عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

عرفان شیعی

عرفان اسلامی در بستر تشیع

الفقرة الرابعة :


جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )

 

قال رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السّلطان الأعظم فی هذه النشأة الصّوریّة الإنسانیّة ، وبه جاءت الشّرائع المنزلة فشبّهت ونزّهت ، شبّهت فی التّنزیه بالوهم ، ونزّهت فی التّشبیه بالعقل . فارتبط الکلّ بالکلّ ، فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه . قال اللّه تعالى :لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌفنزّه وشبّه ،وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ[ الشورى : 11 ] فشبّه . وهی أعظم آیة نزلت فی التّنزیه ومع ذلک لم تخل عن التّشبیه بالکاف . فهو أعلم العلماء بنفسه ، وما عبّر عن نفسه إلّا بما ذکرناه . ثمّ قال :سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ( 180 ) [ الصافات : 180 ].  وما یصفونه إلّا بما تعطیه عقولهم . فنزّه نفسه عن تنزیههم إذ حدّدوه بذلک التّنزیه ، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا . )

 

(فالوهم هو السلطان الأعظم ) المستولی القاهر فی هذه النشأة ، أی الخلقة

 

(الصوریة الکاملة الإنسانیة وبه) ، أی بالوهم والحکم به فی الاعتقاد (جاءت الشرائع المنزلة) من اللّه تعالى (فشبهت) ، أی الشرائع الحق تعالى ونزهت أیضا الحق تعالى لیعرف سبحانه ظاهرا وباطنا وأوّلا وآخرا (فشبهت) الحق سبحانه فی حال التنزیه له لحکمها (بالوهم) فی الصور (ونزهت) أیضا الحق تعالى فی حال التشبیه له لحکمها (بالعقل) فی العجز عنه (فارتبط الکل) ، أی جمیع صور التشبیه المحسوسة والمعقولة والموهومة (بالکل) ، أی جمیع مراتب التنزیه .

 

(فلا یمکن أن یخلو تنزیه) للحق تعالى (عن تشبیه) أصلا ، فإن المنزه للحق تعالى لا بد أن یتصوّر الحق تعالى فی خیاله وقت الحکم علیه بالتنزیه عن کل ما لا یلیق به من کل ما سواه ، فإن الحکم فرع التصوّر لأنه لا یمکن الحکم على شیء بأمر من الأمور إلا بعد تصوّره فی الذهن ، وإلا لم یکن حکم أصلا ، وهو بدیهی عند العقلاء فقد لزم من التنزیه التشبیه فی کل ما وجد تنزیه ولا یمکن أن یخلو أیضا تشبیه للحق تعالى بشیء من الصور (عن تنزیه) أصلا فإن من شبهه سبحانه بصورة حسیة أو عقلیة حکم بأنه لا یشبه کل ما عداها من الصور وهو التنزیه للحق تعالى .

 

قال اللّه تعالى :"لَیْسَ کَمِثْلِهِ" سبحانه "شَیْءٌ"[ الشورى : 11 ] بإثبات المثل له فنزّه مثله تعالى عن مشابهة کل شیء بکاف التشبیه المنفیة بلیس فلزم من ذلک تنزیه نفسه بالأولى وشبّه نفسه تعالى بإثبات المثل له ("وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ")، أی لا سمیع ولا بصیر غیره تعالى ، فإن تعریف الطرفین یفید الحصر کقوله تعالى :هُوَ الْحَیُّ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ[ غافر : 65 ] .

فشبه سبحانه نفسه بإثبات صورة کل سمیع بصیر أنه صورته کما ورد فی الحدیث : « کنت سمعه الذی یسمع به وبصره الذی یبصر به » .

 

( وهی) ، أی هذه الآیة (أعظم آیة) فی القرآن (نزلت فی التنزیه) الإلهی (ومع ذلک) ، أی کونها نزلت فی التنزیه لم تخل عن تشبیه للّه تعالى (بالکاف) أی بسببها لأنه یلزم منها ثبوت المثل له تعالى وهو تشبیه ، فلو لم تکن الکاف لانتفى المثل بالکلیة والأصل عدم الزیادة فی الکاف وفی المثل ، فالتقریر على أصلیة کل واحد منهما وهو الألیق ببلاغة القرآن العظیم .

 

(وهو) ، أی اللّه تعالى الذی أنزل هذه الآیة أعلم العلماء بنفسه سبحانه ومع ذلک ما عبر تعالى (عن نفسه إلا بما ذکرناه) من الآیة المذکورة (ثم قال اللّه) تعالى أیضا عن نفسه (سبحان ربک) والخطاب لمحمد صلى اللّه علیه وسلم ،

 

أی سبح ربک ونزهه وقدسه (رب العزة) ، أی الرفعة عن إدراک العقول والحواس (عما یصفون) ، أی الواصفون له تعالى مع کثرة اختلافهم فی أوصافه تعالى وما ینبغی أن یکون علیه تعالى (وما یصفونه) ، أی الواصفون المنزه عن وصفهم إلا بما تعطیه لهم (عقولهم) مما ینبغی أن یکون علیه عندهم لنبذهم الوقوف مع الشرع وما جاء به من الأوصاف .

 

(فنزه) سبحانه نفسه بکلمة سبحان التی هی علم على التسبیح (عن تنزیههم) ، أی تنزیه الواصفین له تعالى إذ ، أی لأنهم (حدوه) ، أی جعلوا له تعالى حدا (بذلک التنزیه) الذی أتوا به فی حقه تعالى عندهم فإنهم حکموا علیه بعدم مشابهته لشیء مطلقا وکل محکوم علیه قد تصوّره الحاکم علیه فی نفسه بصورة غفل عنها فی وقت الحکم علیه لاشتغاله بمضمون الحکم من نفی مشابهة کل شیء له تعالى والتصور بالصورة هو التحدید بالحد (وذلک) إنما کان (لقصور العقول کلها عن إدراک مثل هذا) التعریف الإلهی الوارد عنه تعالى من التنزیه فی التشبیه والتشبیه فی التنزیه


شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )

 

فقال رضی الله عنه : ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الانسانیة وبه ) أی وبهذا المعنى وهو التشبیه ( جاءت الشرائع المنزلة ) والتنزیه أعاد تنزیل الشرائع لیورد بعض الأحکام علیها .

