )[ هود : 56 ] .
فأخذ التفرقة فی الاسم الجامع الإلهی على مقتضى ما أقام له الحق فی مقام التفرقة مقرونة بالجمع ؛ لأن هذا الاقتران کان فی الکل أولا ، ثم غلب على کل ما تقتضیه حقیقته ، ثم قید شهادته علیهم بدوامه فیهم ، فقال : شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ [ المائدة : 117 ] .
وإن کان مقتضى الجمع الغالب علیه ألا تنقطع شهادته أبدا ؛ لأن شهادته علیهم لیس باعتبار هذه الجمعیة بل باعتبار کونه بینهم ، فتقید شهادته علیهم بمدة نبوته لهم ؛ ( لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم ) ؛ لأن نبوتهم مقیدة بتلک المدة ، ولا تمکن الشهادة بعد ذلک منهم کما أشار إلیه بقوله :فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی[ المائدة : 117 ] .
ولما کان المشهور فی معناه الإماتة ، وهو علیه السّلام حی فسره ، بقوله : ( أی : رفعتنی إلیک ) ، کما قال عزّ وجل إذ قال اللّه :یا عِیسى إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرافِعُکَ إِلَیَّ[ آل عمران : 55 ] ، وهذا الرفع وإن قربه من علام الغیوب لا یبقی له شهادة علیهم ، أی : یحجبون عنه عند مزید استغراقه فی الحق ، کما یحجبون عنه مع غایة إشراق نور الحق علیه .
وإلیه الإشارة بقوله : ( وحجبتهم عنی ) ، فلم یمکنهم مراجعتی فی موضع الشبهات ، (وحجبتنی عنهم ) ، فلم یمکننی الاطلاع على أفعالهم القبیحة لأمنعهم عنها ، (کنت أنت الرقیب علیهم ) .
ولما کان ظاهره الحصر مع أن کل واحد مراقب لنفسه قیده بقوله : ( فی غیر مادتی ) ، فلم أکن رقیبا علیهم ، ولا شهیدا لا بنفسی ولا بک .
ثم قال : ( بل فی موادهم ) مع أن شهود الحق للأشیاء لا یتوقف على کونه ظاهرا فی مادة شخص ؛ لأن المراقبة تقتضی ذلک إذ لا یکون إلا بالبصر الظاهر ، فکأنه قال : کنت أنت الرقیب علیهم فی موادهم ، ( إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة ) ، وإن لم یصر بصرهم عین الحق لاختصاص ذلک بالکمّل وهم أهل القصور.
قال رضی الله عنه : ( فشهود الإنسان نفسه ) کاملا أو قاصرا ( شهود الحق إیاه ) ، فإنه لما لم یکن وجوده من ذاته کان من ظهور الحق فیه فهو من جملة مظاهره ، ولکن لقصوره لا القصور یتجوز فیه بأنه هو لإشعاره بتناسی التشبیه ، ولا یتأتى فی المظاهر القاصرة ، وهذا الشهود وإن کان أعم من المراقبة ؛ لتوقفها على البصر الظاهر دونه لم یستعمله فی حق اللّه تعالى مع عموم شهوده باعتبار کونه فی مقر غیره ، واعتبار ظهوره فی المادیات ، بل ( جعله ) أی :
شهود الحق ( بالاسم الرقیب ) المقید بظهوره فی المادیات ، أی : عیسى علیه السّلام ( جعل الشهود ) له أولا ؛ لیشعر بأن کونه شهیدا علیهم لا یتقید بکونه فی مادته أو مادتهم ، بل یشاهدهم فی شهود الحق إیاهم ، باعتبار التفرقة التی أقام الحق فیها لعیسى علیه السّلام مع الجمعیة ، فلو أتى بهذا اللفظ فی حق اللّه لالتبس بالحق .
قال رضی الله عنه : ( فأراد أن یفصل بینه وبین ربه ) بتمیز اللفظین المستعملین فیهما ؛ لأنه یدل على أنه إنما یمیز بینهما لتمییزهما فی الواقع ، ( حتى یعلم أنه هو ) وإن بلغ ما بلغ عند تجلی الحق فی مادته ، فإنه یتمیز عنه ( بکونه عبدا ) ، وإن الحق وإن ظهر فی مظهره ( هو الحق ) تمیز عنه ( بکونه ربّا ) ، فلابد مما یشعر بهذا التمیز وأقله تمیز الألفاظ ، ( فجاء لنفسه بأنه شهید ، وفی الحق بأنه رقیب ) ؛ لیشعر بأنه باعتبار ظهور الحق فیه ، صار شهوده عامّا بالنظر إلى سابق حاله ، والحق باعتبار ظهوره فی مادته ، صار شهوده خاصّا بقدر ما تقتضیه حقیقة عیسى علیه السّلام .
