الفقرة الثالثة :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلّا وهو مجموع أرواح کثیرة وجمع قوى فعّالة لأنّ الصّغیر یفعل فی الکبیر . ألا ترى الطّفل یفعل فی الکبیر بالخاصیّة فینزّل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه ویزقزق له ویظهر له بعقله . فهو تحت تسخیره وهو لا یشعر ؛ ثمّ یشغله بتربیته وحمایته وتفقّد مصالحه وتأنیسه حتّى لا یضیق صدره . هذا کلّه من فعل الصّغیر بالکبیر وذلک لقوّة المقام فإنّ الصّغیر حدیث عهد بربه لأنّه حدیث التّکوین والکبیر أبعد . فمن کان من اللّه أقرب سخّر من کان من اللّه أبعد . کخواصّ الملک للقرب منه یسخّرون الأبعدین . )
قال رضی الله عنه : (فما ولد موسى )علیه السلام (إلا وهو مجموع أرواح) ، أی قوى أرواح لو بقیت فی الدنیا تدبر أجسامها لظهرت لها هذه القوى المذکورة بطریق الإمکان (کثیرة) بعدد استعداد من قتل من الأبناء المذکورین ولهذا قال (جمع قوى) واحدها قوّة لا أنه علیه السلام مجموع تلک الأرواح بعینها وإلا کان تناسخا ، فإن تلک القتلى تحشر یوم القیامة کلها بأرواحها المنفوخة فی أجسامها على حسب ما قتلت علیه من أحوال الفطرة لم ینقص منها شیء ، وموسى علیه السلام یحشر أیضا بروحه المنفوخة فی جسمه الترابی ولکن روحه مجموعة من قوى فعالة طاهرة من کل دنس ،
لأنها کانت قابلة أن تکون قوى لتلک الأرواح الکثیرة المنفوخة فی أجسام القتلى من الأبناء المذکورین ، فصرفها اللّه عنها وجعلها لروحانیة موسى علیه السلام وإطلاق الأرواح على القوى الفعالة سائغ فی الکلام ، فإن قوّة البصر روح العین وقوّة السمع روح الأذن ، وقوّة البطش روح الید وقوّة المشی روح الرجل ، ونحو ذلک ، فسرها بها قدس اللّه سره بعد ذلک .
قال رضی الله عنه : (فعالة) ، تلک القوى بطریق التسخیر لا المباشرة لأن الصغیر من الأطفال (یفعل) ، أی یؤثر فی نفس الکبیر ألا ترى یا أیها السالک (الطفل) الصغیر یفعل ، أی یؤثر فی الإنسان الکبیر ما یقتضیه حاله (بالخاصیة) المودوعة فیه (فینزل) الإنسان الکبیر فی القدر من مقام (ریاسته) وجاهه إلیه ، أی إلى ذلک الطفل فیلاعبه بأفعال مخصوصة تعجب ذلک الطفل فیضحک منها ویزقزق ، أی یصوت له ، أی للطفل بصوت یفرحه ویضحکه ویظهر ، أی ذلک الکبیر له ، أی للطفل بعقله ، أی بفعل یناسب أفعال عقل ذلک الطفل .
قال رضی الله عنه : (فهو) ، أی الکبیر تحت تسخیره ، أی تسخیر الصغیر یسعى فی خدمته وإدخال السرور علیه وهو ، أی الکبیر لا یشعر بذلک ثم یشغله ، أی الصغیر یشغل الکبیر بتربیته حتى یکبر فی طعامه وشرابه وکسوته وغسل ثیابه وبدنه من النجاسات والأوساخ وحمایته ، أی حفظه من کل ما یؤذیه وتفقد مصالحه ، أی حوائجه التی تقوم بها مؤونته فی کل أحواله وتأنیسه بالکلام وغیره مع محبة بقائه وسلامته حتى لا یضیق صدره ، أی الصغیر من أمر من الأمور ومتى أصابه وجع أو مرض أو موت تأسف علیه غایة الأسف وحزن غایة الحزن هذا کله الذی ذکر وغیره أیضا أکثر من ذلک من فعل الصغیر بالکبیر وقد یخرج بعد ذلک عدوا له کما قال تعالى :یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَأَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ [ التغابن : 14 ] .