 

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فشبهت ونزهت شبهت فی التنزیه ) أی فی تنزیه العقل ( بالوهم ونزهت فی التشبیه ) أی فی تشبیه الوهم ( بالعقل فارتبط الکل بالکل ) أی ارتبط کل واحد منهما بالآخر ( فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه ) ولما فرغ عن بیان التنزیه والتشبیه شرع فی إیراد الآیات الجامعة بین التنزیه والتشبیه

 

فقال رضی الله عنه : ( قال تعالى :لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) ( فنزه ) بحکم العقل ( فشبه ) بحکم الوهم فالتنزیه ناظر إلى جهة النفی وهو على تقدیر زیادة الکاف والتشبیه ناظر إلى جهة الإثبات لأنه لما نفى المماثلة عن مثله فقد أثبت المثل لنفسه وهو التشبیه .

والمراد بالمثل هو الإنسان المخلوق على صورته والمراد بالمماثلة هو الاتصاف بصفات الحق کالحیاة والعلم والقدرة وغیر ذلک ما عدا الوجوب الذاتی

 

قال الشیخ رضی الله عنه :  (وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُفشبه ) ولم یقل ونزه وإن کان فیه التنزیه أیضا لعدم استفادة التنزیه من نفس الکلام بل إنما یستفاد التنزیه من تقدیم الضمیر بخلاف الأول فإن التنزیه والتشبیه مستفاد من نفس الکلام ( وهی ) أی هذه الآیة ( أعظم آیة تنزیه نزلت ومع ذلک لم تخل عن تشبیه بالکاف فهو ) أی الحق ( اعلم العلماء بنفسه وما عبر عن التعبیر عن نفسه إلا بما ذکرناه ) من التنزیه والتشبیه بحکم العقل والوهم ( ثم قال سبحان ربک رب العزة عما یصفون ، وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حددوه بذلک التنزیه ) والتحدید بالتنزیه تشبیه وهم لا یشعرون بذلک .

 

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( وذلک ) التحدید الذی یلزمهم من تنزیههم ( لقصور العقول عن إدراک مثل هذا ) أی عن إدراک أن التنزیه عین التحدید بخلاف الوهم فإنه یدرک ذلک لذلک حکم على العقل بالتشبیه فیما نزهه فلما نزه وشبه ثم نزه نفسه عن التنزیه وأبقى التشبیه على حاله کان الاعتماد فی إدراک الأمر على ما کان علیه فی نفسه على الوهم دون العقل فإن الأمر فی نفسه لا یخلو عن صورة ما بالشرع والکشف ، والعقل یجرده عنها دائما والوهم یشبهها له دائما.


شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )

 

قال رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.  فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف. فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه. ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم. فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )

 

قلت : الشیخ رضی الله عنه وصف حال الوهم فی الإنسان وأنه سلطان عظیم لقبوله التنزیه والتشبیه وما جمعهما إلا عارف وأما العقل فهو بشطر المعرفة أنسب، لأنه یقتضی التنزیه دون التشبیه وأما الحس فلا یقتضی إلا التشبیه والجامع هو الوهم أو المحقق وما ذکره بعد ظاهر.


شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )

 

قال الشیخ رضی الله عنه :  (فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه النشأة الإنسانیة الکاملة ، وبه جاءت الشرائع المنزلة ، فشبّهت ونزّهت ، شبّهت فی التنزیه بالوهم ، ونزّهت فی التشبیه بالعقل ، فارتبط الکلّ بالکلّ ، فلم یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ، ولا تشبیه عن تنزیه، قال تعالى : "لَیْسَ کَمِثْلِه ِ شَیْءٌ" فنزّه وشبّه ) .

 

یعنی  رضی الله عنه  : نزّه فی عین التشبیه ، لأنّه نزّه فی مماثلة المثل ما لا یماثله فی هذه المثلیة وهو عین التشبّه ، لأنّه إثبات المثل ونفی مماثلته ، فنزّه أن یکون شیء من الأشیاء مثلا لهذا المثل المنزّه ، فینتفی عن الحق المماثلة بالأحرى والأحقّ ، وذلک على أنّ الکاف غیر زائدة ، فهو - کما ذکرنا - تنزیه فی تشبیه أو تشبیه فی تنزیه ، وکلاهما سائغ فیه ، فتأمّل .

 

 ( "وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ" فشبّه)  أی شبّه فی عین التنزیه ، لأنّه أثبت السمع والبصر اللذین هما ثابتان عرفا للعبد ، ولکنّه خصّص الإضافة إلیه - سبحانه - فإنّه حملهما على هویته تعالى المنزّهة المقدّسة عن أن یکون معه غیره ، فهو السمیع لا سمیع غیره معه ، وهو البصیر لا بصیر سواه دونه کذلک ،

ولذلک یسوغ أیضا کالأوّل فی " لَیْسَ کَمِثْلِه ِ " أن یکون تنزیها فی عین التشبیه من حیث تخصیص السمیعیة والبصیریة اللتین اشترک فیهما ، عرفا وعقلا وشرعا لا کشفا کلّ حیوان ذو بصر وسمع بالحق دونه إن فرضت غیرا ، فانظر تداخل الحقائق بعضها فی البعض من حیث النظرة الکشفی والتحقیق الشهودی الکمالی .

