الفقرة التاسعة :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : ( ثمّ کان لأیّوب علیه السّلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الّذی هو من النّصب والعذاب الّذی مسّه به الشّیطان ، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه . فیکون بإدراکها فی محلّ القرب . فکلّ مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة ، فإنّ البصر یتّصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده أو یتّصل المشهود بالبصر . کیف کان . فهو قرب بین البصر والمبصر . ولهذا کنّى أیّوب علیه السّلام فی المسّ ، فأضافه إلى الشّیطان مع قرب المسّ فقال البعید منّی قریب لحکمة فیّ . )
قال رضی الله عنه : (ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء) الذی خرج برکض رجله شرابا یشربه (لإزالة ألم العطش الذی هو من النّصب) بضم النون وسکون الصاد المهملة ، أی الشر والبلاء .
قال الجوهری فی صحاحه : والنصب الشر والبلاء ومنه قوله تعالى :مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَعَذابٍ[ ص : 41 ] .
قال رضی الله عنه : (و) من (العذاب) وهو العقوبة (الذی مسه) ، أی أیوب علیه السلام (به الشیطان) من قولهم شطت داره إذا بعدت (أی البعد عن الحقائق) الإلهیة (أن یدرکها) أیوب علیه السلام (على ما هی علیه السلام ) فی نفسها لا على حسب ما یعطی البعد عنها من المعانی النفسانیة .
قال رضی الله عنه : (فیکون) ، أی أیوب علیه السلام (بإدراکها) ، أی تلک الحقائق کذلک (فی محل القرب) إلى اللّه تعالى (فکل) شیء (مشهود) من تلک الحقائق على ما هو علیه قریب من العین الشاهدة له ولو کان بعیدا عنها بالمسافة الجسمانیة ( فإن البصر) من تلک العیون (متصل به) ، أی بذلک المشهود (من حیث شهوده) ،
أی البصر لذلک المشهود وهو الاتصال المعنوی الروحانی الأصلی ، إذ جمیع الأشیاء فی الأصل الأوّل وهو العلم الإلهی واحدة لا کثرة فیها ، وکذلک فی الأصل الروحانی الطبیعی والعنصری ثم تفترق بالتولد وتظهر فیها صورة الأصول فإذا أدرکت بعضها بعضا إنما تدرکه بصورة تلک الأصول التی فیها .
قال رضی الله عنه : (فلو لا ذلک) الاتصال (لم یشهده) ولهذا انفصل عنه بالصورة المتولدة من الأصول المذکورة فغابت عنها الصورة الأخرى (أو یتصل) ذلک الشیء (المشهود بالبصر) من حیث اتصاله الأصلی کما ذکرناه فیشهده البصر (کیف کان) الأمر فی نفسه (فهو قریب) روحانی (بین البصر والمبصر) بصیغة اسم المفعول ؛
(ولهذا) ، أی ما ذکر من القرب (کنى أیوب علیه السلام فی المس) ، أی أصابته بالسوء (فأضافه) ، أی المس یعنی نسبه (إلى الشیطان) حین قال :مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَعَذابٍ [ ص : 41].
(مع قرب المس) حین هو مشهود له دون قرب الشیطان ، لأنه لم یشهده لانفصاله عنه بحقیقة أخرى سرت فی حقیقته علیه السلام الجسمانیة من قوله صلى اللّه علیه وسلم : "الشیطان یجری من ابن آدم مجرى الدم " . رواه ابن إسحاق بن راهویه والدیلمی فی الفردوس عن أبی هریرة ورواه غیرهما .
وقدمنا بیان عصمة الأنبیاء علیهم السلام منه من أی وجه هی فاقتضى سریانها فیه ما أصاب من النصب والعذاب بتقدیر اللّه تعالى
قال رضی الله عنه : (فقال) ، أی أیوب علیه السلام فی تقریر معنى کلامه (البعید منی) بحیث لم أشهده (قریب) إلی (لحکمة) ، أی إظهاره (فیّ) ، أی فی جسدی أثره المؤلم من النصب والعذاب جزاء على عدم شهودی له کما قال تعالى :"وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ" [ الزخرف : 36 ] .
وهذا حکم عام لا خصوص له فیشمل المعصوم وغیر المعصوم وأما قوله بعد ذلک :" وَإِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ " [ الزخرف : 37 ] ،
فهو حال الالتباس وذلک مخصوص بغیر المعصوم من الناس ولهذا غیر اللّه نظام الآیة بالجمع بین صیغة الإفراد .
