الفقرة الرابعة :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
ثم إنه تعالى بشّره ، أی زکریا علیه السلام بما قدمه تعالى على خلق یحیى علیه السلام وإظهاره من سلامه تعالى علیه ، أی على یحیى علیه السلام "یَوْمَ وُلِدَ"، أی ظهر فی الدنیا "وَیَوْمَ یَمُوتُ"، أی یخرج منها إلى البرزخ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا[ مریم : 15 ] ، أی یخرج من البرزخ إلى القیامة ، وعالم الآخرة حیث قال سبحانه :"وَسَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا"[ مریم : 15 ] وسلم هو تعالى على یحیى علیه السلام اعتناء بشأنه فجاء تعالى فی ذکر البعث بصفة الحیاة له وهی اسمه یحیى علیه السلام وهو الذی یذبح الموت فی صورة کبش بین الجنة والنار ، أی یعرضه على أهل الجنة وأهل النار
فیعرفونه کما ورد فی الخبر « ونصه : عن ابن عمر قال : قال رسول اللّه صلى اللّه علیه وسلم یجاء بالموت یوم القیامة فی صورة کبش أملح فیوقف بین الجنة والنار فیقال : یا أهل الجنة هل تعرفون هذا فیشربون وینظرون ویقال : یا أهل النار هل تعرفون هذا فیشرئبون وینظرون ثم یذبح ثم یقال : یا أهل الجنة خلود فلا موت ویا أهل النار خلود لا موت ". رواه الطبرانی فی الکبیر ورواه النسائی فی السنن الکبرى ورواه غیرهما .
" وذلک من خصوصیته علیه السلام بکمال التحقق بصفة الحیاة الحقیقة ، حتى یغلب على حقیقة الموت فی صورة الکبش فیمیته ، وإذا مات الموت فإنه یحیا ویدخل الجنة ، لأن أصله منها ، ولهذا جاء به جبریل علیه السلام إلى إبراهیم علیه السلام فداء لابنه فذبحه فی الدنیا ، وهی عالم الخیال المطلق ،
وکان ذبحه فی صورة ابنه فی عالم خیاله المقید أیضا وهو منامه ، فلم یبرح من البرزخ حتى تقوم الساعة فیذبحه یحیى علیه السلام فی ذلک العالم الحقیقی وهو ثالث مرة فیموت ویعود کما
کان فی الجنة کبشا أملح ، ولهذا ورد أنه لا یدخل الجنة من الحیوان إلا خمسة :
کبش إسماعیل وناقة صالح ونملة سلیمان وحمار العزیر وهدهد بلقیس وزاد بعضهم براق النبی صلى اللّه علیه وسلم .
وأعلم أی زکریا علیه السلام أعلمه اللّه تعالى بسلامه سبحانه علیه ، أی على یحیى علیه السلام وکلامه ، أی اللّه تعالى صدقه کما قال :وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا[ النساء : 122 ] فهو ، أی کلام اللّه تعالى مقطوع به فتمت البشارة .
وإن کان قول الروح ، أی عیسى علیه السلام عن نفسه حین تحقق بالروح الحقیقی الروحانی وانسلخ من المقام البشری النفسانی والسلام علی ، أی الأمان منی من حیث الهویة القیومیة على ذاتی من حیث الصورة اللاهوتیة والناسوتیة یَوْمَ وُلِدْتُ من أمی بغیر أبوَیَوْمَ أَمُوتُبعد هبوطی من السماء وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا[ مریم : 33 ] فی یوم القیامة أکمل من السلام على یحیى فی تحقیق المقام الاتحاد الروحانی .
قال رضی الله عنه : (فهذا) السلام الیحیوی (أکمل) منه (فی) جمعه بین (الاتحاد) الباطنی (والاعتقاد) الظاهری ، ولا یسلم اللّه تعالى إلا على المتحقق به سبحانه ، لأنه أمان له من الفناء ، وکل ما سواه تعالى یفنى ویزول فهذه دلالته على الاتحاد ، والاعتقاد فیه صریح التمییز بین المسلّم والمسلّم علیه (وأرفع) ، أی أکثر رفعا ، أی إزالة (للتأویلات) حیث لا التباس فیه بخلاف السلام العیسوی (فإن) الأمر (الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى) علیه السلام (إنما هو النطق) فی المهد قبل أوان التکلم (فمن تمکن عقله) ،
أی عیسى علیه السلام وتکمل ، أی صار کاملا (فی ذلک الزمان الذی أنطقه اللّه فیه) ، وهو صغیر فی المهد ابن ساعة (ولا یلزم للمتمکن) فی نفسه (من النطق) ، أی التکلم بالکلام (على) أی حالة کان سواء کان ممن عادته ینطق أو کان لم یبلغ حد النطق وکان نطقه خرقا للعادة کعیسى علیه السلام (الصدق فیما به ینطق) من الکلام وإن کان قول عیسى علیه السلام وهو فی المهد من الإتیان بالسلام منه علیه صدقا فلا شبهة فیه أصلا ، ولکن الخارق للعادة فیه إنما هو نفس النطق لا المنطوق به ، فأی شیء کان المنطوق به کان خارقا للعادة ، فلیس معنى ذلک بمقصود فی حصول الخارق (بخلاف المشهود له) بالسلام (کیحیى) علیه السلام .
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قال رضی الله عنه : ( ثم إنه تعالى بشره ) أی بشر زکریا علیه السلام ( بما قدمه من سلامه علیه ) أی على یحیى علیه السلام : (یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا[ مریم : 15 ] ، فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه ) أی اسم یحیى علیه السلام وفیه دلالة على أن الاسم قد یطلق على الصفة.
قال رضی الله عنه : ( واعلم ) اللّه ( زکریا بسلامه علیه وکلامه صدق فهو مقطوع به وإن کان قول الروح والسلام علیّ یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا أکمل فی الاتحاد ) .