 

قال رضی الله عنه  : ( وهی أعظم آیة نزلت فی التنزیه ، ومع ذلک لم تخل عن تشبیه بالکاف ، فهو أعلم العلماء بنفسه ، وما عبّر عن نفسه إلَّا بما ذکرناه ، ثم قال :   ( سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ ) وما یصفونه إلَّا بما تعطیه عقولهم ، فنزّه نفسه عن تنزیههم ، إذ حدّدوه بذلک التنزیه ، وذلک لقصور العقل عن إدراک مثل هذا ) .

 

یعنی رضی الله عنه  قصور العقل المقیّد بالقوّة البشریة النظریة بالفکر ، لا العقول المنوّرة القابلة نور التجلَّی والوهب الإلهیّین على الکشف والشهود .


شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )

 

قال رضی الله عنه :  (فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه النشأة الصوریة الکاملة الإنسانیة . وبه جاءت الشرائع المنزلة فشبهت ونزهت شهت فی التنزیه بالوهم ونزهت فی التشبیه بالعقل فارتبط الکل بالکل ، فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه ، قال الله تعالى : " لَیْسَ کَمِثْلِه شَیْءٌ "  فنزه وشبه ).

 

أی نزه فی عین التشبیه حیث نفى عن کل شیء مماثلة فی مثلیته وهو عین التشبیه. لأنه إثبات المثل .

ولما نفى عن کل شیء مماثلة المثل نزه الحق أن یکون مثلا له لأنه شیء من الأشیاء فلا یماثل ذلک المثل ، وإذا لم یکن مثل مثله فبالأحرى أن یکون ذلک المثل لیس مثلا له وذلک فی غایة التنزیه ، فهو تشبیه فی تنزیه وتنزیه فی تشبیه (" وهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ " فشبه )

أی فی عین التنزیه لأنه أثبت له السمعیة والبصریة اللتین هما صفتان ثابتتان للعبد وهو محض التشبیه ، لکنه خصصهما بالصیغة الترکیبیة المفیدة للحصر حیث حمل الصفتین المعرفتین بلام الجنس على ضمیره ، فأفاد أنه هو السمیع وحده لا سمیع غیره ، وهو البصیر وحده لا بصیر غیره وهو عین التنزیه ، فتأمل

 

قال رضی الله عنه :  (وهی أعظم آیة نزلت فی التنزیه ، ومع ذلک لم تخل عن تشبیه بالکاف ، فهو أعلم  العلماء بنفسه ، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه ، ثم قال :" سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ " وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم ، فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حددوه بذلک التنزیه ، وذلک لقصور العقل عن إدراک مثل هذا)

 

یعنى العقول البشریة المفیدة بالنظر الفکری، لا العقول المنورة بنور التجلی والکشف الشهودی.

 

مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )

 

قال رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة ، وبه جاءت الشرائع المنزلة فشبهت ونزهت ، شبهت ) أی ، الشرائع .

( فی التنزیه ) أی مقام التنزیه ( بالوهم ) أی ، بلسان الوهم . إذ الوهم لا یعطى إلا إدراک المعانی الجزئیة فی الصور الحسیة ، فهو یتصور موجودا ما فی الخارج ، مشخصا مفارقا عن

غیره ، منزها عن کونه جسما أو جسمانیا أو زمانیا أو مکانیا . وذلک عین التشبیه .

 

قال رضی الله عنه :  ( ونزهت فی التشبیه بالعقل ) أی ، نزهت الشرائع فی مقام التشبیه بلسان العقل ، إذ العقل یجرد المعانی الکلیة عن الغواشی الحسیة التی یثبتها الوهم . ( فارتبط الکل بالکل . ) أی ، التشبیه والتنزیه .

قال رضی الله عنه :  ( فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ، ولا تشبیه عن تنزیه . ) وذلک لأن کلما نزهته عنه من النقائص ، فهو ثابت له عند ظهوره فی المراتب الکونیة وهو التشبیه .

وکلما شبهته وأثبت له من الکمالات ، فهو منفى عنه فی مرتبة أحدیته وهو التنزیه .

 

قال رضی الله عنه :  ( قال الله تعالى : "لیس کمثله شئ " فنزه وشبه . ) أما تنزیهه فظاهر ، لأنه نفى المماثلة على تقدیر زیادة ( الکاف ) . وعلى عدم زیادته أیضا یلزم المطلوب ، لأن نفى المماثلة عن المثل ، یوجب نفى المماثلة عن نفسه بطریق الأولى .

وأما تشبیهه ، فإنه أثبت له مثلا ونفى عنه المماثلة . وإثبات المثل تشبیه .

ولیس ذلک المثل إلا الإنسان المخلوق على صورته ، المتصف بکمالاته إلا الوجوب الذاتی الفارق بینهما . کما مر فی ( الفص الآدمی ) .

 

قال الشیخ ، رضی الله عنه ، فی کتاب الأسرار والصلاة : على أول مبدع کان ولا موجود ظهر هنالک ولا نجم فسماه مثلا . وقد أوجده فردا لا ینقسم فی قوله : "لیس کمثله شئ " . وهو العالم الفرد العلم .

 

قال رضی الله عنه :  ( "وهو السمیع البصیر " فشبه . ) لأنه أثبت له ما هو ثابت لغیره . ونزه أیضا فی هذا القول ، لأن تقدیم الضمیر یوجب حصر السمع والبصر فیه ، فنزه عن المشارکة مع الغیر فیهما.

 

قال رضی الله عنه :  (وهی أعظم آیة تنزیه نزلت ، ومع ذلک لم تخل عن تشبیه ، ب( الکاف ) . فهو أعلم العلماء بنفسه ، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه . ثم ، قال : " سبحان ربک رب العزة عما یصفون " . ) أی ، عما یصفونه بحسب مبالغ عقولهم .

