عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

الفقرة الثالثة والعشرون :


جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  ( ثمّ أعلم أنّ للحقّ الرّقیب الاسم الّذی جعله عیسى لنفسه وهو الشّهید فی قوله عَلَیْهِمْ شَهِیداً فقال :وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ فجاء بکُلِّ للعموم وبشَیْءٍ لکونه أنکر النکرات وجاء بالاسم الشّهید ، فهو الشّهید على کلّ مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود . فنبّه على أنّه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال : وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ [ المائدة : 117 ] فهی شهادة الحقّ فی مادّة عیسویّة کما ثبت أنّه لسانه وسمعه وبصره . )

 

قال رضی الله عنه :  (ثم اعلم) یا أیها السالک (أن للحق) تعالى الرقیب سبحانه الاسم الذی جعله عیسى علیه السلام لنفسه وهو الاسم الشهید فی قوله : أی عیسى علیه السلام وَکُنْتُ علیهم شهیدا ما دُمْتُ فِیهِمْ فقال علیه السلام :وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ فجاء بکل فی قوله :کُلِّ شَیْءٍ للعموم ، أی عموم الأشیاء وجاء بشیء فی قوله له کل شیء أیضا لکونه ، أی الشیء أنکر النکرات لأنه اسم لکل مجهول ، فإذا عین باسم أخص وعلم کحجر ومدر وجاء بالاسم الشهید فهو تعالى الشهید فعیل بمعنى الفاعل ، أی شاهد من المشاهدة وهی المعاینة على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود من کونه محسوسا أو معقولا أو موهوما ونحو ذلک من الأقسام فنبه ، أی عیسى علیه السلام على أنه .

 

أی الحق  (تعالى هو الشهید) ، أی الشاهد على قوم عیسى علیه السلام حین قال ، أی عیسى علیه السلام وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ [ المائدة : 117 ] .

فهی ، أی هذه الشهادة شهادة الحق تعالى ، لأنه على کل شیء شهید فی جمیع الأحوال والأزمان فی مادة ، أی نشأة وخلقة عیسویة منسوبة إلى عیسى علیه السلام بصفة القیومیة الإلهیة علیها کما ثبت فی الحدیث القدسی من المقام المحمدی الذاتی أنه ، أی الحق تعالى لسانه ، أی لسان عیسى علیه السلام وسمعه وبصره حیث قال محمد نبینا صلى اللّه علیه وسلم : « فإذا أحببته کنت سمعه الذی یسمع به وبصره الذی یبصر به » الحدیث .

 

شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

 قال رضی الله عنه :  ( ثم اعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى علیه السلام لنفسه وهو الشهید فی قوله " عَلَیْهِمْ شَهِیداً " فقالَ " وأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ" ) یعنی أنا شهید على قوم مخصوص ما دمت فیهم وأنت شهید علیهم وعلى کل شیء أزلا وأبدا هی شهادة الحق فی مقام الجمع والإطلاق .

 

قال رضی الله عنه :  ( فجاء بکل للعموم وشیء لکونه أنکر النکرات وجاء بالاسم الشهید ) فإذا کان الأمر کذلک ( فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود فنبه ) عیسى علیه السلام بقوله " وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ ".

 

قال رضی الله عنه :  ( على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى علیه السلام حین قال "عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ" فهی ) أی شهادة عیسى علیه السلام ( شهادة الحق ) علیهم .

 

قال رضی الله عنه :  ( فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره ) فأثبت الشهادة أوّلا لنفسه بقولهوَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداًونفی ثانیا بإثباتها وحصرها للحق بقوله " وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ " لا غیر .


شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».  فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات. وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.)

ما ذکره  ظاهر.

 

شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  (وأعلم  أنّ للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو « الشهید » فی قوله : " عَلَیْهِمْ شَهِیداً " فقال "َأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ " فجاء بـ « کلّ » للعموم وبـ « شیء » لکونه أنکر النکرات . وجاء بالاسم الشهید فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود ، فنبّه على أنّه - تعالى - هو الشهید على قوم عیسى حین قال : " وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ " فهی شهادة الحق فی مادّة عیسویة ، لما ثبت أنّه لسانه وسمعه وبصره .)

 

یعنی : حجاب تعیّن عیسى وحجابیّتهم ، فإنّهم إنّما حجبوا بالصورة الشخصیة التعیّنیة وحصروا الحق فیه ، فکفروا أی ستروا وغابوا عن الحق المتعیّن فیه وفیهم وفی الکلّ من غیر حصر ، وذلک الحجاب الستر کان غیبا لهم .