أی هذا القول أکمل فی الدلالة على اتحاد عیسى علیه السلام مع الحق فإذا کان قول الحق صدقا مقطوعا به ( فهذا ) أی قول الحق یحیى علیه السلام ( أکمل فی الاتحاد ) أی أکمل فی الدلالة على اتحاد الحق مع یحیى علیه السلام ( و ) أکمل فی ( الاعتقاد ) فی عدم الاحتمال على خلافه إذ شهادة الحق على سلامه العبد أقوى من شهادة العبد على سلامة نفسه .
قال رضی الله عنه : ( وأرفع للتأویلات ) بخلاف قول عیسى علیه السلام فإنه یؤول بأن عیسى علیه السلام لسان الحق وبه نطق وشهد على سلامة نفسه فشهادته على نفسه شهادة الحق علیه وکلامه صدق فهو مقطوع به لأنه کلام الحق .
إذ هو شاهد على براءة أمه وبهذا التأویل یصل إلى درجة الأکملیة فی الاعتقاد فاحتاج قول الروح فی رفع الالتباس إلى التأویل والمقصود ما نص سلامة عیسى علیه السلام مثل تنصیص سلامه یحیى وسلامة عیسى علیه السلام بالنسبة إلى سلامة یحیى علیه السلام کخلافة آدم بالنسبة إلى خلافة داود فی التنصیص .
کما مر بیانه فی موضعه فقوله وإن کان قول الروح الظاهر أنه یتصل إلى ما قبله من قوله فهو مقطوع أی قول الحق فی سلامة یحیى مقطوع به وإن کان قول الروح فی سلامة نفسه أکمل فی الاتحاد لکن لا یصل إلى درجته فی القطع .
فإن قول الحق زائد بزیادتین على قول الروح وهما قوله وأکمل فی الاعتقاد وارفع للتأویلات وقال بعضهم إن فی هذا الکلام تقدیما وتأخیرا تقدیره فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وارفع للتأویلات وإن کان قول الروح أکمل فی الاتحاد وهو عدول عن الظاهر بلا ضرورة ونکتة وإنما کان قول الحق فی سلامة یحیى أکمل فی الاعتقاد من قول الروح فی سلامة نفسه.
قال رضی الله عنه : ( فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى علیه السلام إنما هو النطق ) وهو تکلمه فی المهد ( فقد تمکن ) من التمکین ( عقله وتکمل ) من التکمیل ( فی ذلک الوقت الذی أنطقه اللّه فیه ولا یلزم للمتمکن من النطق ) أی القادر إلى النطق ( على أیّ حالة کان ) المتمکن أی سواء أتى للمعجزة والشهادة على الحق أولا ( الصدق ) فاعل یلزم ( فیما به نطق ) أی فی الکلام الذی تکلم به ( خلاف المشهود له کیحیى ) علیه السلام حیث شاهد الحق له بسلام علیه فإذا کان الأمر کذلک.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قال رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا. فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات. فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه. ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قلت : قال رضی الله عنه إنما سمی یحیى لما فیه من أحیاء ذکر أبیه زکریا، فکانت لفظة واحدة تنبئ بالإحیاء وبالتسمیة
وذکررضی الله عنه المفاضلة بین یحیى وبین عیسى علیه السلام بما یتضح من نفس کلامه.
باقی النص معناه واضح
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قال رضی الله عنه : ( ثمّ إنّه بشّره بما قدّمه من سلامه علیه ، " یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا " فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلمه بسلامه علیه ، وکلامه صدق ، فهو مقطوع به ، وإن کان قول الروح " وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا " أکمل فی الاتّحاد ، فهذا أکمل فی الاتّحاد والاعتقاد ، وأرفع للتأویلات ) .
یشیر رضی الله عنه : إلى أنّ سلام عیسى على نفسه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیّا أکمل فی الاتّحاد من جهته ، فإنّ الله هو المسلَّم على نفسه من حیث تعیّنه فی مادّة عیسویة ، ویدلّ على کمال تمکَّن عیسى من شهود هذه الأحدیة ،
ولکن سلام الله على یحیى من حیث إنّ الله هو عین هویّته وربّه ، علیه لا فی مادّة یحیى ، بل من حیث هو ربّه أتمّ فی الاعتقاد بالنسبة إلى شهود أهل الحجاب .
وأمّا بالنسبة إلى شهود أهل الذوق فالاتّحاد من قبل الحق - من کونه تعالى مسلَّما على نفسه فی مادّة یحیویة من کونه ربّه ووکیلا له فی التسلیم علیه ، إمّا من قبله أو من قبل الحق - أتمّ وأعمّ ، ولکن للالتباس الذی عند الجاهل المحجوب .
قال رضی الله عنه : ( فإنّ الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنّما هو النطق ، فقد تمکَّن عقله وتکمّل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه ، ولا یلزم للمتمکَّن من النطق - على أیّ حالة کان - الصدق فیما کان به ینطق ، بخلاف المشهود له کیحیى)
فلمّا دخل هذا الاحتمال فی کلام عیسى "یعنی عند المحجوب الجاهل "بإشارة أمّه إلیه ، وهو فی المهد .
یعنی رضی الله عنه : مجرّد نطق عیسى - بإشارة أمّه إلیه عند سؤال الأحبار عن مریم بأنّى لک هذا و "ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا " کاف فی صحّة مدّعا مریم وبراءتها عمّا توهّمت الیهود ممّا برّأها الله ممّا قالوا ، ولکن لمّا یطرق فیما نطق مثل ما مثّل فی نطق الحائط عند الجاهل کان سلام الله على یحیى أرفع من هذا الوجه .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
قال رضی الله عنه : ( ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. ثم إنه تعالى بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا ، فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه ، وأعلمه بسلامه علیه وکلامه صدقه فهو مقطوع به وإن کان قول الروح - "والسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ ویَوْمَ أَمُوتُ ویَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا " أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات ).