قال رضی الله عنه : (وقدّمهم فی حقّ نفسه فقال :عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ [ المائدة : 117 ] ، إیثارا لهم فی التّقدّم وأدبا ، وأخّرهم فی جانب الحقّ عن الحقّ فی قوله :الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ )[ المائدة : 117 ] ، لما یستحقّه الرّبّ من التّقدّم بالرّتبة )
ثم أشار إلى مبالغة عیسى علیه السّلام فی هذه العبودیة بغایة التذلل ؛ فقال : ( وقدمهم ) أی :
اللفظ الدال علیهم على اللفظ الدال علیه ( فی حق نفسه ، فقال :عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ )[ المائدة : 117 ] ، وإنما ذکره ؛ لیشیر بأن تقدمه فی کنت ودمت ؛ لضرورة اتصال الضمیر ( إیثارا لهم فی التقدم ) الذی أعطیه ، فتعاظم به ، وهو خلاف التواضع اللازم للعبودیة ، ( وأدبا ) ؛ لئلا یتکبر على عباد اللّه ، ولو فیهم کافر ، ( وآخرهم فی جانب الحق عن الحق ) وإن اعتبر ظهوره فیهم فی المراقبة وهو متأخر عنهم فی ( قوله :کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ )[ المائدة : 117 ] ، کما ( فی قوله :وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ ) [ المائدة : 117]
( لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة ) ، فلابدّ من اعتباره مع اعتبار ظهوره فیهم .
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : (ثمّ قال : " وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ " - ولم یقل : « على نفسی معهم » کما قال : " رَبِّی وَرَبَّکُمْ " ، " شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ" لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم) .
وفی تکرار ضمیری المتکلَّم والغائب ما هو مقتضى الکلمة العیسویّة ( " فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی " أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنّی ، وحجبتنی عنهم ، " کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ " فی غیر مادّتی ، بل فی موادّهم ، إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة ، فشهود الإنسان نفسه شهود الحقّ إیّاه . وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له ) - لدلالته على الحضور.
قال رضی الله عنه : ( فأراد أن یفصل بینه وبین ربّه حتى یعلم أنّه هو ) یعنی أن عیسى فی غیب کمونة وعدمیّته الأصلیّة ( لکونه عبدا ، وأنّ الحقّ هو الحقّ ) أی الحیّ القائم الدائم الباقی ( لکونه ربّا له ، فجاء لنفسه بأنّه شهید ، وفی الحقّ بأنّه رقیب ) .
ووجه اختصاص نفسه بالشهید لإشعاره بأنّ عیسى فی الهویّة الإطلاقیّة وصرافة غیبها من حیث أنّه عبد ، وبیّن أنّ لتلک الهویّة تعانق الأطراف وجمعیّة الأضداد - على ما بیّن غیر مرّة - فلا بدّ وأن یکون ذلک الغیب هو الحضور ، والشهید هو الحاضر .
ثمّ إنّ الحضور أمر نسبی إنما یتصور بین اثنین ، فإنّ الحاضر إنما یقال له ذلک باعتبار قرینه ، فعلم على مسلک الاشتقاق الکبیر وجه مناسبة الرقیب واختصاصه هاهنا بالحقّ .
على أنّ هاهنا تلویحا یکشف عن وجهی الاختصاص کشفا بیّنا ، فإنّ الشهید مع أن عقده عقد العبد ، فإن بیّناتهما یتوافقان بالموادّ ، کما أنّ الرقیب باعتبار ملاحظة الأوّل والآخر هو الربّ ، وعقد الربّ بفضله هو عقده .
قال رضی الله عنه : (وقدّمهم فی حقّ نفسه فقال : " عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ " إیثارا لهم فی التقدّم ، وأدبا ) لما هو مقتضى مقام تواضع الکمّل وإشارة أیضا على اختصاص شهادته بهم.