قال رضی الله عنه :  ( وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم . فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حددوه بذلک التنزیه.) لأن التمیز عن کل شئ محدود بتمایزه عنها .

( وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا.) أی ، وذلک التحدید یحصل من قصور العقول عن إدراک الحقائق الإلهیة وشؤونها على ما هی علیها . وما استفادت العقول المنورة هذه المعانی أیضا إلا بإعلام الله والاطلاع على أسرار آیاته ، لا بأنفسهم .


خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )


قال رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السّلطان الأعظم فی هذه النشأة الصّوریّة الإنسانیّة ، وبه جاءت الشّرائع المنزلة فشبّهت ونزّهت ، شبّهت فی التّنزیه بالوهم ، ونزّهت فی التّشبیه بالعقل ، فارتبط الکلّ بالکلّ ، فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه ) .


قال الشیخ رضی الله عنه :  (فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه ) الصورة الکاملة المتعقلة للمجردات ( الإنسانیة ) بخلاف الملائکة ، ومن صار فی حکمهم کإلیاس علیه السّلام ، ولا ینافی حکم الوهم فیه کماله ، إذ ( به جاءت الشرائع المنزلة ) التی لا یتم إدراک العقل بدونها ، کما لا یتم إدراک الحواس بدون الشمس ، وإن کانت الشمس إنما تدرکها الحواس ،


( فشبهت ) بحکم الوهم ، ( ونزهت ) بحکم العقل لصحة إدراکهما ، فجمعتهما فی موضع واحد ، إذ ( شبهت ) فی مقام ( التنزیه بالوهم ) ؛ فإنه یتبادر إلیه عند ظهوره فی المظاهر بصورها أن له هذه الصور فی ذاته مع تنزهه فی ذاته عنها ، ( ونزهت ) فی مقام ( التشبیه بالعقل ) ،


فإنه یقول : أنه وإن ظهرت له هذه الصورة فی المظاهر ، فهو على تنزه الرائی ؛ لأن ما بالذات لا یزول بالغیر ، ( فارتبط الکل ) من التنزیه والتشبیه ( بالکل ) من غیر تناقض ، بل على سبیل الوجوب ، ( فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ، ولا تشبیه عن تنزیه ) ؛ لاختلاط حکم العقل والوهم من غیر مفارقة أحد الحکمین للآخر .


قال رضی الله عنه :  (قال اللّه تعالى :لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ، فنزّه وشبّه ،وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ[ الشورى : 11 ] فشبّه ، وهی أعظم آیة نزلت فی التّنزیه ، ومع ذلک لم تخل عن التّشبیه بالکاف ؛ فهو أعلم العلماء بنفسه ، وما عبّر عن نفسه إلّا بما ذکرناه ، ثمّ قال :سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ[ الصافات : 180 ] ، وما یصفونه إلّا بما تعطیه عقولهم ، فنزّه نفسه عن تنزیههم إذ حدّدوه بذلک التّنزیه ، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا ) .


والدلیل على الجمع بینهما فی الشرائع ما ( قال اللّه تعالى :لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ [ الشورى : 11 ] ، فنزه ) بنفی مثل المثل أولا ، ولزمه نفی المثل ثانیا ، وإلا کان نفسه مثلا لمثله ، ولکنه نسبه أولا ، إذ لم ینفه المثل من أول الأمر ،( وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ ،فشبه ) تصریحا بما فهم أولا من التشبیه فی ضمن التنزیه ، فعلم أن هذا التشبیه أیضا فی ضمن التنزیه ، کما أن ذلک التنزیه فی ضمن التشبیه ، ( وهی أعظم آیة نزلت فی التنزیه ).


"" أضاف المحقق :

التنزیه : هو تعالى الحق عما لا یلیق بجلال قدسه الأقدس ، والتنزیه على ثلاثة أقسام : تنزیه الشرع ؛ هو المفهوم فی العموم من تعالیه تعالى عن المشارک فی الألوهیة ،

وتنزیه العقل : هو المفهوم فی الخصوص من تعالیه تعالى عن أن یوصف بالإمکان ،

وتنزیه الکشف : هو المشاهد لحضرة إطلاق الذات المثبت للجمعیة للحق ؛ فإن من شاهد إطلاق الذات صار التنزیه فی نظره ، إنما هو إثبات جمعیته تعالى لکل شیء ، وإنه لا یصح التنزیه حقیقة لمن لم یشاهده تعالى کذلک .أهـ لطائف الإعلام."" 


قال رضی الله عنه :  (ومع ذلک لم تخل عن تشبیه بالکاف ) المشعرة به من وجه ، إذ تقدیر زیادتها خلاف الأصل بل لا یجوز أن یقال فی القرآن بالزیادة الخالیة عن الفائدة ، وإذا لم تخل أعظم الآیات الواردة فی التنزیه عن التشبیه ، فما ظنک بآیات التشبیه ، وبما دون هذه الآیة من آیات التنزیه والإخبار ، ولولا أن فی الجمع بین التنزیه والتشبیه کمال المعرفة لم یرد ذلک فی کلام اللّه تعالى ،


إذ ( هو أعلم العلماء بنفسه ، وما عبر عن نفسه ) على لسانه ، ولسان رسوله صلّى اللّه علیه وسلّم مع کمال قدرته على العبارات الصریحة فی جمیع الأمور ( إلا بما ذکرناه ) من التشبیه أو التنزیه معه ، فإن صح أنه ذکر محض التنزیه ،

فلا شکّ أنه ( ثم قال :سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ) المانعة لوصول العقول والأوهام إلیه( عَمَّا یَصِفُونَ[ الصافات : 180 ] ) ؛ فدخل فیه أرباب العقول والأوهام جمیعا ، ولا شکّ أنه لا عبرة بالوهم ما لم یصدقه العقل ، فالآیة لتنزیه الحق نفسه عن تنزیهات العقلاء .