یعنى أن الله بشر بما قدمه على اقترانه من سلامه علیه ، ووصفه بالحیاة التی هی صورته الذاتیة واسمه الذی یمیزه به عن غیره ، وأعلمه بنفسه بالسلام علیه فکان وصفه إیاه بذلک أکمل من حیث أن کلامه صدق مقطوع به عن الکل من أهل الحجاب والکشف ،
وإن کان قول عیسى علیه السلام : ( والسَّلامُ عَلَیَّ ) - أکمل من حیث الاتحاد ، فإن الله هو المسلم على نفسه من حیث تعینه فی المادة العیسویة ، ویدل على کمال تمکن عیسى من شهود هذه الأحدیة ، وأما سلام الله على یحیى من حیث أن الله هویة لا فی مادة یحیى من حیث هویته المطلقة ، فهو أتم وأکمل فی الاعتقاد بالنسبة إلى شهود أهل الحجاب ،
وأما بالنسبة إلى شهود أهل الذوق فالاتحاد من قبل الحق من کونه تعالى مسلما على نفسه فی مادة یحیویة من حیث کون ربه وکیلا له فی التسلیم علیه أتم وأعم ، ولکن لا یدل على تمکن یحیى من شهود هذه الأحدیة إلا أنه أرفع للالتباس الذی عند الجاهل المحجوب
"" أضاف بالی زادة :
( أکمل فی الاتحاد ) أی هذا القول أکمل فی الدلالة على اتحاد عیسى مع الحق ، فإذا کان قول الحق صدقا مقطوعا به فهذا : أی قول الحق فی حق یحیى أکمل فی الاتحاد ، أی فی الدلالة على اتحاد الحق مع یحیى وأکمل فی الاعتقاد فی عدم الاحتمال على خلافه ، إذ شهادة الحق على سلامه على العبد أقوى من شهادة العبد على سلامه على نفسه وأرفع التأویلات بخلاف قول عیسى ،
فإنه یؤول بأن لسانه لسان الحق وبه نطق وشهد على سلامه على نفسه فشهادته على نفسه شهادة الحق علیه وکلامه صدق ، فاحتاج قول الروح فی رفع الالتباس إلى التأویل ، والمقصود أن نص سلامه على عیسى مثل تنصیص سلامه على یحیى ، کخلافة آدم بالنسبة إلى خلافة داود فی التنصیص کما مر بیانه اهـ بالى زاده. "".
قال رضی الله عنه : ( فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق ، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه ، ولا یلزم التمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به نطق بخلاف المشهود له کیحیى). أی عند المحجوب الجاهل
"" أضاف عبد الرحمن جامی :
فحاصل المعنى ثم أنه تعالى بشر یحیى بما قدمه بشیء قدمه ذلک الشیء وفضله على سائر الأنبیاء ، وذلک الشیء سلام علیه فی المواطن الثلاثة تفصیلا ، فإنه لم یقع إلى نبی من الأنبیاء ومن قوله من سلامه بیانیة – "یَوْمَ وُلِدَ " - من رحم أمه أو أم الطبیعة – "ویَوْمَ یَمُوتُ " - بالموت الطبیعی أو الإرادى –" ویَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا " - یوم القیامة أو بالبقاء بعد الفناء ،
وإذا کان فی هذه المرتبة به ذکر زکریا فجاء بصفة الحیاة فیها ، وهی ما أخذ منها اسمه الدال على حیاة ذکر زکریا وأعلمه بسلامه وکلامه صدق فهو مقطوع به اهـ جامى . ""
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قال رضی الله عنه : (ثم ، إنه تعالى بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا . فجاء بصفة "الحیاة " ، وهی اسمه . وأعلم بسلامه علیه ، وکلامه صدق ، فهو مقطوع به . )
( اعلم ) من ( الإعلام ) . أی ، بشر الحق زکریا بأن ابنه موصوف ب ( السلامة ) فی أولیته وآخریته . أو یحیى علیه السلام ، بما قدمه من السلام علیه .
" یَایَحْیَى خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (12) وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَکَاةً وَکَانَ تَقِیًّا (13) وَبَرًّا بِوَالِدَیْهِ وَلَمْ یَکُنْ جَبَّارًا عَصِیًّا (14) وَسَلَامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا (15) سورة مریم"
أی ، بما جعل فی عینه الفائضة بالفیض الأقدس من الاستعداد والقابلیة لیتجلى له الحق سبحانه باسم ( السلام ) لیسلم من الاحتجاب بالأنانیة وظهور النفس بما یوجب البعد من الله یوم ولد ،
أی فی أولیته ، ویوم یموت ، أی فی آخریته ، ویوم یبعث حیا ، أی یوم تحققه بالوجود الحقانی الباقی بعد الوجود الفانی .
( فجاء ) أی ، الحق سبحانه . ( بصفة الحیاة ) فی قوله : ( یوم یبعث حیا ) .
وإنما قال : ( وهی اسمه ) أی ، اسم الحق ، أو اسم یحیى ، لأن الاسم والصفة باعتبار کونهما نسبا مترادفین ، وإن کان باعتبار آخر بینهما عموم وخصوص .
والإعلام ب ( السلام ) یوم القیامة موجب لکماله ورفع درجاته فی الآخرة ، لأن کلامه صدق مقطوع به .
قال رضی الله عنه : ( وإن کان قول الروح . ) أی ، قول عیسى ، علیه السلام . ("والسلام على یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا " . أکمل فی الاتحاد ، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد ، وأرفع للتأویلات) . اعلم ، أن فی هذا الکلام تقدیما وتأخیرا.
تقدیره : فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات ، وإن کان قول الروح أکمل فی الاتحاد .
وإنما کان هذا أکمل فی الاتحاد ، لأن قول الحق سبحانه : " وسلام علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا " .
عبارة عن تجلیه له بما یوجب السلامة من أحکام الکثرة ونقائض الإمکان ، وارتفاع اللازم موجب ارتفاع الملزوم .
وإذا ارتفعت الکثرة والإمکان ظهرت الوحدة والوجوب الذاتی، فحصل الاتحاد من قول الحق. وهو أکمل مما لزم من قول العبد من الاتحاد هذا بالنسبة إلى أرباب الکشف والعرفان .
وأما بالنسبة إلى أهل الحجاب ، وهو أکمل بالاعتقاد ، لأن سلام الحق أقبل على النفوس من سلام العبد على نفسه . وأیضا أرفع للتأویلات .
بخلاف قول عیسى علیه السلام : فإنه یحتاج إلى أن یأول بأن لسانه لسان الحق بحکم الحدیث المشهور ، فبالحق نطق وسلم على نفسه ، أو الحق سلم على نفسه فی حجابیة عیسى وتعینه
قال رضی الله عنه : ( فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى ، إنما هو النطق ، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه . ولا یلزم للمتمکن من النطق ، على أی حالة کان . ) أی، المتمکن.
( الصدق فیما به ینطق . ) لإمکان أن یتکلم بکلام لا یکون مطابقا لما فی نفس الأمر .
( بخلاف المشهود له ، کیحیى . ) حیث قال فیه الحق : ( وسلام علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا ) . فسلام الحق على یحیى من هذا الوجه أرفع للإلتباس الواقع فی العنایة الإلهیة به من سلام عیسى على نفسه ..
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قال رضی الله عنه : (ثمّ إنّه بشّره بما قدّمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیّا ، فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه ، وکلامه صدق فهو مقطوع به ، وإن کان قول الرّوح :وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا[ مریم : 33 ] أکمل فی الاتّحاد ، فهذا أکمل فی الاتّحاد والاعتقاد وأرفع للتّأویلات ، فإنّ الّذی انخرقت فیه العادة فی حقّ عیسى إنّما هو النّطق ، فقد تمکّن عقله وتکمّل فی ذلک الزّمان الّذی أنطقه اللّه فیه . ولا یلزم للمتمکّن من النّطق على أیّ حالة کان الصّدق فیما به ینطق ، بخلاف المشهود له کیحیى ).
قال رضی الله عنه : ( ثم ) أی : بعد هذه العنایة والتکریم من اللّه تعالى لزکریا علیه السّلام ( أنه بشره ) ، أی : زکریا ( بما قدمه ) أی : یحیى على سائر من أحیى ذکر آبائهم بهم ، وعلى عیسى علیه السّلام ( من سلامه ) بما قدمه أی : بسبب تقدیمه الحق لفظا ومعنى ، إذ قصد إحیاء ذکره عزّ وجل فی عقبه دون ذکر نفسه ، فظهر فی مطلوبه بما له فی قدمه من سلامه ؛ لتنزهه عن التعلق بالعالم فی القدم ، فجعل سلامه ( علیه ) حتى سلم من التعلق بغیر الحق ، فلم یفعل معصیة ، ولا هم بها( یَوْمَ وُلِدَ ) ،فصارت ولادته الطبیعیة کالمعنویة ، ویوم( یَمُوتُ ) فصار ثبوته الطبیعی کالاختیاری ، ویوم ( یُبْعَثُ حَیًّا )[ مریم : 15 ] ،
فصارت حیاته بعد الموت کالبقاء بعد الفناء ، ( فجاء ) لظهوره باسم السلام فیه (بصفة الحیاة) ؛ لیدل على تنزیه حیاته عن نقائص حیاة المحدثات ، وهی وإن کانت بتعلق السلام أجرا ؛ فالأجر راجع إلى الأول والوسط أخذ بحکم الطرفین ، فالسلام متعلق بها فی کل حال ، کیف ( وهی اسمه ) ؟ أی : داخل فی مفهوم اسمه اللازم له أولا وآخرا ووسطا .
قال رضی الله عنه : ( وهو ) تعالى وإن لم یصرح بکون سلامه على هذا الاسم ، لکنه ( أعلم ) بطریق الإشارة ( بسلامه علیه ) ، فلا یتوهم عدم عمومه الأحوال ، کیف وهو تعالى صادق فی إشارته مثل صدقه فی عبارته ، إذ ( کلامه صدق ) من جمیع الوجوهلا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ ،وهو مفهوم العبادةوَلا مِنْ خَلْفِهِ[ فصلت : 43] ( وهو ) مفهوم الإشارة .
ثم مفهوم الإشارة وإن کان عند البعض ظنّا ، فهو عندنا ( مقطوع به ) ، فهو أی سلام الحق علیه بکل حال مقطوع به ، فسلام الحق على یحیى أرجح من سلام عیسى على نفسه من هذا الوجه ، ( وإن کان قول الروح ) أی : عیسى علیه السّلام :" وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا "[ مریم : 33 ] .
قال رضی الله عنه : ( أکمل من الاتحاد ) لفظا ؛ لإشعاره بحصر السلام فیه ، فیتحد فیه کل سلام فیدخل فیه سلام الحق ؛ ( فهذا ) أی : سلام الحق على یحیى ( أکمل من الاتحاد ) معنى ؛ لأن سلام الحق فی معنى کل سلام مع أنه لم یلتفت إلى سلام الغیر فیه أصلا ، ( والاعتقاد ) إذ یعتقد کل سامع أنه سلام الحق بخلاف سلام عیسى ؛ فإنه یتبادر إلى أذهان عامة السامعین أنه من عیسى لا من اللّه تعالى ، ( وأرفع للتأویلات ) أی : لاحتمال الکذب ، فإنه مرفوع فی خبر الحق بالاتفاق ، ولا یرتفع فی خبر عیسى قبل ظهور نبوته ، وإن ظهر فیه خرق العادة قبلها ، وإن کان له دلالة على صدق من ظهر بسببه .