قال رضی الله عنه : (وذلک) ، أی فعل الصغیر إنما کان منه (لقوة المقام) الذی فیه الصغیر والقرب الإلهی الذی هو علیه (فإن الصغیر حدیث) ، أی قریب عهد بربه تعالى لأنه حدیث جدید التکوین ، أی الخلقة (والکبیر أبعد منه) عهدا بربه ولحدوث معنى الغیریة واستحکامها فی نفس الکبیر حتى أوجب ذلک بعدا عن خلقته ولا وجود لذلک فی نفس الصغیر بربه فمن کان من اللّه تعالى (أقرب) ، أی أکثر قربا (سخر من کان من اللّه) تعالى أبعد ، أی أکثر بعدا ، والقرب من اللّه تعالى هو قرب الخلقة فی الصغیر ، والکبیر أیضا إذا کان من أولی الأمر القائمین بأمر اللّه تعالى بأن غلبت علیه روحانیته وضعفت فیه جسمانیته وزال عنه الالتباس الطبیعی من الخلق الجدید وهی فطرة الإسلام التی فطر علیها الناس کما قال تعالى فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها[ الروم : 30 ] .
وهی التی غیرها على الصغیر صحبة أبویه وأمثاله بوسواس القرین من الشیاطین فی أنه یریهم ما یرى من جمود الکائنات والتباس الخلق الجدید علیهم ، والبعد من اللّه تعالى هو بعد الالتباس والجهل بالأمر الإلهی والوقوف مع عالم الخلق الظاهر کخواص الملک ، أی السلطان یعنی المقربین عنده للقرب ، أی لأجل القرب منه والحظوة لدیه یسخرون الأبعدین جمع البعد من بقیة الناس فینقادون إلیهم رغبة فی القرب إلى الملک وقضاء حوائجهم عنده .
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة ) موجودة بوجود واحد بحیث لا امتیاز بینها ( جمع قوى فعالة ) على صیغة المفعول بدل من قوله مجموع أرواح أی فما ولد موسى إلا وهو جمع قوى فعالة ویجوز أن یکون مصدرا بمعنى المجموع وهو ما یدل من مجموع على ما ذکر أو صفة له أو خبر مبتدأ محذوف أی هو جمع قوى فعالة أو منصوب بنزع الخافض أی کجمع قوى فعالة وإنما قلنا جمع قوى فعالة
قال رضی الله عنه : ( لأن الصغیر یفعل فی الکبیر ) لذلک یفعل موسى فی صغره لفرعون وغیره لأنه مجموع أرواح الأطفال وهی قوى فعالة ( ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل ) من التنزیل ( الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه الکبیر ) ولهذا صح هذه الملاعبة فی الشرع مع أنه قال الشارع کل لعب حرام لأن هذه الملاعبة لیست من فعل الکبیر بل فعل الصغیر فی الکبیر یظهر من صورة الکبیر یصدر منه بلا اختیار وشعور ولا یؤخذ الفاعل بمثل هذا الفعل .
قال رضی الله عنه : ( ( ویزقزق ) أی یتکلم الکبیر بلسان الصغیر ( له ) أی للصغیر ( ویظهر له بعقله ) أی وینزل الکبیر للصغیر فی مرتبة عقل الصغیر ( فهو ) أی الکبیر ( تحت تسخیره وهو ) أی الکبیر ( لا یشعر ) أنه تحت تسخیر الصغیر ( ثم یشغله ) أی یجعل الطفل الکبیر مشغولا ( بتربیته وحمایته وتفقد مصالحه وتأنیسه حتى لا یضیق صدره هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر وذلک ) أی فعل الصغیر بالکبیر
قال رضی الله عنه : ( لقوة المقام فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین والکبیر أبعد فمن کان من اللّه أقرب سخر من کان من اللّه أبعد کخواص الملک للقرب منه ) أی لکونهم قریبا من الملک ( یسخرون إلا بعدین).
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ:
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر. ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره. هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد. فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
فکان فرعون فی قتل أبناء بنی اسرائیل خادما لموسى علیه السلام وهو لا یشعر على ما قرره الشیخ رضی الله عنه.
قال: وهذا اختصاص إلهی لموسى لم یکن لأحد ممن هو قبله.
قال: وحکم موسی کثیرة ووعد أن یذکر منها ما یتیسر.