 

شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  (ثم اعلم أن للحق الرقیب الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله : " عَلَیْهِمْ شَهِیداً " . فقال : " وأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ " فجاء بکل العموم وبشیء لکونه أنکر النکرات ، وجاء بالاسم الشهید فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود )

ففرق بین الشهادة وأیضا بینه وبین ربه بأن خصص شهادته بأنها علیهم خاصة دون غیرهم ، وعمم شهادة الحق کل شیء.

 

قال رضی الله عنه :  ( فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال – " وکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ "  فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة ، کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره ، ) أی لعلو شأنها ورفعة مکانها عنده .

"" أضاف بالی زادة :  " وأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ " یعنى أنا شهید على قوم مخصوصین ما دمت فیهم وأنت علیهم وعلى کل شیء شهید أزلا وأبدا ، وهی شهادة الحق فی مقام الجمع والإطلاق ، فأثبت الشهادة أولا بنفسه بقوله : "وکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ".

 ونفى ثانیا بإثباتها وحصرها للحق بقوله " وأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ " - اهـ بالى .

( ثم قال کلمة عیسویة ومحمدیة ) وهی " إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ " - الآیة أی ألحقه بالکلام السابق المحرر اه والمراد ( بالمشهود الحاضر ) عالم الشهادة وبما یراد به هو الحق تعالى ، أی یشاهد الحق بالمشهود الحاضر ویستدل به فکان الحق نفسه مشهودا بالعالم الشهادة ، وهم لا یشاهدون الحق بالمشهود ، ولا یستدلون به لکون الغیب سترا وحجابا لهم فکانوا محجوبین عن الحق اهـ بالى .  ""

 

مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  ( ثم ، أعلم ) على صیغة الماضی من ( الإعلام ) .

( أن للحق " الرقیب " الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو ( الشهید )

فی قوله : ( علیهم شهیدا ) فقال : "و أنت على کل شئ شهید" . فجاء بکل للعموم ، وبشئ ، لکونه أنکر النکرات . وجاء بالاسم (الشهید) فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما یقتضیه حقیقة ذلک المشهود . )

أی ، ثم أخبر إن الاسم ( الشهید ) الذی قال فی حق نفسه : "وکنت علیهم شهیدا " أیضا للحق بقوله : ( وأنت على کل شئ شهید ) فجاء بلفظ ( الکل ) الذی هو للعموم ، وبلفظ ( الشئ ) الذی هو أنکر النکرات ، تفریقا بین کونه شهیدا وبین کون الحق شهیدا ، فإنه شهید لقومه مدة بقائه فیهم ، والحق شهید علیهم وعلى کل شئ أزلا وأبدا بحسب ما یقتضیه حقائقهم .

 

قال رضی الله عنه :  ( فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال : "وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم". فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة ، کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره . )

أی ، نبه بقوله : "وأنت على کل شئ شهید " أنه هو الشهید أیضا فی الصورة العیسویة ، لا غیره .


خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  (ثمّ أعلم أنّ للحقّ الرّقیب الاسم الّذی جعله عیسى لنفسه وهو الشّهید فی قوله عَلَیْهِمْ شَهِیداً [ المائدة : 117 ] ، فقال :وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ[ المائدة : 117 ] ، فجاء بکُلِّ [ المائدة : 117 ] للعموم ، وبشَیْءٍ [ المائدة : 117 ] لکونه أنکر النکرات وجاء بالاسم الشّهید ، فهو الشّهید على کلّ مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود ، فنبّه على أنّه تعالى هو الشهید على قوم عیسى علیه السّلام حین قال :عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ [ المائدة : 117 ] ، فهی شهادة الحقّ فی مادّة عیسویّة کما ثبت أنّه لسانه وسمعه وبصره ) .

 

قال رضی الله عنه :  ( ثم أعلم ) عیسى علیه السّلام ( أن للحق الرقیب ) أی : الذی خصه عیسى علیه السّلام بهذا الاسم المقید بکونه عند ظهوره فی المادة ، ( الاسم الذی جعله عیسى علیه السّلام لنفسه ) العام ، فهو أولى بالحق من عیسى علیه السّلام ، ( وهو ) أی : فی ذلک الاسم ( الشهید ) ، فقال :وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ [ المائدة : 117 ] .

 

فجاء للدلالة على معنى العموم الذی فیه بکل للعموم ، وبشیء لکونه أنکر النکرات ؛ لنفی توهم الاختصاص من لفظ الرقیب ؛ ولذلک لم یذکر هذا الاسم هاهنا ، بل جاء بالاسم الشهید الدال بالتصریح على العموم مع عموم متعلقه دفعا لما توهم من الاختصاص بالکلیة ، ( فهو الشهید على کل مشهود ) من المادیات وغیرها ، ( بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود ) .