قال رضی الله عنه : (فإنّ الّذی انخرقت فیه العادة فی حقّ عیسى إنّما هو النّطق ) فی المهد ، فهو وإن دل فی حقه على أمته المنافیة لکونه ولد الزنا لا یدل على صدق المنطوق من أوله إلى آخره ، فإن الکرامة لا تدل على عصمة صاحبها عن الکذب ، إذ لم یبعث أمینا على وحی یجب بسببه عصمته عنه ، ولیس کلامه کلام الحق على لسانه ، ( فقد تمکن عقله ) من تکلم بما تکلم به ، وما ینطق الحق على لسانه لا یتمکن عقله من ذلک ، کیف والحق لا یقول :"إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ" [ مریم : 30 ] إلى آخره ؛ وذلک لأنه علیه السّلام تکلم ( فی ذلک الزمان الذی أنطقه اللّه فیه ) ، وإن کان فی المهد إذ النطق فرع العقل الکامل إذ لم یکن نطق الحق .
قال رضی الله عنه : ( ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان ) أی : سواء کان ذاکرا أمه أم لا ( الصدق فیما به ینطق ) ، أی : فی جمیع ما ینطق به ، وإنما دلّ صدق المعجزة على صدق جمیع ما ینطق به ؛ لأنه للدلالة على الصدق فی الرسالة التی هی محتملة الأمانة الوحی والکرامة ، وإن دلت على صدق الولایة ، فلیس فیها أمانة وحی ،
فهذا الاحتمال والتأویل له دخل فی سلام عیسى على نفسه قبل النبوة ، وإن کان صاحب کرامة ( بخلاف المشهود له کیحیى ) ، وإن لم یکن صاحب کرامة ،
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قال رضی الله عنه : ( ثمّ ) من جملة ما أکرم الله على یحیى ( أنّه بشّره بما قدّمه ) على الأقران أو بالحیاة التی قدّم ذکرها وما یکملها ، أو بشّره بسبب ما قدّم اسم الله على اسمه - وهذا أقرب الوجوه إلى التوجیه ، لکن لا یطابق بیان ( من سلامه علیه یوم ولد ) أی عند ظهوره من مستجنّ بطون امّهات القوابل واستعداداتها .
أیّام الأنبیاء
وذلک لأنّ الأنبیاء لهم فی استحصال کمال النبوّة ثلاث مراتب ، کلّ مرتبة منها یوم من أیّام ذلک النبیّ باعتبار اشتمال ظهور تلک المرتبة على امتداد یکون مبدأ إعلان جملة من تفاصیل الأعیان وأحکامها، من مبدأ طلوع حکم تلک المرتبة إلى منتهى غروبه وهذا یشمل الیوم الزمانیّ أیضا.
فأولاها عند استخراج ما فی قوّة قبول ذلک النبیّ وبطون استعداده على صحائف الأکوان ومجالی الفعل والعیان ومن الحکم والحقائق والمصالح على ما علیه الأمر فی نفسه ، وکنّى عنها بیوم الولادة . ووجه المناسبة بها ظاهر .
وثانیها عند ظهور تمام ذلک الکمال واجتلائه علیه بأحدیّة جمعیّته عند سکون أمره وانقطاع تلک الحرکة الوجودیّة الشوقیّة فیه وبهذه المناسبة عبّر عنه بیوم الموت ، وإلیه أشار بقوله : ( “ وَیَوْمَ یَمُوتُ “ ) وأیضا " الموت " یلوح على « التامّ » بمادته.
وثالثها عند بعثها بأحکام النبوّة وإظهار الصور الشرعیّة والسنن العملیّة التی علیها یحشر الأمم یوم القیامة . ولهذا عبّر عنه بیوم البعث ، وإلیه أشار بقوله : ( “ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا “ ).
وإذ کان إحیاء اسم زکریّا منه مخصوصا بهذه المرتبة ، نبّه إلیه (فجاء بصفة الحیاة ، وهی اسمه ) الدالّ على وصفه - أعنی إحیاء ذکر زکریّا .
الوجوه المتعددة فی تفسیر آیة واحدة من القرآن الکریم
ثمّ هاهنا نکتة حکمیّة ینبغی أن یقف علیها المتدبّر فی الکلام المنزل النبوی ووجوه معانیه وتأویلاته کلّ الوقوف ، وهو أنّ کل معنى لا یمانع الظاهر ولا ینفی ما یستفاد منه بحسب أصل معنى العربیّة مما یفهم منه العامة ویستکشفونه عن کتب التفاسیر ، بل یعمّه ویشمل غیره من وجوه بطون الکتاب ، المنطویة على الحقائق ،
على ما أشیر إلیه فی قوله صلَّى الله علیه وسلَّم : " إنّ للقرآن ظهرا وبطنا وحدّا ومطَّلعا " قاله الغزالى فی الإحیاء و اخرجه ابن حبان .
فذلک هو المعتبر المعوّل علیه عند المحقّقین ، کما فی الأیّام الثلاثة ، على ما اطَّلعت علیه .
وذلک لأن سائر المعانی مراد الله تعالى ، فإنّ المعنى أمر واحد یتنزّل ویترقّى بحسب مدارک الأمم ومدارج أذواقهم وأذهانهم عند التوجّه إلى الکلام ، وإذ کان القرآن جوامع الکلم کلَّها ، لا بدّ وأن یکون مطابقا لسائر المذاهب والآراء وجملة الأذواق والأذهان ، وعند التحقیق لا تنافی بین شیء من ذلک ، فلا تغفل عن النکتة .
مقایسة بین عیسى ویحیى علیهما السّلام
وحاصل هذه البشارة أنّه جاء بصفة الحیاة على وجه یتضمّن إجابة دعاء زکریّا ، وذلک فی علمه الذی بمثابة العلم فی الاظهار .