وقوله: على قدر ما یرد به الأمر فیه الخاطر.
قال فما ولد موسى إلا وهو مجموع الأرواح ثم بین أن من کان أقرب إلى الله کان أعظم تأثیرا ممن هو أبعد، وهو رضی الله عنه یقول فی غیر هذا: إن من کان أعلى مقاما عند الله کان أبعد من التأثیر، ولکل مقام مقال
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلَّا وهو مجموع أرواح کثیرة ، جمع قوى فعالة ، لأنّ الصغیر یفعل فی الکبیر ، ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیّة ، فینزل الکبیر من ریاسته إلیه یلاعبه ویزقزق له ، ویظهر له بعقله ، فهو تحت تسخیره وهو لا یشعر ، ثم شغله بتربیته وحمایته وتفقّد مصالحه وتأنیسه ، حتى لا یضیق صدره ، هذا کلَّه من فعل الصغیر بالکبیر ، وذلک لقوّة المقام ، فإنّ الصغیر حدیث عهده بربّه ، لأنّه حدیث التکوین ، والکبیر أبعد ، فمن کان من الله أقرب ، سخّر من کان من الله أبعد ، کخواصّ الملک للقرب منه یسخّرون الأبعدین ) .
قال العبد : اعلم : أنّ القرب والبعد نسبتان للقریب والبعید من الحق من المقامین الإلهیّین ، وعلیهما تترتّب مراتب السعادات والولایات ، وکذلک الشقاوات ومحالّ البعد .
المقام الأوّل : مقام الأحدیة الإلهیة ، فإنّ الکثرات کلَّها منها تنزّلت وتفصّلت وتعدّدت ، فمن کانت الوسائط بینه وبین الموجد الواحد الأحد أقلّ ، فهو أقرب ،
وکذلک التعینات الأوّل أوّل ما تظهر وتبدو - تکون قریبة من ربّها الذی هو قیّامها ، وقیّوم یقوم بإقامة صورته ، فیسخّر بمقامه من ربّه وموجده من لیس له هذا النوع من القرب الأوّلی فی الظهور والحدوث ، کالصغار من الأولاد ،
فإنّ الحق الظاهر المتعیّن فی صورهم یسخّر لهم من طال مکثه فی قبول التجلَّیات مدّة مدیدة ، وله حکم آخر کمالی غیر هذا القریب وهو الثانی ، وذلک هو القرب الحقیقی الذاتی الإلهی الکمالی من حیث الصورة الأحدیة الجمعیة الکمالیة الإلهیة الإنسانیة ، فمن کانت نسبته من هذه الجمعیة الکمالیة أکمل وأتمّ ،
فهو أقرب إلى الله من حیث أحدیة جمع جمع الکمالات الذاتیة والإلهیة ، وقربه من الله أعظم وأعمّ وأوسع وأکمل وأتمّ ، فالکبیر القریب من هذه المرتبة القریبة لکماله ینزل لتکمیل ذلک القریب الأوّل من حداثة تعیّن المربوبیة ، بإحداثه وإظهاره والتجلَّی له وبه وفیه ، اتّباعا للحق النازل إلیه وإلى مربوبیته ومظهریته.
وحدثه وحداثة وجوده من أصله الذی انبعث منه روحه وتعیّن من المحتد العنصری مزاجه وهیکله ، فهذا معنى القرب والبعد ومراتبهما ، وإلَّا فمن حیث الوجود الحق المتعیّن الظاهر فی الکلّ على السواء ، فلا بعد ، والکلّ فی نفس المظهریة والمرآتیة فعلى السواء .
والأفضل فیه الأکمل جمعیة والأشمل حیطة وسعة ، فقد یکون من بلغ ستّین سنة من عمره أبعد من مبدئیته وأوّله بعین الحق فیه وإن تضاعفت التجلَّیات واستنامت الفضائل والکمالات فیه بأضعاف أضعاف ما کان له أو لغیره فی البدو وأوّل الفطرة ، فافهم.
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : ( جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر ، ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه ویزقزق له ویظهر له بعقله :
أی ینزل إلى مبلغ عقله فهو تحت تستخیره وهو لا یشعر ، ثم شغله بتربیته وحمایته وتفقد مصالحه وتأنیسه حتى لا یضیق صدره هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر وذلک لقوة المقام ، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین والکبیر أبعد ، فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد ، کخواص الملک المقرب منه یسخرون الأبعدین ) .