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ:
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
فقال رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء ) أی الماء الذی سرى الحیاة فیه فکان ذلک الماء ماء الحیاة ( شرابا لإزالة ألم العطش ) وهو نار الاشتیاق ( الذی هو ) حاصل له ( من النصب ) أی الضرّ بفتحتی النون والصاد وضمتیهما وضمة وسکون ( والعذاب الذی مسه به ) أی بذلک العذاب ( الشیطان أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیها ) فلما اغتسل أیوب زال حرارة بدنه التی کانت من مس الشیطان بضرّ فإذا شرب زال حرارة العطش من روحه التی حصلت من مس الشیطان أی البعد عن إدراک الحقائق وهو الحجاب الذی یقع على عین القلب فیبعده عن الإدراک فأشار علیه السلام فی کلامه إلى ألمه الروحانی فإذا شرب أدرک الحقائق وإنما فسر الشیطان بالبعد عن إدراک الحقائق مع أن الشیطان بعید عن إدراک الحقائق لیس یبعد لکون البعد من صفة الشیطان فکان المعنى أنی مسنی شطن الشیطان ، فترکت الإضافة إلى الشیطان مبالغة .
قال رضی الله عنه : ( فیکون ) أیوب علیه السلام ( بإدراکها فی محل القرب وکل مشهود قریب من العین ولو کان ) ذلک المشهود ( بعیدا بالمسافة ) من البدن ( فإن البصر ) بسبب خروج الشعاع منه ( یتصل به ) أی بالمشهود ( من حیث شهود ولولا ذلک ) الاتصال ( لم یشهده ) أی لم یشهد الشاهد المشهود ( أو یتصل المشهود بالبصر ) بحسب انطباعه به ( کیف کان ) قلت ( فهو ) أی الشهود ( قریب بین البصر والمبصر ولهذا ) أی ولأجل کون الشهود قریبا بین البصر والمبصر ( کنى ) أی أتى ( أیوب علیه السلام ) کلامه ( فی المس ) بالکنایة ( فأضافه إلى الشیطان ) بقوله أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ وهو البعد ( مع قرب المس فقال البعید منی ) وهو الشیطان ( قریب منی لحکمة فیّ ) وهذه الحکمة هو الحجاب الذی یمس عین قلبه فالشیطان یقرب منه بسبب هذا المعنى فطلب من اللّه إزالة الحجاب عنه خوفا عن تصرف الشیطان فیه.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب. فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة. فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر. ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. ). المعنى واضح
وهذا الفتح ما رأیت شیخنا، رضی الله عنه، ألم بذکره ولا یمکن سواه ولا حق ینافیه والباطل هو کل شیء نافاه والحق یقول الحق.
وأما أن السؤال من الله تعالى أن یرفع الضر فمشروع فی الحجاب ولا یقدح السؤال فی حقیقة وجود الصبره وأما فی عالم الکشف فیمتنع السؤال.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : (ثم کان لأیّوب علیه السّلام ذلک الماء شرابا بإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسّه به الشیطان أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه ، فیکون بإدراکها فی محلّ القرب فکل مشهود قریب من العین ، ولو کان بعیدا ، من المسافة ، فإنّ البصر یتّصل به من حیث شهوده أو یتّصل المشهود بالبصر کیف کان ، فهو قرب بین البصر والمبصر ) .
قال العبد : سمّی الشیطان شیطانا ، لبعده عن الحقائق ، فاشتقاقه من شطن : إذا بعد ، أو من شاط : إذا نفر ، وإذا بعد عن إدراک الحقائق ، فقد بعد عن الله فی عین القرب ، لکونه صورة الانحراف التعیّنی .
قال رضی الله عنه : ( ولهذا کنّى أیّوب فی المسّ ، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المسّ ، فقال : البعد منّی قریب لحکمه فی ) .
یشیر رضی الله عنه : إلى أغلبیة حجابیة التعیّن بالنسبة إلیّ ، وإلَّا لم یکن للانحراف فیه حکم ، وإنّما حکم علیه وفیه الانحراف والبعد ، لبعده عن حقیقة الاعتدال الذی انفرد به العین والحقیقة ، کما أشرنا إلیه ، فتذکَّر .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب ذلک الماء شرابا بإزالة ألم العطش الذی هو من النصب ، والعذاب الذی به مسه الشیطان أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب ، فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ، ولولا ذلک لم یشهده أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان ، فهو قریب بین البصر والمبصر ) .