کما قال رضی الله عنه : ( وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم ) التی تمنع عزته وصولها إلیه ، ( فنزه نفسه عن تنزیههم ) وإن صح به إیمانهم ، إذ القائل بالتشبیه المحض کافر ( إذ حددوه بذلک التنزیه ) حتى منعوا ظهوره فی المظاهر ، ومنعوا وصفه بالصفات التی توجد فی خلقه ما یناسبها نوع مناسبة ؛ ( وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا ) الأمر الجامع بین التنزیه والتشبیه ؛ لأنه من جملة المدرکات المختصة بنوع خاص ، فالعقل وإن کان أعلاها ، فهو قاصر على إدراک المجردات ، فلا یدرک الحق إلا من جهة تجرده ، وهی جهة التنزیه والوهم یدرکه من جهة التشبیه .


شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )


( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیّة ) .

ویمکن أن یجعل هذا إشارة إلى تأویل ما رمز فیه من القصّة المصدّر بها ، فإنّ قریة جمعیّة هذه النشأة التی فیها صنم الصورة الکاملة الإنسانیّة - الملوّح إلیه فی کلامه ظاهرا سلطانها - إنما هو الوهم وذلک الصنم قد اختصّ به على ما بیّن فی طیّ عبارته هذه .


الآیات الناظرة بحکم الوهم

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( وبه جاءت الشرایع المنزلة ) أی بحکم الوهم ومقتضاه أنزلت الآیات الکاشفة عن التشبیه ، کقوله تعالى : “  وَما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلکِنَّ الله رَمى “  [ 8 / 17 ] وقوله : “  لَیْسَ کَمِثْلِه ِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ “  [ 42 / 11 ] - وغیره من الآیات .

( فشبّهت ونزّهت : شبّهت فی التنزیه بالوهم ) ، إذ من شأن الوهم أن یعیّن المعانی الکلَّیّة المنزّهة عن الموادّ المشخّصة ویشخّصها ،

ثمّ یجری علیها أحکام الجزئیّات والأشخاص کما أنّ من شأن العقل أن ینتزع من الأشخاص المادیّة موادّهم المشخّصة ، وحذف عنهم موجبات التشخّص بإجراء أحکام الکلیّات المنزّهة عن الموادّ علیها ولذلک قال : ( ونزّهت فی التشبیه بالعقل ) .


الکلی والجزئی

ثمّ إذ قد کان الأمر فی الوجود بین کلَّین :

کلّ منزّه عن الموادّ المشخّصة التی یلبسه إیّاها الوهم ، وبها یدرکه ، وهو المسمّى بالکلی فی عرف النظر .

وکلّ متلبّس بالموادّ المشخّصة ینتزعها عنه العقل ، وبها یتعقّله ، وهو الذی یسمّى بالجزئی عندهم .

وذلک لما تقرّر فی المقدّمة أنّ الإطلاق له صورتان : مؤدّى إحداهما التنزیه ، ومؤدّى الأخرى التشبیه وإذ کان ظاهر الإطلاق هو الکلیّة الإحاطیّة ، فهی صورته .

ولذلک قال : ( فارتبط الکلّ بالکلّ ) ارتباط الکلَّی بجزئیه - وهو الکلّ - والکلّ بجزئه وهو الکلَّی ویلازم أحدهما الآخر ، تلازم حکم العقل حکم الوهم ( فلم یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ، ولا تشبیه عن تنزیه ) .

 

التنزیه فی عین التشبیه فی القرآن الکریم

أما الأول فکما ( قال تعالى : "لَیْسَ کَمِثْلِه ِ شَیْءٌ " فإنّه ظاهر فی التنزیه ، حیث نفى عن کلّ شیء أن یماثل مثله ، فضلا عن أن یکون مثله .

ولذلک قال : ( فنزّه ) .

وإذ قد توجّه النفی إلى مثل المثل - الذی هو مدلول کاف التشبیه - یکون المثل مثبتا فی أصل دلالة الآیة ، وقوله : ( فشبّه ) إشارة إلیه .

فعلم أن التنزیه والآیات الدالَّة علیه لا یخلو عن تشبیه ، وکذلک التشبیه والآیات الدالَّة علیه لا یخلو عن التنزیه ، کما فی قوله تعالى : ( "وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ "  ) ، فإنّ ظاهره أن صاحب السمع والبصر هو الحقّ ، وهو محض التشبیه ولذلک قال : ( فشبّه ) بحسب الدلالة التی له فی أصل معناه اللغوی .

ونزّه أیضا بحسب الدلالة التی له أیضا ، وذلک بحسب خاصیّة الترکیب لدى التخاطب ، وهو ما یفید الحصر من وضع صورة ترکیبه - على ما بیّن فی صنعة الأدب - وما قال : « فنزّه » اکتفاء بما مهّد أنّ کل تشبیه لا یخلو عن تنزیه ، وتنبیها أیضا على أنّ دلالته على التنزیه لیست غیر دلالته على محض التشبیه ، فإنّ تنزیهه یحصر السمع والبصر فیه ، وهو عین التشبیه الکاشف عن محض التنزیه .

ولذلک قال رضی الله عنه : (وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم یخل عن تشبیه بالکاف)، فإنّ أصل معنى الکاف لغة هو التشبیه .