القرب والبعد نسبتان معتبرتان باعتبارات کثیرة لقلة التعینات والوسائط بین الشیء وبین الحق وکثرتها .
فالأقل الوسائط أقرب ، ولهذا سخر الأرواح الأجساد والعقول النفوس کتسخیر العقل الأول من دونه من العقول والنفوس ،
وکاستجماع الفضائل والکمالات فی الاتصاف بها والتخلی عنها ، فالأکثر بالکمالات والأوفر بالفضائل أقرب إلى الله ممن یخلو عنها ، فیسخر بقرب مقامه من الله من دونه فی ذلک کتسخیر الأنبیاء والأولیاء أممهم وأتباعهم ،
وکل من له أحدیة الجمعیة الکمالیة الإلهیة أقرب إلى الله ممن غلب علیه أحکام الکثرة فیسخر له ، وأما القرب والبعد فی هذا الموضع فهو باعتبار حدوث تجلى الحق وطراوته بحسب الزمان وتمادى مدته وبعد عهده ،
فإن طراوة ظهور الحق فی مجلى واحدة بتصرفاته وأفعاله وصفاته کما فی الصغار قرب لهم بربهم وصفاء ، لکونهم على فطرتهم الأصلیة والعهد الأول والاتصال الحقیقی وتقادم الزمان بالکبر وغلبة أحکام النشأة والهیئات النفسانیة کالمادة الحیوانیة والطبیعیة بعدلهم من ربهم وتکرر وسقوط عن الفطرة فلذلک یسخر الصغیر الکبیر فیخدمه ،
وأما تنزل الکبیر العارف الکامل إلى مرتبته للتربیة مع کونه فی غایة القرب بالنسبة إلى الطفل فذلک للرحمة والعنایة الإلهیة ،
وهو أمر آخر باعتبار آخر فلا ینافی ما ذکرناه لأنه رجع إلى الله بعد البعد بالمعنى المذکور حتى صار أقرب مما کان أولا .
"" إضافة بالی زاده :
( فیلاعبه الکبیر ) ولهذا تصح هذه الملاعبة فی الشرع مع أن کل لعب حرام لأنها لیست من فعل الکبیر بل من فعل الصغیر بالکبیر یظهر من صورة الکبیر یصدر منه بلا اختیار ، ولا یؤخذ الفاعل بمثل هذا الفعل ( ویزقزق ) أی یتکلم الکبیر بلسان الصغیر ویظهر له بعقله : أی وینزل الکبیر للصغیر فی مرتبة عقله بالى. أهـ بالى زادة . ""
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة) باتحاد بعضها مع بعض . ویعلم سر هذا الاتحاد من یعلم کیفیة تنزل الأرواح والمعانی من الحضرة العلمیة فی
مراتب الجبروت والملکوت إلى أن یظهر فی الصورة المشهودة من عالم الشهادة ( جمع ) على البناء للمفعول .
قال رضی الله عنه : ( قوى فعالة ) وإنما قال : فعالة : ( لأن الصغیر یفعل بالکبیر . ) أی، فی الکبیر بالتصرف فیه. (ألا ترى أن الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه) الکبیر . ( ویزقزق له ) أی ، یتکلم بلسانه .
( ویظهر له بعقله ) أی ، ینزل إلى مبلغ عقله . ( فهو تحت تسخیره ، وهو لا یشعر ) أی، الکبیر تحت تسخیر الطفل ولا یشعر أنه یسخره أو الطفل لا یشعر أنه یسخره (ثم ، یشغله) أی ، الطفل یشغل الکبیر .
قال رضی الله عنه : ( بتربیته وحمایته وتفقد مصالحه وتأنیسه حتى لا یضیق صدره . هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر . وذلک لقوة المقام : فإن الصغیر حدیث عهد بربه ، لأنه حدیث التکوین ، والکبیر أبعد ، فمن کان من الله أقرب ، یسخر من کان من الله أبعد . )
لطهارة نفسه ونسبته إلى منبع القوى والقدر ، ولهذا کانت الأرواح المجردة فعالة فی النفوس الناطقة ، وهی فی النفوس المنطبعة ، وهی فی الأجسام .