قال رضی الله عنه : ( وأخّرهم فی جانب الحق عن الحقّ فی قولهم: " الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ " لما یستحقّه الرب من التقدّم بالرتبة ) وعدم اختصاص رقابته تعالى بهم .
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ:
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
«فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه.
وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة )
قال رضی الله عنه : ( ثم قال «وکنت علیهم» ولم یقل على نفسی معهم کما قال ربی وربکم. «شهیدا ما دمت فیهم» لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم. «فلما توفیتنی»: أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم «کنت أنت الرقیب علیهم» فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة. فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه. وجعله بالاسم الرقیب لأنه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربه حتى یعلم أنه هو لکونه عبدا وأن الحق هو الحق لکونه ربا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحق بأنه رقیب، وقدمهم فی حق نفسه فقال «علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إیثارا لهم فی التقدم وأدبا، وأخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله «الرقیب علیهم» لما یستحقه الرب من التقدیم بالرتبة.)
قال رضی الله عنه : ( ثم قال : "وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ " ولم یقل على نفسی معهم کما قال : ربی وربکم "شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ" لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم ) لا على أنفسهم مع الأمم ( فلما توفیتنی ) .
ولما کان التوفی ظاهرا فی الإماتة وعیسى علیه السلام لم یمت بل رفعه اللّه إلى السماء فسره رضی اللّه عنه بقوله : ( أی رفعتنی إلیک وحجبتهم عنی وحجبتنی عنهم ) ، فلما لم أبق متمکنا من الشهادة علیهم (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ) [ المائدة : 117 ] باعتبار مقام الفرق ( فی غیر مادتی بل فی موادهم ) وأما باعتبار مقام الجمع ففی غیر مادة ( إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة فشهود الإنسان نفسه شهود الحق إیاه ) فی مقام الفرق .
قال رضی الله عنه : ( و ) إنما ( جعله ) أی جعل عیسى الحق مذکورا ( بالاسم الرقیب ) ولم یذکره مثل نفسه بالشهید ( لأنه ) علیه السلام ( جعل الشهود له ) ، أی لنفسه ( فأراد أن یفصل بینه وبین ربه ) فیما یعبر به عنهما ( حتى یعلم أنه هو ) ، أی عیسى هو عیسى لا الحق بوجه ( لکونه عبدا ) أو وجه العبودیة التی هی جهة التعین والتقید غیر وجه الربوبیة والحقیة ( وأن الحق هو الحق ) ، لا عیسى ( لکونه ربا له ) وجهة الربوبیة التی هی جهة الإطلاق غیر جهة العبدیة ( فجاء عیسى لنفسه بأنه شهید ) وإنما خصه بالشهید لما سبق من أن الأنبیاء شهداء على أممهم ( وجاء فی الحق بأنه رقیب ) فرقا بینه وبین الحق .
قال رضی الله عنه : ( وقدمهم فی حق نفسه فقال :عَلَیْهِمْ شَهِیداً) لا شهید علیهم (ما دُمْتُ فِیهِمْ إیثارا لهم ) على نفسه ( فی التقدم ) کما یقتضیه مقام تواضع الکمل ، وإشارة أیضا إلى اختصاص شهادته لهم دون سائر الأمم ( وأدبا ) ، أی قدمهم على نفسه لمراعاة الأدب بین یدی الحق إذ الکلام معه أو لمراعاة الأدب معهم لأنهم مظاهره ( وآخرهم فی جانب الحق عن الحق فی قوله الرقیب علیهم بما یستحقه الرب من التقدم بالرتبة ) ولعدم اختصاص رقابته.
ممدّالهمم در شرح فصوصالحکم، علامه حسنزاده آملی، ص ۳۷۴-۳۷۵
ثم قال وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ و لم یقل على نفسی معهم کما قال ربّی و ربّکم. شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ لأن الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
سپس عیسى (ع) گفت وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ و نگفت من بر نفس خودم با آنها شهید بودم تا در میانشان بودم. چنانکه گفت ربى و ربکم (بلکه خودش را کنار گذاشت). زیرا انبیاء تا در میان امتهایشان هستند بر آنها شهیدند.
فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی أی رفعتنی إلیک و حجبتهم عنی و حجبتنی عنهم کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ فی غیر مادتی، بل فی موادهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة.
فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ «مائده: 117) یعنى زمانى که مرا به سوى خود برداشتى و بالا بردى و مرا از آنان و آنان را از من پوشاندى، تو رقیب بر آنان بودى در غیر ماده من، بلکه در مواد آنان (به حکم معیت قیومیه حق تعالى با آنان) زیرا تو بصرشان هستى که اقتضایش مراقبت است.
فشهود الإنسان نفسه شهود الحقّ إیّاه و جعله بالاسم الرقیب لأنّه جعل الشهود له فأراد أن یفصل بینه و بین ربّه حتّى یعلم أنّه هو لکونه عبدا فی الواقع و أن الحقّ هو الحقّ لکونه ربّا له، فجاء لنفسه بأنه شهید و فی الحقّ بأنه رقیب، و قدمهم فی حقّ نفسه فقال عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ إیثارا لهم فی التقدم و أدبا.
و أخّرهم فی جانب الحقّ عن الحقّ فی قوله الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ لما یستحقه الربّ من التقدیم بالرتبة.
پس شهود انسان خویشتن را شهود حق است او را. (انسان که خودش را مىبیند حق است که خود را مىبیند.) زیرا عیسى (ع) شهود را براى حق قرار داد که گفت تو رقیب بر آنانى. پس اراده کرد که بین خود و بین رب خود تمیز دهد تا دانسته شود که عیسى (ع) در غیب کمون حق است و در عدمیت اصلیه خود است چون که عیسى در واقع عبد است و حق همان حق است نه عیسى زیرا حق رب اوست. پس در مقام فصل و تمییز درباره نفس خویش گفت: شهید و درباره حق گفت:
رقیب و عباد را بر خویش مقدم داشت که گفت: کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ یعنى «علیهم» بر «ما دمت» مقدم است که در تقدم، آنان را بر خویشتن ایثار کرد و این أدب انبیا است و در جانب حق تعالى خداوند را مقدم آورد که تقدم بالرتبة را او استحقاق دارد. این نیز از أدب انبیاء است: و در جانب حق ایشان را از حق در گفتهاش «الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ» مؤخر داشت به جهت استحقاق رب در تقدم به رتبه.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۷۴۵-۷۴۶
ثمّ قال وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ و لم یقل على نفسى معهم کما قال ربّى و ربّکم شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ لأنّ الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم.
یعنى عیسى علیه السلام گفت و من بر ایشان شهید باشم ما دام که من در میان ایشان باشم، و نگفت که من شهید باشم بر نفس خود و بر انفس ایشان و میان نفس خود و نفس امم فصل نکرد، چنانکه میان ربّ خود و ربّ ایشان فصل کرد و رَبِّی وَ رَبَّکُمْ گفت زیرا که به حقیقت انبیاء شهداء بر امم اند؛
و «شهید» اسمى است از اسماى حقّ و انبیاء مظاهر این اسماند و حق است شهید بر امم به اعیان انبیاء نه غیر او.
فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی أى رفعتنى إلیک و حجبتهم عنّى و حجبتنى عنهم کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ فى غیر مادتى، بل فى موادّهم.
پس هرگاه که به توفیت حقّ من مرا به حضرت خویش رفع کنى و ایشان را از من محجوب سازى و مرا از ایشان محتجب گردانى، رقیب بر ایشان تو باشى اما در غیر ماده من بل در عین مواد روحانیّه و جسمانیه ایشان به حکم معیّت و به حکم هویّت ظاهره در ایشان و مستتره به ایشان.
إذ کنت بصرهم الّذى یقتضى المراقبة. فشهود الإنسان نفسه شهود الحقّ إیّاه.
و جعله بالاسم الرّقیب لأنّه جعل الشّهود له.
زیرا که تو عین بصر ایشانى که مقتضى مراقبت است. پس شهود انسان نفس خود را عین شهود حقّ است او را. و عیسى علیه السلام شهود حق را به اسم رقیبى ذکر کرد زیرا که از عین اعیان ایشان مشاهد است و مراقبت مىنماید و ایشان را شعور بر آن نیست.
فأراد أن یفصّل بینه و بین ربّه حتّى یعلم أنّه هو.
پس خواست که فصل کند میان خویش و ربّ خود تا دانسته شود که عیسى بنده است.