فإن کانت حقیقته مادته احتاج شهودها بوجه إلى البصر ، فیشاهد ذلک باعتبار ظهوره فی المادیات ، وإلا شهده فی مستقر غیره مع أنه یشاهد الکل فی مستقر غیره بوجه آخر غیر هذا البصر الظاهر المختص بنوع إدراک ولا یلزم حدوثه فیه ؛ لأنه أیضا بواسطة بصره الذی قوة إدراک ذلک ، لکن بواسطة هذا البصر الظاهر ، کما توقف إدراک بصره بالفعل على وجود البصر .

 

ولما دل هذا على أن شهود المادیات بالبصر الظاهر شهود الحق فیه ( على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى ) بشهوده ، ( حین قال :وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً )[ المائدة : 117]

 

وإن قیده بقوله :ما دُمْتُ فِیهِمْ[ المائدة : 117 ] ، مع أن شهادة الحق أبدیة غیر منقطعة ، ( فهی شهادة الحق إیاهم فی مادة عیسویة ) تنقطع بانقطاعها ، والتی لا تنقطع مع شهادته علیهم هی شهادته باعتبار استقراره فی مقر غیره ، ولا تتعدى کون شهادة الحق فی مادة عیسویة مع تنزه الحق عن المادة ، ( کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره ) ، وإن تنزه عن الجسمیة والقوى الجسمانیة ، ولکنه یجوز أن یظهر فیها ظهور الشمس التی فی السماء الرابعة فی المرآة .

 

شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  (ثمّ اعلم أنّ للحقّ : الرقیب . الاسم الذی جعله عیسى لنفسه ، وهو الشهید فی : "کنت عَلَیْهِمْ شَهِیداً " فقال : " وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ " ) ففی مقابلة تخصیص شهادته المستفاد من تقدیم « علیهم » تعمیم شهادة الحق .

( فجاء بـ « کل » للعموم ، وبـ « شیء » لأنّه أنکر النکرات . وجاء بالاسم الشهید فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود ) على ما هو مقتضى تعمیمه .

ثمّ إنّ هذا التعمیم والتخصیص إنما یستفادان من الترکیب بحسب ظاهره وخواصّه التی هی مطمح نظر علماء الرسوم فی صناعة المعانی .

 

فلذلک قال رضی الله عنه : " اعلم " فإنّ ما سبق من المعانی وأکثر ما یتعرّض له من اللطائف الشریفة على الآیات الکریمة فی هذا الکتاب وغیره إنّما یظهر بضرب من الإیماء ویفصح عنه لسان الإشارة والتنبیه ، دون الإعلام ، کما فی دلالة هذه الآیة على أنّ الحقّ هو الشهید فی المادّة العیسویّة ، فإنّه أیضا بلسان التنبیه .

 

فلذلک قال رضی الله عنه  : ( فنبّه على أنّه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال :  "وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ " فهی شهادة الحقّ فی مادّة عیسویّة کما ثبت أنّه لسانه وسمعه وبصره ) .

 

شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ:

قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه :  ( ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».

فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات.

وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».

فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.  )

 

قال رضی الله عنه :  (ثم أعلم أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه وهو الشهید فی قوله علیهم شهیدا. فقال «وأنت على کل شی ء شهید».  فجاء «بکل» للعموم و«بشیء» لکونه أنکر النکرات. وجاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کل مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال «وکنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم».فهی شهادة الحق فی مادة عیسویة کما ثبت أنه لسانه وسمعه وبصره.)

 

قال رضی الله عنه :  ( ثم اعلم ) عیسى علیه السلام على صیغة الماضی من الإعلام ( أن للحق الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه و ) ذلک الاسم ( هو ) الاسم ( الشهید فی قوله "عَلَیْهِمْ شَهِیداً" فقال ) عیسى علیه السلام (وَأَنْتَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ فجاء بـ « کل » للعموم وبـ « شیء » لأنه أنکر النکرات ) وأشملها .

 

قال رضی الله عنه :  ( وجاء بالاسم الشهید فهو سبحانه الشهید ) لا غیره ( على کل مشهود بحسب ما یقتضیه حقیقة ذلک المشهود ) وإنما دلت هذه العبارة على انحصار الشهید فیه سبحانه مع أنها لیس فیها من أدوات الحصر شیء لا انضمام مقدمة معلومة معها ، وهی أن کل صفة تظهر فی المظاهر إذا کانت صالحة ، لأن تکون للظاهر فهی للظاهر تقیدت وتخصصت بحسب المظاهر .

فإذا دلت هذه العبارة على إثبات الشهادة له سبحانه وانضمت إلى تلک المقدمة المعلومة فأدت الحصر .