قال رضی الله عنه : ( وأعلم بسلامه علیه ) فی الأیام الثلاثة ، ( وکلامه صدق فهو مقطوع به وإن کان قول الروح : “ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا “ [ 19 / 33 ] أکمل فی الاتّحاد ) ، لأنّه اتّحاد فی مادّة التکلَّم التی لا یشوبه غیبة ولا تعدّد ، فهو التنزیه فی غایة التشبیه ولکن هذا لسان الولایة لا النبوّة حیث أنّه مصرّح بالاتّحاد الإطلاقی .
وإلیه أشار حیث أسند القول إلى الروح ، لا إلى عیسى .
وأیضا فإنّ الروح هو المکنّى عنه بکنایة التکلَّم مطلقا ، فلهذا الکلام أکملیّة فی طور الولایة والبطون ، ( فهذا أکمل فی الاتّحاد ) الذی یتکلَّم به لسان النبوّة ( والاعتقاد ) .
أما فی الاتّحاد : فلأنّه وإن اشتملت عبارته على ضمیر الغائب ، ولکنّه کنایة عن یحیى ، وهو مشهود حاضر ، فله الدلالة على الاتّحاد الکمالی ، مع قیامه بشرائط مقامه الذی یتکلَّم فیه ، فإنّه لسان النبوّة وینبغی أن یتکلَّم به بما لا یأبى مدارک أهل الحجاب عنه .
وأما فی الاعتقاد : فلأنّه أدفع للاحتمالات الواهیة المرخیة لعقود الاعتقادات ( وأرفع للتأویلات ) المشوّشة للمتردّدین من أهل الحجاب ، الذین معهم کلام الأنبیاء ظاهرا ( فإنّ الذی انخرقت فیه العادة فی حقّ عیسى إنما هو النطق ) فقط ، وذلک إنما یستلزم تمکَّن عقله وتکمّل آلات النطق الإنسانیة وتمامیته ،
قال رضی الله عنه : ( فقد تمکَّن عقله وتکمّل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه ، ولا یلزم للمتمکَّن من النطق - على أیّ حالة کان - الصدق فیما به ینطق ) لزوما عقلیّا برهانیّا خالیا عن قرائن الأحوال وخصائص المواد ( بخلاف المشهود له ) وقد نبّهت آنفا على وجه هذه العبارة ، من أنّ الضمیر وإن کان ضمیر غائب ، فإنّ مؤدّاه مشهود حاضر ( کیحیى ) .
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ:
قال الشیخ رضی الله عنه : ( ثم إنه بشره بما قدمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیا.
فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه، وکلامه صدق فهو مقطوع به، وإن کان قول الروح «والسلام علی یوم ولدت ویوم أموت ویوم أبعث حیا» أکمل فی الاتحاد، فهذا أکمل فی الاتحاد والاعتقاد وأرفع للتأویلات.
فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق، فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه الله فیه.
ولا یلزم للمتمکن من النطق على أی حالة کان الصدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى. )
قال رضی الله عنه : ( ثمّ إنّه بشّره بما قدّمه من سلامه علیه یوم ولد ویوم یموت ویوم یبعث حیّا . فجاء بصفة الحیاة وهی اسمه وأعلم بسلامه علیه ، وکلامه صدق فهو مقطوع به . وإن کان قول الرّوح :وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا [ مریم : 33 ] أکمل فی الاتّحاد ، فهذا أکمل فی الاتّحاد والاعتقاد وأرفع للتّأویلات . فإنّ الّذی انخرقت فیه العادة فی حقّ عیسى إنّما هو النّطق ، فقد تمکّن عقله وتکمّل فی ذلک الزّمان الّذی أنطقه اللّه فیه . ولا یلزم للمتمکّن من النّطق - على أیّ )
قال رضی الله عنه : ( ثم إنه ) أی الحق سبحانه کما أکرم زکریا بقضاء حاجته بتقدیمه على ذکر ولده ( بشره بما قدمه ) ، أی بسبب تقدیمه الحق على ذکر ولده ، فما فی « قدمه » مصدریة و « من » فی قوله ( من سلامه علیه ) للابتداء ، فإن التبشیر هو الإخبار بما فیه مسرة ، وصیروته تبشیرا إنما نشأت من المسرة اللازمة للمخبر به والمخبر به ههنا سلام اللّه على یحیى ، فصیرورتها الإخبار به تبشیر إنما نشأت مما فیه من المسرة أو المعنى ثم إنه ، أی الحق سبحانه بشر یحیى بما قدمه ،
أی بشیء قدمه ذلک الشیء وفضله على سائر الأنبیاء وذلک الشیء سلام اللّه علیه فی المواطن الثلاثة تفضیلا ، فإن ذلک لم یقع بالنسبة إلى نبی من الأنبیاء ف « من » فی " من سلامه علیه " بیانیة (یَوْمَ وُلِدَ) من رحم أمه وأم الطبیعة ( ویوم یموت ) بالموت الطبیعی أو بالبقاء أو بالفناء عن مقتضیات الطبیعة فی اللّه (وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا) [ مریم : 15 ] یبعثه یوم القیامة أو بالبقاء بعد الفناء وإذا کان فی هذه المرتبة یحیى به ذکر زکریا
قال رضی الله عنه : ( فجاء بصفة الحیاة ) فیها (وهی) ، أی صفة الحیاة ما أخذ منها ( اسمه ) الدال على ذکر حیاة زکریا به .
قال رضی الله عنه : ( واعلم بسلامه علیه وکلامه صدق فهو مقطوع به وإن کان قول الروح ) ، یعنی عیسى علیه السلام (وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا [ مریم : 33 ] أکمل فی ) الدلالة على ( الاتحاد ) ، فإنه یدل على الاتحاد بین المسلم والمسلم علیه فی نظر أهل الکشف ، فلأنهما الحق ولکن فی حجابیة عیسى وتعینه .