سمى الشیطان شیطانا لبعده عن الحق والحقائق ، من شطن شطونا إذا بعد ، وقیل من شاط إذا نفر فهو فیعال أو فعلان بمعنى المبالغة أی البعیدة فی الغایة ، ولهذا أطلق الشیخ رضی الله عنه تسمیته بالمصدر للمبالغة ، کقولهم : رجل عدل ، والمراد الذی هو فی غایة البعد عن إدراک الحقائق على ما هی علیه ، وإذا کان کذلک فهو فی غایة البعد عن الحق ،
لأن المدرک للحقائق على ما هی علیه یکون بإدراکها فی محل القرب ، ألا ترى أن المشهود قریب من العین ولو کان بعید المسافة ، لأن البصر یتصل به على مذهب خروج الشعاع ، أو یتصل المشهود بالبصر على مذهب الانطباع ، فإنه لیس هذا موضع تحقیقه ، وکیف کان فالمشهود قریب بین البصر والمبصر ، وإنما کان الشیطان لا یدرکها على ما هی علیه لکونه على صورة الانحراف العینی ، أی جبلت عینه على الانحراف والمیل عن العالم العقلی إلى العالم السفلى ، ولهذا کان من الجن .
"" أضاف بالی زادة : ولما ذکر أن للبعد وقربه من أیوب حکما وأثر فیه کان محلا لأن یقال البعد والقرب أمران اعتباریان لا وجود لهما فی الخارج ، فکیف یکون لهما أثر وحکم فی الموجودات الخارجیة ، دفع ذلک بقوله : وقد علمت أن القرب والبعد أمران إضافیان اهـ بالى زادة. ""
قال رضی الله عنه : ( ولهذا کنى أیوب فی المس فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس ، فقال : البعید منى قریب لحکمه فىّ ) .
أی ولأن الشیطان بعید عن محل القرب کنى فی المس :
أی أوقعه على کنایة المتکلم مضافا إلى الشیطان فقال :"أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وعَذابٍ " أی خصنی البعید بالمس الذی هو غایة القرب لحکمه فىّ بالضر الذی هو النصب والعذاب ، شکى إلى الله من غلبة حجابیة تعینه وإلا لم یکن للانحراف فیه حکم ،
فإن الشیطان الذی هو العین المنفردة بالانحراف والبعد ، إنما حکم على نفسه بالانحراف عن الاعتدال لاحتجابه بتعینه علیه ، فإن قرب البعید منه إنما یکون لبعده .
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : ( ثم ، کان لأیوب ، علیه السلام ، ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان ، أی ، البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه . )
( النصب ) بفتحتین وضمتین وضمة وسکون ، وهی لغات فیه . والمعنى من الضر فی البدن .
والعذاب الذی مسه به الشیطان ، هو عذاب الحجاب من الجناب الإلهی والبعد والحرمان من النعیم الأبدی .
لذلک فسر ( الشیطان ) بالبعد عن الحقائق وإدراکها ، لأنه ( فیعال ) من ( شطن ) ، و (الشطن) هو البعد عن الحقائق وإدراکها .
وإن کان معذبا بالعذاب الجسمانی ، لکن لما کان العذاب الروحانی أشد ایلاما ، قلنا هو عذاب الحجاب مسمى ب ( نصب ) وعذاب .
فلما شرب ماء الحیاة وحیى به ظاهره وباطنه وتنور قلبه بإدراک الحقائق، زال منه ألم الفراق ونار الشوق والاشتیاق.
( فیکون بإدراکها فی محل القرب ) لأن المدرک قریب من مدرکه .
قال رضی الله عنه : ( فکل مشهود قریب من العین ، ولو کان بعیدا بالمسافة ، فان البصر متصل به من حیث شهوده ، ولولا ذلک ) الاتصال .
( لم یشهده . ) إشارة إلى مذهب من یقول بخروج الشعاع من البصر فی زمان الإبصار .
( أو یتصل المشهود بالبصر . ) إشارة إلى مذهب من یقول بالانطباع .
( کیف کان ، فهو قرب بین البصر والمبصر . ) أی، سواء کان الأول حقا أو الثانی ، کیف ما کان ، فلا بد من القرب بین البصر والمبصر.
( ولهذا کنى أیوب فی المس ، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس . ) أی ، ولأجل هذا القرب أتى أیوب ، علیه السلام ، بکنایة المتکلم وضمیره فی فعل ( المس ) .
أی ، جعل المس قریبا من نفسه ، مع أنه نسبه إلى الشیطان بقوله : ( إنی مسنی الشیطان بنصب وعذاب ) . وهو البعد .
( فقال ) أیوب ، علیه السلام بلسان الإشارة فی هذا القول : ( البعید منى قریب لحکمه فی . ) أی ، البعید قریب منى لمعنى رکزه الله فی عینی ، وهو الحجاب الذی حصل من التعین ، فإن الشیطان لا یدخل على أحد ولا یتصرف فیه إلا لمعنى له فیه .
فهذا الکلام شکایة إلى الله من نفسه وتعینه الموجب للثنویة والبعد من الرحمن والقرب من الشیطان .