هذا ما انزل لبیان تعریف الحقّ نفسه ، من القرآن الذی هو کلام الله المنزل على عبده ، یعنی الخاتم ، ( فهو أعلم العلماء بنفسه ، وما عبّر عن نفسه إلَّا بما ذکرناه ) . قصور المنزّهین من أهل النظر عن التنزیه الحقیقی  ثمّ إنّه بعد ما أظهر معنى التنزیه الحقیقی وبیّن حقیقته ، نبّه على قصور التنزیه الرسمی الذی هو مدرک العقول الخالیة عن آثار الجمعیّة القلبیّة الإنسانیّة ،


وإلیه أشار بقوله : ( ثمّ قال : “  سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ “)  [ 37 / 180 ] ، والعامّة من ذوی العقول النظریّة ، وأهل الکثرة الإمکانیّة ، على ما هو مدلول ضمیر الجمع فی “  یَصِفُونَ “ والمفهوم منه ذوقا ولغة ، ( وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم فنزّه نفسه عن تنزیههم ) ، وهو التنزیه الذی یقابل التشبیه ، وهو المقیّد المحدّد ( إذ حدّدوه بذلک التنزیه ، وذلک لقصور العقل عن إدراک مثل هذا ) ، لغلبة التجرّد على نشأته القدسیّة العلیة ، على ما علیه الملأ الأعلى . ما جاء فی الشرائع مما تحکم به الأوهام

 

شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ:

قال الشیخ رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة، و به جاءت الشرائع المنزلة فشبهت و نزهت، شبهت فی التنزیه بالوهم، و نزهت فی التشبیه بالعقل.

فارتبط الکل بالکل، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه: قال تعالى «لیس کمثله شیء» فنزه و شبه، «وهو السمیع البصیر» فشبه. وهی أعظم آیة تنزیه نزلت، ومع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف.

فهو أعلم العلماء بنفسه، وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه.

ثم قال «سبحان ربک رب العزة عما یصفون» وما یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم.

فنزه نفسه عن تنزیههم إذ حدوده بذلک التنزیه، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. )


قال رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السّلطان الأعظم فی هذه النشأة الصّوریّة الإنسانیّة ، وبه جاءت الشّرائع المنزلة فشبّهت ونزّهت ، شبّهت فی التّنزیه بالوهم ، ونزّهت فی التّشبیه بالعقل . فارتبط الکلّ بالکلّ ، فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه .  قال اللّه تعالى :لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ فنزّه وشبّه ،وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ[ الشورى : 11 ] فشبّه . وهی أعظم آیة نزلت فی التّنزیه ومع ذلک لم تخل عن التّشبیه بالکاف. فهو أعلم العلماء بنفسه ، وما عبّر عن نفسه إلّا بما ذکرناه . ثمّ قال :سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ [ الصافات  :180].)


قال رضی الله عنه :  ( فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة الإنسانیة وبه ) ، أی بالوهم وما یحکم به .

قال رضی الله عنه :  ( جاءت الشرائع المنزلة من عند اللّه فشبهت ) الشرائع ( ونزهت ، شبهت فی ) مقام ( التنزیه بالوهم ) ، وحکمه إذ الوهم تلبس المعانی عن الصور نوعا من الصورة ( ونزهت فی ) مقام ( التشبیه بالعقل ) وحکمه إذ العقل یجرد المعانی المنزهة فی حدّ ذواتها عن الصور التی ألبسها الوهم لها ( فارتبط الکل ) ، أی کل من العقل والوهم ( بالکل ) ، أی بکل واحد من التنزیه والتشبیه .


أما ارتباط العقل بالتنزیه فظاهر ، وأما ارتباطه بالتشبیه فحکمه برفعه ، هذا إذا کان الکل إفرادیا ، وأما إذا کان مجموعیا فمجموع أفراد کل من التنزیه والتشبیه کل ، وکل من الکلین مرتبط بالآخر ارتباط أجزاء کل منهما بأجزاء الآخر ، کل جزء بجزء ( فلم یمکن ) .

وفی النسخة المقابلة بالأصل فلم یتمکن ( أن یخلو تنزیه عن تشبیه ولا تشبیه عن تنزیه ) .


أما الأول فکما ( قال تعالى :لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ فنزه ) ، لأن نفی المماثلة عن مثله یوجب نفی المماثلة عن نفسه بالطریق الأولى ، أو بأن یقال : نفی مثل المثل یستلزم نفی المثل ، لأنه لو کان له مثل ما یلزم أن یکون لمثله مثل وهو نفسه ، ولو قال بزیادة الکاف على خلاف الظاهر فالأمر ظاهر ( وشبه ) ، لأنه أثبت له مثلا ونفى أن یکون لمثله مثل فإثبات المثل تشبیه .


وأما الثانی فکما قال تعالى : (وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُفشبه ) فإنه أثبت له ما هو ثابت للخلق أعنی السمع والبصر ونزه أیضا بحصر السمع والبصر فیه فلا شرکة ، أو بإثباتهما له فإن ذلک تنزیه له عن الانحصار فی التنزیه وهو کمال التنزیه ، ولم یقل ونزه اکتفاء بما سبق من أنه لا یخلف تشبیه عن تنزیه ( وهی ) ، أی قوله :لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ( أعظم آیة نزلت فی التشبیه ومع ذلک لم تخل عن تشبیه بالکاف ) ، أی بسبب إدخال الکاف على المثل فإنه یدل بحسب الظاهر على إثبات المثل ( فهو أعلم العلماء بنفسه وما عبر عن نفسه إلا بما ذکرناه ، ثم قال :سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ ) [ الصافات  : 180]


قال رضی الله عنه :  ( وما یصفونه إلّا بما تعطیه عقولهم . فنزّه نفسه عن تنزیههم إذ حدّدوه بذلک التّنزیه ، وذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا . )

قال رضی الله عنه :  (ولا یصفونه إلا بما تعطیه عقولهم ) ، من الصفات التنزیهیة ( فنزه نفسه عن تنزیهم إذ حدوده بذلک التنزیه ) وجعلوه متمیزا عن الأشیاء محدودا بتمایزه عنها ، ( وذلک ) التحدید ( لقصور العقول)، من حیث أنظارها الفکریة ( عن إدراک مثل هذا ) الذی ذکرناه من اشتمال کل تنزیه على تشبیه وکل تشبیه على تنزیه فهو سبحانه مشبه فی مجالی صفاته کما أنه منزه فی حقیقة ذاته


ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص:۴۸۱-۴۸۳

فالوهم هو السلطان الأعظم فی هذه الصورة الکاملة- الانسانیة، و به جاءت الشرائع‏ المنزّلة، فشبّهت و نزّهت، شبّهت فی التنزیه بالوهم، و نزّهت فی التشبیه بالعقل، فارتبط الکلّ بالکلّ، فلم یتمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه و لا تشبیه عن تنزیه.