لکونه عبدا فى الواقع.
براى آنکه در واقع بنده است.
و أنّ الحقّ هو الحقّ لکونه ربّا له، فجاء لنفسه بأنّه شهید، و فى الحقّ بأنّه رقیب.
و تا ظاهر گردد که حقّ حقّ است از آنکه ربّ است. پس عیسى خواست که تصریح تفصیل کند میان خویش و ربّ خود، پس خود را «شهید» خواند و حق را «رقیب».
و «شهید» گاهى به معنى مشاهد اطلاق کرده مىشود پس به معنى رقیب مىباشد؛ و گاهى اطلاق کرده مىشود به معنى شاهدى که بر کسى گواهى دهد و پیش او حاضر باشد.
و چون انبیاء شهداءاند بر امم خویش در قیامت به معنى اخیر، پس نفس خود را شهید گفت و حق را رقیب خواند از آنکه او تا در میان ایشان است بر ایشان شهید است و حق رقیب است بر ایشان ازلا و ابدا خواه در دنیا باشند و خواه در آخرت.
و قدّمهم فى حقّ نفسه فقال عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ إیثارا لهم فى التّقدّم و أدبا، و أخّرهم فى جانب الحقّ عن الحقّ فى قوله الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ لما یستحقّه الرّب من التّقدّم (التقدیم- خ) بالرّتبة.
یعنى عیسى علیه السلام تقدیم کرد ضمیر قوم را بر اسم شهید که عبارتست از نفس او و گفت: عَلَیْهِمْ شَهِیداً* و تأخیر کرد ضمیر ایشان را از اسم رقیب که عبارت است از حق و گفت کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ از براى استحقاق ربّ تقدیم را در مرتبه و تأخیر نفس خویش از براى ایثار تقدیم ایشان بر نفس خود؛ و از براى مراعات ادب بین یدى الرّب زیرا که کلام با حقّ است؛ یا از براى مراعات ادب با قوم باشد که ایشان مظاهر حقّاند و هم از براى آنکه ایشان تعلّم ادب کنند از او تا مؤدّب باشند. بیت:
کز ادب آید به بر شاخ ارب بىادب محروم شد از فضل رب
(أرب، به فتح اول و ثانى بر وزن عرب، به معنى حاجت است. یعنى درخت حاجت، از ادب به ثمر مىرسد.)
هیچ چراغ دولتى بىروغن ادب افروخته نشود و هیچ خلعت سعادتى بىسوزن ادب دوخته نشود. بیت:
دانى در آن بساط که را راه مىدهند آن کز ادیب ادّبنى گوشمال یافت
و نیز تقدیم مفید حصر است و حصر در حقّ حقّ صادق است از آنکه رقیب بر ایشان اوست نه غیر او اما شهید بر ایشان تنها عیسى نیست.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۲۱
ثمّ قال «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ» و لم یقل على نفسى معهم کما قال ربّى و ربّکم. «شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ» لأنّ الأنبیاء شهداء على أممهم ما داموا فیهم. «فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی» أی رفعتنی إلیکو حجبتهم عنّى و حجبتنی عنهم «کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ» فی غیر مادّتى، بل فی موادّهم إذ کنت بصرهم الذی یقتضی المراقبة، فشهود الإنسان نفسه شهود الحقّ إیّاه.
شرح قوله «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً» فکنت على نفسى و أنفسهم، زیرا که انبیا شهدااند بر امم، و حق شهید بر همه.
و جعله بالاسم «الرّقیب» لأنّه جعل الشّهود له فأراد أن یفصّل بینه و بین ربّه حتّى یعلم أنّه هو لکونه عبدا و أنّ الحقّ هو الحقّ لکونه ربّا له، فجاء لنفسه بأنّه شهید و فی الحقّ بأنّه رقیب.
شرح یعنى حق مراقب و مشاهد ایشانست از عین اعیان ایشان، اگر چه ندانند.
و قدّمهم فی حقّ نفسه فقال «عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ» إیثارا لهم فی التّقدّم و أدبا، و أخّرهم فی جانب الحقّ فی قوله «الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ» لما یستحقّه الرّبّ من التّقدیم بالرّتبة.
شرح ذکر قوم تقدیم کرد در حق نفس خود؛ از آن روى که ایشان نیز مظاهر حق اند، مراعات أدب کرد.