ویمکن أن یحمل على معنى آخر . وهو أن البعید ، الذی هو الشیطان ، قریب منى لحکمة فی . أی ، لمعنى حاصل فی باطنی ، وهو أن الشیطان أیضا مظهر من المظاهر الحقانیة ، والمظهر قریب من الظاهر فیه .
فالبعید الذی هو الشیطان فی نظری قریب من الحق الذی هو ظاهر فی صورتی .
ولما قال البعید منى قریب - کأن القائل یقول : کیف یکون البعید قریبا منه ؟
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : (ثمّ کان لأیّوب علیه السّلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الّذی هو من النّصب والعذاب الّذی مسّه به الشّیطان ، أی : البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه ، فیکون بإدراکها فی محلّ القرب ، فکلّ مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة ، فإنّ البصر یتّصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده أو یتّصل المشهود بالبصر ، کیف کان ؟ فهو قرب بین البصر و المبصر ، ولهذا کنّى أیّوب علیه السّلام فی المسّ ، فأضافه إلى الشّیطان مع قرب المسّ ؛ فقال : البعید منّی قریب لحکمة فیّ)
ثم أشار إلى أن من فوائد ذلک الماء من حیث جهله سر الحیاة کشف الحقائق ، کما أن من فوائده إزالة العلل عن البدن ؛
فقال رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السّلام ) بطریق المعجزة ( ذلک الماء شرابا ) کما ورد به القرآن ، وإنما ورد دفعا لشکوى الألم ، والشراب إنما یدفع ألم العطش ، ویکفی لدفعه کل ماء ولاصق فیه على الخلائق حتى یشتکی من أجله إلى الخالق ، فهو ( لإزالة ألم العطش ) إلى الاطلاع على الحقائق ، وله ألا یندفع إلا بدفع اللّه تعالى ، فیحتاج فیه إلى الشکوى عنده ؛ وذلک لأنه الذی ( هو من النصب ) أی : الشدة ؛ وذلک لشدة شوقه إلى ذلک ، ( والعذاب ) من التحیز فی ذلک ، وهذا النصب والعذاب هو ( الذی مسه به الشیطان ) ؛ لأنه الذی لیس علیه الحقائق حتى تحیز ، واشتد شوقه إلى الاطلاع علیها ، فهو الحجاب عنها کما ورد فی الخبر : « لولا أن الشیاطین یحومون على قلوب بنی آدم ، لنظروا فی ملکوت السماوات والأرض » . رواه أحمد وابن أبی شیبة .
فهو بوسوسته یشوق إلى تحصیلها ، ویمنع عن الوصول إلى ما اشتاقوا إلیه ، فیشتد علیه الأمر ، ویتعذب به لبعده عن المحبوب بحجابه مع قربه فی نفس الأمر وإلى هذا یشیر لفظ الشیطان من حیث اشتقاقه من الشطن ، وهو البعد .
فلذلک فسره بقوله : ( أی : البعد عن الحقائق ) لا فی الواقع لدوام قربها منه ، بل عن ( أن یدرکها على ما هی علیه ) مع أنه مستشعر بها فیشتاق إلیها ، فأزال اللّه عزّ وجل شکواه بالکشف عنها ، ( فیکون بإدراکها فی محل القرب ) عنها ؛ لیزول عنه النصب والعذاب عن البعد عنها ، وکیف لا یکون بالکشف فی حالة القرب ، وهو موجب للشهود ، وهو موجب لقرب البعید فی نفس الأمر ، فکیف لا یوجب قرب القریب فی نفس الأمر ، وإنما عرض فیه من الحجاب إذ صار به لا یصل إلیه کالبعد .
قال رضی الله عنه : ( فکل مشهود قریب من العین ) ، أی : القوة الباصرة ، ( ولو کان بعیدا ) من الشخص الرائی ( بالمسافة ، فإن ) البعید بین الرائی والمرئی لا ینافی القرب بین الرؤیة والمرئی ،
فإن ( البصر متصل به ) أی : بالمشهود لا من حیث غرضه له ، بل هو من عوارض الرأی ( من حیث شهوده ) الموجب لاتصال الشعاع منه بالمشهود ،
( ولولا ذلک لم یشهده ) على قول من یراه باتصال الشعاع ، ( أو یتصل المشهود بالبصر ) على قول من یراه بانطباع صورة المرئی فی الباصرة .
ثم قال رضی الله عنه : ( کیف کان ) أی : سواء کان المشهود باتصال الشعاع والانطباع أو غیرها ، ( فهو ) أی : المشهود ( قرب بین البصر والمبصر ) مع بعد المسافة فکیف مع قربها .
( ولهذا ) أی : ولکون الحقائق قریبة فی نفس الأمر بعیدة بالحجاب ( کنّی أیوب ) عن بعدها بالحجاب ( فی ) لفظ ( المس ) لا من حیث دلالته على الالتصاق بل من حیث إسناده إلى الشیطان .