پس وهم در این صورت کامله انسانیه سلطان اعظم است و به وهم و آن چه وهم بدان حکم ‌می‌کند شرایع منزله از جانب حق تعالى فرود آمده است. بنا بر این شرایع تنزیه کردند و تشبیه کردند. تشبیه کردند در مقام تنزیه به لسان وهم، و تنزیه کردند در مقام تشبیه به لسان عقل، پس کل به کل مرتبط شد. یعنى کلّ عقل و وهم به کل تشبیه و تنزیه ارتباط یافتند.

یعنى هر یک از آن دو به هر یک از این دو. پس ممکن نیست تنزیهى از تشبیهى خالى باشد و تشبیهى از تنزیهى.

قال تعالى‏ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ فنزّه و شبّه‏ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ فشبه.

قال اللّه تعالى: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ (شورى: 11) که هم تنزیه فرمود و هم تشبیه.

تنزیهش که ظاهر است. زیرا نفى مماثله فرمود. اما تشبیهش اینکه براى خود مثل اثبات کرد و نفى مماثله کرد و اثبات مثل تشبیه است و این مثل نیست مگر انسانى که مخلوق بر صورت او و متصف به کمالات اوست، مگر وجوب ذاتى که فارق بینشان است.

و هی أعظم آیة تنزیه نزلت و مع ذلک لم تخل عن التشبیه بالکاف. فهو أعلم العلماء بنفسه، و ما عبّر عن نفسه إلّا بما ذکرناه.

ثم قال‏ سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ‏ و ما یصفونه إلّا بما تعطیه عقولهم. فنزّه نفسه عن تنزیههم إذ حدّدوه بذلک التنزیه، و ذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا.

و این آیه‏ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ بزرگترین آیت تنزیه است که در قرآن نازل شده است با وجود این از تشبیه خالى نیست به سبب کافى که بر سر اوست (که فرمود مانند مثل او شیئى نیست، که به حسب ظاهر دلالت بر اثبات مثل دارد). خداوند اعلم علما به ذات خود است و از خود تعبیر نکرد مگر به آن چه گفتیم (یعنى تنزیه در عین تشبیه).

سپس فرمود: سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ‏ (صافات: 180) زیرا واصفون وصفش نمی‌کنند مگر به آن چه عقولشان عطا کرده است. (یعنى آنان فقط خدا را به صفات تنزیهى وصف ‌می‌کنند) و خداوند خودش را از این وصف تنزیهى آنان که در واقع تحدید است تنزیه فرموده است. (زیرا تنزیه و تمییز از هر شی‏ء محدود تمایز و جدایى از آن است) و این تحدید که از تنزیه آنان برخاسته است به جهت قصور عقولشان از ادراک مثل این معنى است.

استفاده این گونه نکات عرشى از آیات کریمه قرآنیه از اسرار آیات است که باید به اعلام و اطلاع الهى بوده باشد. مرحوم آخوند ملا صدرا را کتابى به نام اسرار الآیات است که در بیان بسیارى از اسرار آیات مغتنم است هر چند اسرار آیات را نهایت نیست که «اقرأ و ارق». پس خداوند خودش را از تنزیه آنان تنزیه فرمود. زیرا آنان با این تنزیه خداوند را تحدید کردند و این تحدید از قصور عقل از ادراک مثل این معنى که تنزیه در تشبیه و تشبیه در تنزیه است ‌می‌باشد


شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص:۹۱۱-۹۱۳

فالوهم هو السّلطان الأعظم فى هذه النشأة الصّوریّة (فی هذه الصورة الکاملة- خ) الإنسانیّة، و به جاءت الشّرائع المنزلة فشبّهت و نزّهت، شبّهت فى التّنزیه بالوهم، و نزّهت فى التّشبیه بالعقل. فارتبط الکلّ بالکلّ، فلا یمکن أن یخلو تنزیه عن تشبیه و لا تشبیه عن تنزیه.

پس وهم سلطان اعظم است درین نشأت صوریه کامله انسانیّه، و شرائع منزله نیز برین نهج وارد شده است، پس تشبیه کرده است در مقام تنزیه به وهم، یعنى به لسان وهم. چه وهم اعطاء نمى‏کند مگر ادراک معانى جزئیّه را در صور حسیّه. پس او تصور مى‏کند موجودى در خارج مشخّص و مفارق از غیرش؛ و منزّه ازین که جسم باشد و جسمانى؛ و مبرّى از آنکه زمانى بود یا مکانى. و این عین تشبیه است در مقام تنزیه؛ و تنزیه مى‏کند شرائع در مقام تشبیه به لسان عقل. چه عقل تجرید مى‏کند معانى کلّیّه را از غواشى حسیّه‏اى که وهم بدان تشبیه مى‏کند. پس مرتبط شد کلّ به کلّ یعنى رابطه قوى گشت در میان تشبیه و تنزیه.

پس ممکن نیست که خالى باشد تنزیهى از شائبه تشبیه، و متصور نى که مبرّى بود تشبیهى از غائله تنزیه، از آنکه هرچه از نقائص که تنزیه حقّ از آن واجب دانى از ثبوت آن چاره نیست هنگام ظهورش به مراتب کونیّه؛ و این تشبیه است.