( کخواص الملک المقرب منه یسخرون الأبعدین ) کذلک تصرف الکمل من الأنبیاء والأولیاء فی غیرهم .
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلّا وهو مجموع أرواح کثیرة وجمع قوى فعّالة لأنّ الصّغیر یفعل فی الکبیر )
قال رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلا وهو ) من حیث الاستمداد بأرواحهم کأنه ( مجموع أرواح کثیرة ) ، وإن امتنع اجتماعها فی التصرف فی بدن واحد للرد على الفساد عن وقوع الاختلاف بینهما وإن انتفت ، فلا أقل من جواز الاختلاف بینها فهو خلاف الحکمة المطلوبة من جمعها ، فهذا الجمع وإن امتنع فلا یمتنع إمدادها ، إذ هی فی الإمداد کالقوى ،
فقد ( جمع قوى فعالة ) ، وهذا ما قاله الشیخ الکامل المحقق سعد الدین الحموی فی کتابه « المحبوب فی دائرة ضادیة » : أید روح نبیه موسى علیه السّلام بأرواح الأطفال المقتولین على ید فرعون وأقوامه ، فتجمعت تلک الأرواح على روحه ،
کما تجمعت الملائکة على سدرة المنتهى لما غشیها نور الخلاق من قبل أرض الإشراق ؛ لتحقق أمر التلاقی یوم التفاف الساق بالساق ، فروح المحبوب وروح موسى کلیم اللّه مؤیدة بأرواح المؤمنین ، وبنصرة رب العالمین ،
وهذا کلامه ، وکأنه أشار بسدرة المنتهى إلى الشجرة الکلیة المحمدیة الجامعة لأرواح الملائکة والناس ، وبنور الخلاق إلى النور المفاض علیها لإفادة الوجود الخارجی ، فإنه لا وجود للماهیة الکلیة إلا فی ضمن الجزئیات .
وهذه الإفاضة تنزل الحق بالظهور فی المظاهر ، وأشار إلیه بأرض الإشراق ، وأناره بتحقق أمر التلاقی إلى تلاقی الوجود والماهیة فی الموجودات ، وبالتفاف الساق بالساق إلى اختلاط العوارض الوجودیة بعضها ببعض ،
فإنه لا وجود للماهیة إلا بالعوارض الشخصیة والعامة ، فروح المحبوب المشار إلیها بسدرة المنتهى ، وروح الکلیم مؤید بأرواح المؤمنین وبنصرة رب العالمین ، لکن تأیید روح الکلیم مشروط بقتلهم صغارا على أنهم هم الکلیم ، وتأیید روح المحبوب لیس بمشروط بشیء لإطلاقه عن القیود اللاحقة بغیره ؛ فافهم ، فإنه مزلة للقدم .
ولما کانت تلک القوى فعالة مع ضعف الأطفال فی المقاومة ؛ ( لأن الصغیر یفعل ) أی : یؤثر أثرا ملصقا ( بالکبیر ) ، إذ یفیده أوصافه .
قال رضی الله عنه : (ألا ترى الطّفل یفعل فی الکبیر بالخاصیّة فینزّل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه ویزقزق له ویظهر له بعقله ، فهو تحت تسخیره وهو لا یشعر ؛ ثمّ یشغله بتربیته وحمایته وتفقّد مصالحه وتأنیسه حتّى لا یضیق صدره . هذا کلّه من فعل الصّغیر بالکبیر وذلک لقوّة المقام فإنّ الصّغیر حدیث عهد بربه لأنّه حدیث التّکوین والکبیر أبعد ) .