ثم قال رضی الله عنه : ( فأضافه ) أی : أسنده ( إلى الشیطان ) المشعر من استقامة بالبعد مع أنه سبب الحجاب ( مع قرب المس ) من حیث دلالته على الالتصاق ؛ لیدل على قربها فی الواقع بطریق الإشارة حین بعدها بالحجاب ؛ لیدل ذلک على موجب الثبوت إلیها مع الامتناع عن الوصول إلیها .
ثم قال رضی الله عنه : ( فقال : ) أی : وکأنه قال فی سکانته ( البعید منی ) من الحقائق بسبب الحجاب بعد الشیطان عنک ، وهو الموجب لهذا الحجاب ( قریب ) منی فی الواقع قرب المس ( لحکمة فیّ ).
"" أضاف المحقق : حاصله أنه علیه السّلام کان یشکو من بعده عن إدراک الحقائق عما هی علیه بواسطة حجابیة بعینه المانعة له عن إدراکها ، ولما ذکر أن للبعد وقربه من أیوب حکما وأثرا فیه کان محال أن یقال : القرب والبعد أمران اعتباریان لا وجود لهما فی الخارج ؛ فکیف یکون لهما حکم وأثر فی الموجودات الخارجیة ؟. شرح الجامی "" .
فإن الحقائق حاکمة فی کل شیء سواء علمها أو احتجب عنها ، فهی من حیث القرب موجبة للشوق إلیها ، ومن حیث البعد مانعة من الوصول إلیها ، فقد أصابه من ذلک نصیب وعذاب فرفع ذلک بالماء من حیث تضمنه سر الحیاة المترتب علیها العلم بحسبها ؛
فإن الجهل موت معنوی فصار شرابا مزیلا لعطش طلبه إیاها ، وهذا لا ینافی شکایته الألم الظاهر إذ لا یدرک مع استراحة الباطن إذا اجتمع ألم الظاهر مع ألم الباطن تأکد کل واحد بالآخر .
ثم استشعر سؤالا بأنه کیف یجتمع القرب والبعد فی الحقائق بالنسبة إلیه ، وهما متقابلان ؟
فأجاب عنه بقوله :
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ:
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : (ثمّ کان لأیّوب ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب ) - أی التعب - وهی التعلَّقات الناصبة للشخص فی مناصب المتجوّهین وأنصابهم الشاغلة المتعبة ، ( والعذاب ) وهو ما یستعذبون منها من مؤلمات الروح ومکدّرات لطائف صفوه ، وهو (الذی مسّه به الشیطان - أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه .فیکون بإدراکها فی محلّ القرب).
الشیطان والبعد
ولما کان الشیطان مبدأ الأحکام العدمیّة کلها ، وأصل ذلک هو النسبة التی مبدأ سائر التعیّنات ، فهو النسبة التی هی مبدأ الأوصاف العدمیّة .
وفی تحلیل موادّ « إبلیس » ما یدلّ على هذا ومن ثمّة ترى المصنّف عرّفه بالبعد عن الحقائق أن یدرک . فبالبعد أفصح عن النسبة ، وبالباقی عن مبدئیّته للأوصاف العدمیّة العامّة ، کالجهل والإباء للإذعان .
فعلم أنّ هذا بیان ماهیّة الشیطان حقیقة ، ولیس فیه ارتکاب مجاز کیف وهو فی صدد التعریف والإبانة عن حقیقته بما هو علیه ، وأدب هذا المقام یأبى أن یستعمل فیه غیر الحقیقة - على ما بیّن فی صناعته .
والذی یلوّح على هذا الکلام أنّ البعد إذا أخذ مع بیّناته هو عدد الشیطان ناقصا منه عقدان من العشرة، الدالَّة على هیأتیه الفرقیّة والعلمیّة فتأمّل.
وهاهنا تلویح آخر : وهو أنّ « العین » الذی هو الدالّ على عین الجمع ، إذا ظهر على باء البینونة والبیان والإباء .
التی هی بدؤ التعینات - إذ بها انتشاء النقطة ومنها ظهرت فهو العبد الذی له الإطاعة .
وأمّا إذا ظهر الباء المذکورة على العین ، واختفیت هی تحتها ، فهو البعد الذی منه الإباء ، وهو الشیطان .
ثمّ إنّه لما کان هو البعد عن إدراک الحقائق ، فإنّ المدرک قریب لمن یدرکه فإنّ المدرک مشهود ( فکل مشهود قریب من العین ، ولو کان بعیدا بالمسافة ، فإنّ البصر یتّصل به ) على رأی الذاهبین إلى الشعاع .