( فهذا ) القول الذی وقع فی شأن یحیى ( أکمل فی الاتحاد والاعتقاد ) ، أی فی معنى الجمع بینهما ، أما الاتحاد فلأن المسلم فیه هو الحق باعتبار هویته المتعینة ولا شک أن الهویة المطلقة فی الظهور على الهویة المتعینة .
وأما الاعتقاد فلأن اعتقاد الصدق فی کلام اللّه وخصوصا من أهل الحجاب أقوى من اعتقاده فی کلام العبد ( و ) کما أنه لکل فیما ذکر فهو ( أرفع للتأویلات ) التی تصرفه عن ظاهره (فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حق عیسى إنما هو النطق) فی الزمان الغیر المعتاد فیه النطق (فقد تمکن عقله وتکمل فی ذلک الزمان الذی أنطقه اللّه) على سبیل خرق العادة (فیه . ولا یلزم للمتمکن من النطق على).
قال رضی الله عنه : (حالة کان - الصّدق فیما به ینطق ، بخلاف المشهود له کیحیى )
(أی حالة کان ) ذلک المتمکن ( الصدق فیما به ینطق بخلاف المشهود له ) من الحق ( کیحیى ) علیه السلام .
ممدّالهمم در شرح فصوصالحکم، علامه حسنزاده آملی، ص:۴۵۷-۴۵۹
ثم إنّه تعالى بشّره بما قدّمه من سلامه علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّا فجاء بصفة الحیاة و هی اسمه و أعلم بسلامه علیه و کلامه صدق فهو مقطوع به.
سپس خداوند به زکریا بشارت داد به سلامت بودن فرزندش یحیى در اولیت و آخریتش که فرمود سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا (مریم: 15).
پس در آخر براى او صفت حیات آورد و این حیات، اسم اوست که یحیى بود و خداوند اعلام فرمود به سلام خودش بر یحیى و کلام خداوند، صدق است. پس این سخن، قطعى است (که یحیى در اول و آخر سالم است. یعنى از مقام عین ثابتش که از فیض اقدس فایض شده است تا به مقام ظهورش سالم از هر گونه حجاب انانیت و بعد از حق تعالى است.
و إن کان قول الروح وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا أکمل فی الاتحاد، فهذا اکمل فی الاتحاد و الاعتقاد.
هر چند که سخن روح اللّه عیسى علیه السلام: وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا (مریم: 33) اکمل در اتحاد است، این قول یحیى اکمل است در اتحاد و اعتقاد.
عیسى علیه السلام گفت: وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا اما درباره یحیى علیه السلام خداوند فرمود: وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا و قول عیسى (ع) اکمل در اتحاد است هم در نظر اهل کشف و هم در نظر اهل حجاب. اما در نظر اهل حجاب اینکه مسلّم و مسلّم علیه هر دو یک کس است که عیسى است اما به نظر اهل کشف مسلّم و مسلم علیه حق تعالى است در حجابیت تعین عیسى پس در نظر هر دو فریق مسلّم و مسلّم علیه در حق عیسى علیه السلام یکى است. از این رو اکمل در اتحاد است. اما درباره یحیى علیه السلام براى اینکه قول حق سبحانه «و سلام علیه ...» عبارت است از تجلى خداوند براى یحیى به آن چه که موجب است سلامت بودن او را از احکام کثرت و نقایص امکان و چون کثرت و امکان زایل شوند وحدت و وجوب ذاتى ظاهر گردند. پس اتحاد از قول حق در حق یحیى علیه السلام حاصل شد و این اتحاد از قول حق اکمل است از اتحادى که از قول عبد یعنى عیسى علیه السلام لازم میآید به نسبت اهل حجاب که قول عبد را یعنى عیسى را قول عیسى میدانند که تعین عیسوى حجاب آنان شد. اما اهل کشف، عیسى را لسان اللّه دانند که لسان او لسان حق است که به حق تعالى ناطق بود و بر خویشتن سلام کرد یا حق سلام بر نفس خود در حجابیت عیسى و تعین او کرده است و این وجه به نسبت به ارباب کشف و عرفان است و از آن رو کلام حق تعالى درباره یحیى اکمل در اعتقاد است که نفوس بشرى بهترى میپذیرند سلام حق را بر کسى یا سلام بندهای را بر خویشتن.
و أرفع للتأویلات فإن الذی انخرقت فیه العادة فی حقّ عیسى إنّما هو النطق، فقد تمکّن عقله و تکمّل فی ذلک الزمان الذی أنطقه اللّه فیه و لا یلزم للمتمکن من النطق- على أی حالة کان- الصدق فیما به ینطق.
اما اینکه کلام حق درباره یحیى رفیعتر براى تأویلات است، از این روست که آن چه درباره عیسى خرق عادت شد، این است که عیسى در آن زمان تکمّل یافت و عقل او تمکن یافت که خداوند او را به نطق آورد و صرف تمکن از نطق بر هر حالت که باشد لازم نمیآورد. صدق در آن چه را که از آن ناطق شد.
یعنى صرف نطق خواه از کودک گاهوارهای و خواه غیر او دلالت بر صدق آن ندارد.
بخلاف المشهود له کیحیى.
به خلاف آن کسى که حق تعالى درباره او شهادت داد مانند یحیى (که آن جا عیسى گفت سلام بر من إلخ ... و اینجا خدا گفت سلام بر او ... إلخ).
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص:۸۸۱
ثمّ إنّه بشّره بما قدّمه من سلامه علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّا. فجاء بصفة الحیاة و هى اسمه و أعلم بسلامه علیه، و کلامه صدق فهو مقطوع به.