 

ولهذا ترتب علیه قوله رضی الله عنه :  : ( فنبه على أنه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال :وَکُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فهی شهادة الحق تعالى ولکن فی مادة عیسویة کما یثبت أنه لسانه وسمعه وبصره ).


ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص ۳۷۵

ثم اعلم أن للحقّ الرقیب الاسم الذی جعله عیسى لنفسه و هو الشهید فی قوله‏ عَلَیْهِمْ شَهِیداً. فقال: وَ أَنْتَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ. فجاء ب «کلّ» للعموم و ب «شی‏ء» لکونه أنکر النکرات و جاء بالاسم الشهید، فهو الشهید على کلّ مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبّه على أنّه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال‏ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ‏. فهی شهادة الحقّ فی مادة عیسویة کما ثبت أنّه لسانه و سمعه و بصره.

سپس عیسى (ع) اعلام کرد که حق تعالى رقیب است و خود شهید و در عین حال گفت: وَ أَنْتَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ سپس عیسى که شهید است، خداست که شهید است و خدا که رقیب است، خداست که شهید است. پس او بر هر چیز شهید است و همه چیز مشهود او. چه شی‏ء که انکر نکرات است این چنین اقتضاى عموم دارد. پس عیسى تنبیه نمود که حق تعالى شهید است بر قوم عیسى. آن گاه که عیسى (ع) گفت که من بر آنان شهیدم تا در میانشان هستم پس شهادت عیسى (ع) شهادت حق است در ماده عیسویه. چنانکه ثابت شد که حق تعالى لسان و سمع و بصر عبد است (در قرب فرایض و قرب نوافل).


شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۷۴۷

ثمّ أعلم أنّ للحقّ الرّقیب الاسم الّذى جعله عیسى لنفسه و هو الشّهید فى قوله‏ عَلَیْهِمْ شَهِیداً* فقال‏ وَ أَنْتَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ فجاء بِکُلِّ* للعموم و بِشَیْ‏ءٍ* لکونه أنکر النکرات و جاء بالاسم الشّهید، فهو الشّهید على کلّ مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود.

یعنى بعد از آن عیسى علیه السلام اعلام و اخبار کرد که اسم «شهید» که در حقّ نفس خویش ایراد کرد و گفت‏ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً بر حق نیز اطلاق کرده مى‏‌شود، پس گفت: وَ أَنْتَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ پس لفظ «کلّ» که از براى عموم است آورد و لفظ «شى‏ء» را که انکر نکرات است ذکر کرد از براى اظهار فرق میان شهید بودن او و شهید بودن حقّ، زیرا که او شهید بر قوم خود است در مدّت بقاء میان ایشان؛ و حق شهید است بر آن قوم و بر کلّ شى‏ء ازلا و ابدا به حسب آنچه حقایق ایشان اقتضاى آن مى‏‌کند.

فنبّه على أنّه تعالى هو الشهید على قوم عیسى حین قال‏ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ‏ فهى شهادة الحقّ فى مادّة عیسویّة کما ثبت أنّه لسانه و سمعه و بصره.

یعنى تنبیه کرد عیسى علیه السلام به قول‏ وَ أَنْتَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ بر آنکه شهید در صورت عیسویّه نیز حقّ است نه غیر او، زیرا که به حدیث قدسى ثابت شده است که لسان و سمع و بصر عیسى اوست. بیت:

هستى که به حق قیام دارد                 او نیست و لیک نام دارد

سمع و بصرش چو غیر حق نیست‏ جز نام ازو برین ورق نیست‏

ناسوت چو گشت محو لاهوت‏         در دانش اوست عقل مبهوت‏


حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۲۲

ثمّ أعلم أنّ للحقّ الرّقیب الاسم الّذی جعله عیسى لنفسه و هو الشّهید فی قوله‏ عَلَیْهِمْ شَهِیداً. فقال‏ «وَ أَنْتَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ».

فجاء «بکلّ» للعموم و «بشی‏ء» لکونه أنکر النّکرات؛ و جاء بالاسم الشّهید، فهو الشهید على کلّ مشهود بحسب ما تقتضیه حقیقة ذلک المشهود. فنبّه على أنّه- تعالى- هو الشّهید على قوم عیسى حین قال‏ «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ». فهی شهادة الحقّ فی مادّة عیسویّة کما ثبت أنّه لسانه و سمعه و بصره.

شرح یعنى در حالت اطلاق اسم شهید بر حق، که مفید عموم است با لفظ شی‏ء، که أنکر النکرات است، در آورد؛ تا فرقى بود میان شهیدى وى و شهیدى حق.

چرا که شهیدى حق نامحدود است، و از آن دیگرى محدود.