قال رضی الله عنه : ( من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده أو یتّصل المشهود بالبصر ) على رأی الذاهبین إلى الانطباع ( کیف کان ، فهو قرب بین البصر والمبصر ) .
فقد علم أنّ الشیطان هو البعد عن هذا القرب ، والبعد من جملة الإضافة ( ولهذا کنّى أیّوب فی المسّ ) الذی هو من الإضافات ( فأضافه إلى الشیطان ) الذی هو البعد ، إضافة إسناد ( مع قرب المسّ ) أی مع أنّ المسّ هو القرب فأسند القرب إلى البعد ( فقال : البعد منى قریب بحکمه فی ) ، أعنی البعد .
ثمّ إنّه یمکن أن یقال : إنّ حکم القریب إنما هو القرب ، کما أن حکم البعید هو البعد . فکیف جعل حکم القریب هو البعد ؟
فدفع ذلک بقوله :
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا بالمسافة.
فإن البصر یتصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر کیف کان. فهو قرب بین البصر والمبصر.
ولهذا کنى أیوب فی المس، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المس فقال البعید منی قریب لحکمه فی. )
قال رضی الله عنه : ( ثمّ کان لأیّوب علیه السّلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الّذی هو من النّصب والعذاب الّذی مسّه به الشّیطان ، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه . فیکون بإدراکها فی محلّ القرب . فکلّ مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا)
قال رضی الله عنه : ( ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء ) المدلول علیه بقوله تعالى : هذا مغتسل بارد ( شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النصب والعذاب الذی مسه به الشیطان أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه ) وفسر الشیطان بالبعد على لسان الإشارة لأنه من شطن إذا بعد على رأی .
قال رضی الله عنه : ( فیکون ) عطف على یدرکها أی یدرکها فیکون ( بإدراکها فی محل القرب ) منها لأن کل مدرک قریب من المدرک ( فکل مشهود قریب من العین ولو کان بعیدا) ، أی نوره وشعاعه.
قال رضی الله عنه : (بالمسافة ، فإنّ البصر یتّصل به من حیث شهوده ولولا ذلک لم یشهده أو یتّصل المشهود بالبصر . کیف کان . فهو قرب بین البصر والمبصر . ولهذا کنّى أیّوب علیه السّلام فی المسّ ، فأضافه إلى الشّیطان مع قرب المسّ فقال البعید منّی قریب لحکمة فیّ . )
قال رضی الله عنه : (بالمسافة فإن البصر ) ، أی نوره وشعاعه ( متصل به من حیث شهوده ) على رأی الذاهبین إلى خروج الشعاع ( ولولا ذلک ) الاتصال ( لم یشهده أو یتصل المشهود بالبصر ) ، على مذهب القائلین بالانطباع ( کیف کان ) الشهود بالشعاع أو بالانطباع ( فهو قرب بین البصر والمبصر ) فقد علم أن الشیطان هو البعد عن هذا القرب ، ولا شک من ابتلی بهذا البعد فهو قریب منه ( ولهذا کنی أیوب ) ، أی أتى بالکنایة ( فی المس ) بأن جعله کنایة عن القرب فإنه من لوازمه ضرورة أنه إذا مس شیء شیئا فقد قرب منه وقیل : معناه ، ولهذا کنى أیوب عن نفسه بضمیر المتکلم فی إیقاع المس فقال :"مَسَّنِیَ " .
قال رضی الله عنه : ( فأضافه ) إضافة إسناد ( إلى الشیطان ) الذی هو البعد ( مع قرب المس ) ، أی مع أن المس هو القرب فأسند القرب إلى البعد ( فقال : البعید منی قریب بحکمه فی ) بان جعلنی بعیدا فعلى هذا معنى قوله :
مسنی الشیطان قرب منی البعد عن إدراک الحقائق على ما هی علیه ، وقرب هذا البعد منی بسبب ثبوت حکمه أی حکم البعد فیّ وهو کونی بعیدا عن ذلک الإدراک ،
وحاصله أنه علیه السلام کان یشکو من بعده عن إدراک الحقائق عما هی علیه بواسطة حجابیة بعینه المانعة له عن إدراکها ،
ولما ذکر أن للبعد وقربه من أیوب حکما وأثرا فیه کان محال أن یقال : القرب والبعد أمران اعتباریان لا وجود لهما فی الخارج فکیف یکون لهما حکم وأثر فی الموجودات الخارجیة دفع ذلک بقوله :
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص:۴۴۵-۴۴۶
ثم کان لأیوب علیه السلام ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الذی هو من النّصب و العذاب الذی مسّه به الشیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه فیکون بإدراکها فی محل القرب.