و هرچه بدان تشبیه کنى و به اثبات آن قیام نمائى از کمالات، آن نیز منفى است از او در مرتبه احدیّتش و این تنزیه است و حضرت حقّ همچنان‏که از تعریف و تشبیه تو مبرّى است از تنزیه و تقدیس تو نیز معلّى است.

قال اللّه تعالى‏ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ فنزّه و شبّه،

پس حقّ سبحانه و تعالى درین قول که مى‏گوید هیچ [چیز] مثل او نیست، هم تنزیه کرده است و هم تشبیه:

امّا تنزیه ظاهر است از آنکه بر تقدیر زیاده بودن کاف نفى مماثلت کرده است و بر تقدیر عدم زیاده نیز مطلوب لازم مى‏آید از آنکه نفى مماثلت از مثل موجب نفى مماثلت است از نفسش به طریق اولى.

و اما تشبیه از براى آنست که اثبات کرد او را مثل و نفى مماثلت از آن مثل‏ به تقدیم رسانید و اثبات مثل تشبیه است. و نیست این مثل مگر انسان مخلوق بر صورت حقّ که متّصف است به کمالاتش مگر به وجوب ذاتى که فارق در میان ربّ و عبد اوست؛ چنانکه در فص آدمى گذشت.

و شیخ رضى اللّه عنه در کتاب اسرار مى‏فرماید: «و الصلاة على أوّل مبدع کان و لا موجود ظهر هنالک و لا نجم فسمّاه مثلا. و قد أوجده فردا لا ینقسم فى قوله لیس کمثله شى‏ء و هو العالم الفرد العلیم».

و هو السّمیع البصیر فشبّه.

پس گفت اوست سمیع و بصیر و تشبیه کرد، چه اثبات کرد او را آنچه ثابت بر غیر اوست. و تنزیه نیز کرد درین قول از آنکه تقدیم ضمیر موجب حصر سمع و بصر است مر حق را. پس تنزیه کرد از مشارکت غیر درین دو صفت.

و هى أعظم آیة نزلت فى التّنزیه و مع ذلک (و هى اعظم آیة تنزیه نزلت و مع ذلک- خ) لم تخل عن التّشبیه بالکاف. فهو- (و هو- خ) أعلم العلماء بنفسه، و ما عبّر عن نفسه إلّا بما ذکرناه. ثمّ قال‏ سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ‏.

و این بزرگترین آیت است که در تنزیه نازل شده است، با وجود آن به واسطه کاف از تشبیه خالى نیست و حق سبحانه و تعالى داناتر است بر نفس خویش از همه و تعبیر بدین عبارت کرد و بعد از آن گفت پاکست پروردگار تو که ربّ العزّة است از آنچه او را مردم وصف مى‏کنند به مبالغ عقول خویش.

و ما یصفونه إلّا بما تعطیه عقولهم. فنزّه نفسه عن تنزیههم إذ حدّدوه بذلک التّنزیه، و ذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا.

و ایشان وصف نمى‏کنند حقّ را مگر به آنچه عقول ایشان اعطا مى‏کند، لاجرم حقّ سبحانه و تعالى تنزیه کرد نفس خود را از تنزیه ایشان. چه ایشان بدین تنزیه تحدید مى‏کنند حقّ را و ممتاز و جدا مى‏دارند از جمیع اشیا، و این تحدید از قصور عقل است از ادراک حقائق الهیّه و شئون آن بر آنچه هست. و عقول منوّره نیز استفاده این معانى نمى‏کنند مگر به اعلام حقّ عزّ و جلّ و اطلاع او بر اسرار آیات خویش. بیت:

اى گشته مبادى همه در ذات تو طى‏ خود جمله توئى و نیست بیرون ز تو شى‏ء

چون سرور کائنات لا احصى گفت‏ پس جز تو کسى ترا کجا داند و کى‏


حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۴۸

 فالوهم هو السّلطان الأعظم فی هذه الصّورة الکاملة الإنسانیّة، و به جاءت الشّرائع المنزلة فشبّهت و نزّهت شبّهت فی التّنزیه بالوهم، و نزّهت فی التّشبیه بالعقل. فارتبط الکلّ بالکلّ، فلم یتمکّن أن یخلو تنزیه عن تشبیه و لا تشبیه عن تنزیه.

شرح زیرا که هر چیز که تو حضرت را از آن تنزیه کنى از نقایص، وجود راحاصل است؛ و در مراتب کونیّه چون ظهور کند بدان آن عین تشبیه است. و هر گاه که حضرت را تشبیه کنى، و ثابت گردانى او را صفتى کمالیه، در مرتبه احدیّت که استهلاک جمیع صفات است، از وى منتفى گردد، و آن عین تنزیه است.

قال اللّه- تعالى- «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» فنزّه و شبّه، «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» فشبّه. و هی أعظم آیة تنزیه نزلت، و مع ذلک لم تخل عن التّشبیه بالکاف. فهو أعلم العلماء بنفسه و ما عبّر عن نفسه إلّا بما ذکرناه. ثمّ قال‏ «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ» و ما یصفونه إلّا بما تعطیه عقولهم. فنزّه نفسه عن تنزیههم إذ حدّدوه بذلک التّنزیه، و ذلک لقصور العقول عن إدراک مثل هذا. 

شرح یعنى چون عقول خلق قاصر بود از ادراک حقایق کما هی، انبیا مبعوث گشتند، و بیامد شرایع به مقتضاى قواى وهمیّه بر تنزیه و تشبیه حق، ولا یزال حق از صفتى خالى نیست،

تا خود را به آن صفت ظاهر گرداند، تا به بعضى از صفات آگاهى یابند، و به آن مقدار معرفت الهى حاصل کنند