یعنى بشارت داد حقّ سبحانه و تعالى زکریا را علیه السلام به این معنى که پسرش موصوف است به سلامت اولیّه و آخریّه؛ یا اخبار و ایماء است به این کلام انشائیّه که دعاء است که حقّ سبحانه و تعالى عین ثابته او را که فائض است به «فیض اقدس»، سلامت از نقائص ارزانى داشته است؛ و قابلیّت و استعداد آن داده که حقّ سبحانه و تعالى او را به «اسم سلام» متجلّى شود تا در کنف سلامت باشد از احتجاب به انانیّت و ظهور نفس او به موجبات بعد از حضرت عندیّت، روزى که زاده است در اولیّتش و روزى که بمیرد در آخریّتش و روزى که زنده مبعوث گردد، یعنى روز تحقّق به وجود باقى حقّانى بعد از وجود به وجود موهوم فانى.
پس حقّ اسم یحیى را که دال بر صفت حیات است آورد و در کلام یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا صفت حیات او را در قیامت که منبئ از کمالات و رفعت درجات اوست ایراد کرد؛ و صدق کلام حقّ مقطوع به است. پس در سلام حقّ مر یحیى را بدین اسالیب مخصوصه متضمّن اظهار کمالات و مشتمل شرح علوّ درجات اوست.
و إن کان قول الرّوح وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا أکمل فى الاتّحاد، فهذا أکمل فى الاتّحاد و الاعتقاد و أرفع للتّأویلات.
یعنى اگرچه کلام عیسى علیه السلام که گفت وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ از روى تکلم حق در ماده عیسویه اکمل است در اتحاد؛ امّا قول حقّ سبحانه و تعالى در حقّ یحیى که مىگوید وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ الآیة اکمل است در اتحاد و اکمل در اعتقاد و ارفع مر تأویلات را، زیرا که سلام حق مر یحیى را عبارت است از تجلّى او به آنچه موجب سلامت بودن یحیى است از احکام کثرت و نقائص امکان، و ارتفاع لازم موجب ارتفاع ملزوم.
پس چون کثرت و امکان مرتفع شد وحدت و وجوب ذاتى ظاهر گردد و اتحاد به حصول پیوندد.
و اینکه متکلّم از میان برخیزد و حقّ با زبان بنده سخن گوید ادخل در اتحاد باشد، از آنکه تکلّم از بنده صادر شود.
و گوئیم به حقّ حدیث مشهور ناطق به حقّ است. و اکمل در اعتقاد از آن جهت است که سلام حق مر بنده را نزد نفوس مقبولتر است از سلام بنده مر نفس خود را. و از آن روى ارفع است مر تأویلات را که در اینجا حقّ لسان او شده است به خلاف عیسى علیه السلام که آنجا احتیاج به تأویل هست که گوئیم لسان عیسى لسان حق است به حکم حدیث مشهور. پس در حجاب و تعیّن عیسى مسلّم حقّ باشد؛ و این در نظر حجاب ظاهر نیست.
اما دعا و سلامى که مطلوب یحیى است چون حقّ بدان متکلّم شود و او از روى فناء مستغرق حقّ شده باشد و به لسان او متکلّم حقّ گشته، این معنى اهل کشف و عرفان چنانکه درمىیابند اهل حجاب نیز مىدانند.
فإنّ الّذى انخرقت فیه العادة فى حقّ عیسى أنّما هو النّطق، فقد تمکّن عقله و تکمّل فى ذلک الزّمان الّذى أنطقه اللّه فیه. و لا یلزم للمتمکّن من النّطق- على أىّ حالة کان- الصّدق فیما به ینطق، بخلاف المشهود له کیحیى.
یعنى آنچه خارق عادت بود در حقّ عیسى علیه السلام نطق بود در حالت طفولیت، پس ازین خارق عادت تمکّن عقل و تکمّل در زمان نطق معلوم مىگردد، امّا از تمکّن بر نطق متمکّن- بر هر حالى که باشد- صدق در متکلّم به لازم نمىآید چه ممکن است عقلا که کلام او مطابق واقع نباشد «بخلاف المشهور له کیحیى» به خلاف مشهود له چون یحیى که حقّ تعالى در حقّ او فرمود وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ تا آخر آیه.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۴۲
ثمّ أنّه بشّره بما قدّمه من سلامه علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّا. فجاء بصفة الحیاة و هی اسمه و أعلم بسلامه علیه، و کلامه صدق فهو مقطوع به.
شرح حق- عزّ شأنه- فرمود یحیى را به آن که عین ثابته او را به فیض اقدس قابل اسم «السّلام» گرداند، تا به سلامت ماند از احتجاب به انانیت، و ظهور نفس به آن صفاتى که موجب بعد باشد. و ذکر صفت حیات فرمود که «یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا»، و حیات اسم حق است یا اسم یحیى، و اسم و صفت از آن روى که نسباند از اسماى مترادفه باشد، اگر چه به اعتبارى دیگر میان اسم و صفت عموم و خصوصى هست در اعلام کردن حق یحیى را به سلام روز قیامت.
موجب کمالات یحیى است که کلام حق صدق است.
و إن کان قول الرّوح «وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا» أکمل فی الاتّحاد، فهذا أکمل فی الاتّحاد و الاعتقاد و أرفع للتّأویلات.
شرح اهل تحقیق مىگویند که اتحادى که مستفاد است از قول عیسى اکمل است. زیرا که [مایه] ارتفاع احکام کثرت و نقایص، و ظهور وجوب و وحدت هویّت است در مادّه عیسوى. امّا اهل ظاهر گفتند در اتّحاد عیسى به تأویل حاجتست، که به حکم حدیث «کنت سمعه و بصره»، حق در حجابیّت و تعیّن عیسوى، خود به خود سلام کرد. و در قول یحیى به هیچ تأویل محتاج نیست، و به اعتقاد و قبول نزدیکترست.
فإنّ الّذی انخرقت فیه العادة فی حقّ عیسى إنّما هو النّطق، فقد تمکّن عقله و تکمل فی ذلک الزّمان الّذی أنطقه اللّه فیه. و لا یلزم للمتمکّن من النّطق- على أیّ حالة کان- الصّدق فیما ینطق به، بخلاف المشهود له کیحیى.