براى ایوب علیه السلام آن آب، شراب بود یعنى نوشیدنى بود براى ازاله الم عطش از نصب (رنج) و عذابى که شیطان به آن، ایوب را مس کرد و مس شیطان، بعد از حقایق است که آن چنان که هستند ادراک نگردند.
و چون ایوب علیه السلام ماء حیات را شرب نمود و ظاهر و باطنش به آن حیات یافت و قلبش به ادراک حقایق نورانى شد الم فراق و نار شوق و اشتیاق از او زایل گردید.
پس ایوب به ادراک آن حقایق در محل قرب قرار گرفت. (زیرا مدرک و مدرک قریب همند. بلکه اتحاد وجودى دارند).
فکل مشهود قریب من العین و لو کان بعیدا بالمسافة، فإن البصر متصل به من حیث شهوده و لو لا ذلک لم یشهده، أو یتصل المشهود بالبصر، کیف کان فهو قرب بین البصر و المبصر.
پس هر مشهودى به چشم نزدیک است. هر چند به مسافت دور باشد. زیرا بصر از جهت مشهودش به آن مشهود متصل است و اگر این اتصال نباشد آن مشهود را شهود نمی‌یابد. یا اینکه بگوییم مشهود به بصر نزدیک است.
در أبصار، اقوال، بسیار است یکى قول به خروج شعاع است که نور و شعاع از بصر خارج می‌شود و به مشهود اتصال می‌یابد. این قول اول است که شیخ گفت: بصر متصل به مشهود گردد، و یکى قول به انطباع است که مبصر یعنى همان مشهود به بصر متصل می‌گردد و این قول دوم است که شیخ گفت: یا اینکه مشهود به بصر اتصال می‌یابد.
تفصیل آرا در أبصار را در شرح فصوص فارابى گفتهایم.
کیف کان (خواه قول اول باشد و خواه قول ثانى) قرب بین بصر و مبصر محقق است.
و لهذا کنّى أیوب فی المسّ، فأضافه إلى الشیطان مع قرب المسّ فقال البعید منی قریب لحکمه فیّ.
لذا ایوب علیه السلام در مس، کنایه (یعنى ضمیر متکلم وحده) آورده و گفته است:
أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ (ص: 41) که مس را قریب به نفس خود آورده است. با آن که آن را به شیطان نسبت داده است. پس ایوب علیه السلام در این قولش به لسان اشاره گفته است: بعید به من نزدیک است. زیرا حکم وى در من هست.
یعنى آن بعید به من نزدیک است به جهت حکم و معنایى که خداوند آن را در عین من یعنى در ذات من مذکور نموده است و آن حجابى است که از تعین حاصل شده است.
زیرا شیطان- بعد از حقایق- بر احدى داخل نمی‌شود و در وى تصرف نمی‌کند مگر از جهت معنایى که در آن کس وجود دارد. پس این کلام ایوب شکایت به سوى حق است از نفس و تعین خویش که موجب ثنویت و بعد از رحمن و قرب به شیطان است.
شارح قیصرى گوید:
ممکن است به وجه دیگر مراد این باشد. بعیدى که شیطان است به من قریب است به جهت حکم وى که در من است، یعنى معنایى که در باطن من حاصل شده است. چه اینکه شیطان، مظهرى از مظاهر حقانیت است و مظهر به ظاهر نزدیک است. پس بعیدى که در نظر من شیطان است قریب است به حقى که ظاهر است در صورت من.( شرح فصوص قیصرى، ص ۳۹۵، ستون اول.) و چون شیخ گفت بعید به من قریب است، کانّ قائلى می‌گوید چگونه بعید به ایوب قریب است در جواب گفت:
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص:۸۶۳-۸۶۴
ثمّ کان لأیّوب (لأیوب- علیه السلام- خ) ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الّذى هو من النّصب و العذاب الّذى مسّه به الشّیطان، أى البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هى علیه.
نصب به فتحتین و ضمتین و ضمه و سکون، لغات است درین لفظ.
یعنى این آب ایوب را شراب بود از براى ازاله الم عطش یعنى از براى خلاصى از ضررى که در بدن بود، و از عذابى که به واسطه مساس شیطان لاحق شده که عذاب حجاب است از جناب الهى، و بعد و حرمان از نعیم ابدى؛ و لهذا تفسیر کرد شیطان را به بعد از حقائق و ادراک آن. چه او فیعال است از شطن، و شطون بعد است.
و اگرچه ایّوب علیه السلام معذّب به عذاب جسمانى نیز بود؛ اما چون عذاب روحانى از روى الم سختتر بود، عذاب را بر عذاب حجاب حمل کردیم. چون شرب ماء حیات دست داد و ظاهر و باطنش به حیات حقیقى زنده گشت و دل او به ادراک منوّر شد زائل شد ازو الم فراق، و منطفى گشت نار شوق و اشتیاق.
فیکون بإدراکها فى محلّ القرب. فکلّ مشهود قریب من العین و لو کان بعیدا بالمسافة، فإنّ البصر یتّصل به من حیث شهوده و لو لا ذلک لم یشهده.
و به واسطه ادراک متمکّن مىگردد در محلّ قرب از آنکه مدرک قریب [است] به مدرک. پس هر مشهود قریب است به عین، اگرچه از روى مسافت بعید باشد، از آنکه بصر از حیثیّت شهود متّصل است به مشهود خویش، و اگر این اتّصال نبودى، شهود دست ندادى. این قول اشارت است بدان مذهب که در زمان ابصار قائلاند به خروج شعاع بصر) مراد متقدمین از خروج الشعاع، خروج شعاع از مرئى مستضیء است، نه خروج شعاع از بصر، جز اینکه چون به اطلاق گفتهاند خروج الشعاع و قید نکردهاند که از رائى یا مرئى- یعنى از بصر یا مبصر- این اطلاق سبب شده است که ذهن به خروج الشعاع از بصر، تبادر کرده است آنگاه این همه اختلاف آراء در ابصار پیش آمده است. و قائلان به انطباع نیز نظرشان همین است، و در واقع تنافى منتفى است. به تحقیقى که در نکته ۸۰۹کتاب هزار و یک نکته تقریر کردهایم.(أو یتّصل المشهود بالبصر.
یا متّصل مىشود مشهود به بصر، و این اشارت است به مذهب آنکه قائل است به انطباع.
کیف کان. فهو قرب بین البصر و المبصر.
یعنى خواه مشاهده به اتّصال شعاع باشد و خواه به انطباع، هرکدام که ازین دو مذهب حق باشد، بارى از قرب میان بصر و مبصر چاره نیست.
و لهذا کنّى أیّوب علیه السّلام فى المسّ، فأضافه إلى الشّیطان مع قرب المسّ فقال البعید منّى قریب لحکمة فىّ.
و از براى تحقّق این قرب ایوب علیه السلام در فعل «مسّ» ضمیر متکلم آورد و «مسّ» را با وجود آنکه قریب است به نفس او، نسبت با شیطان کرد (نسبت به شیطان کرد- خ) و گفت أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ پس ایوب به لسان اشارت درین قول مىگوید آنچه بعید است قریب است به من از براى معنىاى که حقّ تعالى در عین مرکوز ساخته است و آن حجابى است از تعیّن «من» که اصل بیگانگى و سرمایه دوگانگى است. از آنکه شیطان در هیچ احدى تصرّف نمىکند مگر به واسطه معنىاى که از شیطان درو است.
پس این کلام از ایوب علیه السلام شکایت است به حقّ از نفس و تعیّن خویش که موجب اثنینیّت و بعد از حضرت احدیّت است و دورى از رحمان و قرب به شیطان.
و ممکن است که حمل این کلام که شیخ فرمود بر معنى دیگر کرده شود، و آن معنى این است که بعیدى که شیطان است قریب است به من از براى معنیى که حاصل است در باطن من. و آن معنى این است که شیطان نیز مظهرى است از مظاهر حقّانیّه؛ و مظهر قریب است به ظاهر. پس بعیدى که شیطان است قریب است به حقّى که ظاهر است در صورت من.
و چون گفت که بعید به من قریب است گوئیا سائلى گفت که بعید بدو چگونه قریب تواند بود؟ لاجرم شیخ قدس اللّه سره فرمود:
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۴۰
ثمّ کان لأیّوب- علیه السّلام- ذلک الماء شرابا لإزالة ألم العطش الّذی هو من النّصب و العذاب الّذی مسّه به الشّیطان، أی البعد عن الحقائق أن یدرکها على ما هی علیه.
شرح یعنى چون آب را خاصیّت اینست که تشنگى بنشاند، ایّوب را این فایده داد که تشنگى او از تأثیر حرارت آتش عشق و اشتیاق و الم دورى و فراق، از قرب جناب ربّ الأرباب که أشدّ العذاب است از ذوى الحجاب، بنشاند.
فیکون بإدراکها فی محلّ القرب. فکلّ مشهود قریبمن العین و لو کان بعیدا بالمسافة. فإنّ البصر یتّصل به من حیث شهوده و لو لا ذلک لم یشهده، أو یتّصل المشهود بالبصر کیف کان.
فهو قریب بین البصر و المبصر. و لهذا کنّى أیّوب فی المسّ، فأضافه إلى الشّیطان مع قرب المسّ فقال البعید منّى قریب لحکمه فىّ.
شرح و آن حکمت حجاب تعیّن است.