قال رضی الله عنه : ( ألا ترى الطفل یفعل ) أی : یؤثر أمرا مستقرا ( فی الکبیر بالخاصیة ) أی : بإعطائه إیاه خاصیة نفسه لقوة روحانیة ، وإن ضعفت جسمانیته کالأدویة الضعیفة القوام ، القویة التأثیر ، ( فینزل الکبیر من رئاسته إلیه ) أی : إلى ما یختص به الصغیر مع صعوبة هذا الفعل إذا قصده الکبیر الآخر معه ، ( فیلاعبه ) .« ولهذا تصح هذه الملاعبة فی الشرع مع أن کل لعب حرام ؛ لأنها لیست من فعل الکبیر ، بل من فعل الصغیر بالکبیر یظهر من صورة الکبیر یصدر منه بلا اختیار ، ولا یؤخذ الفاعل بمثل هذا الفعل .القاشانی أهـ » ،
وإن قلتم یشارک فیه الکبیر نقول : ( یزقزق ) أی : یخرج لسانه ( له ) ، وإن قلتم : إنه أسهل ، فنقول : ( یظهر له بعقله ) وهذا أصعب ، وإذا کانت هذه الأفعال مما لا یتأتى من الکبیر مع الکبیر إلا بصعوبة ، ویتأتى من الصغیر مع الکبیر بلا صعوبة ، ( فهو ) أی : الکبیر ( تحت تسخیره ) ، أی : تسخیر الصغیر .
قال رضی الله عنه : ( وهو ) أی : الکبیر ( لا یشعر ) بهذا الفعل ؛ لکونه تأثیرا بالباطن الروحانی ، ( ثم ) أی :
بعد هذا التأثیر فیه بالخاصیة ( یشغله بتربیته ) بالتعلیم ، وتهیئة الطعام والکسوة ، ( وحمایته ) عن أعدائه وعما یضره وینقص فیه ، ( وتفقد مصالحه ) لحفظ أمواله وتنمیتها ، والاشتغال بمعالجته ( وتأنیسه وذلک ). " فی نسخة أخرى ذلک = هذا کله ".
أی : ( فعل الصغیر بالکبیر ) هذه الأفعال مع ضعفه فی الظاهر ؛ ( لقوة المقام ) أی : مقامه من ربه المؤثر بالفعل ؛ ( لأن الصغیر حدیث عهد بربه ؛ لأنه حدیث التکوین ) ، والتکوین نسبة بینه وبین ربه ، فهو قریب من مکونه لا واسطة بینه وبین ربه إلا هذه النسبة بهذا الاعتبار ، وإن کانت ثمة وسائط کثیرة باعتبارات أخرى ، ( والکبیر ) من حیث بعد عهد تکوینه ( أبعد ) من التکوین ، کان أقرب إلیه من جهات أخرى .
قال رضی الله عنه : (فمن کان من اللّه أقرب سخّر من کان من اللّه أبعد ، کخواصّ الملک للقرب منه یسخّرون الأبعدین )
قال رضی الله عنه : ( فمن کان من اللّه أقرب ) باعتبار ( تسخیر من کان من اللّه أبعد ) بذلک الاعتبار ، وإن کان مسخرا له باعتبار آخر به قرب ذلک المسخر اسم الفاعل ، إذ للقرب هذه الخاصیة فی البعد ( کخواص الملک للقرب ) وإن قل ، ( یسخرون الأبعدین ) سواء قل بعددهم أو کثر ، والغائب من ذلک کالشاهد ، إذ وقع من رسول اللّه صلّى اللّه علیه وسلّم عند بعده من جهة التکوین مع المطر من جهة قربه بالتکوین ، مع أن وجوه قرب رسول اللّه صلّى اللّه علیه وسلّم من اللّه بحیث لا یعد ولا یحصى ، إذ ..
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ:
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلَّا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعّالة ، لأنّ الصغیر یفعل فی الکبیر ) بما عرفت غیر مرّة أنّ التّأثیر إنما هو من طرف البطون والصغیر قریب العهد به ( ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیّة ، فینزل الکبیر من ریاسته إلیه ، فیلاعبه ویزقزق له ) ویرقصه ( ویظهر له بعقله ، فهو تحت تسخیره وهو لا یشعر ، ثم شغله بتربیته وحمایته وتفقّد مصالحه وتأنیسه ، حتى لا یضیق صدره ) .
قال رضی الله عنه : ( هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر ، وذلک لقوّة المقام ) والمقام والمرتبة هو المؤثّر لبطونه وعدمیّته ، وإنما قوى مقامه على الکبیر ( فإنّ الصغیر حدیث عهد بربّه لأنّه حدیث التکوین ، والکبیر أبعد ) .
القریب من الحقّ تعالى یسخّر البعید
ثمّ إنّه کما أنّ القرب الزمانی من المبدء الحقّ یوجب قوّة التسخیر من القریب به على البعید بذلک البعد - کما فی المثال المذکور - فکذلک القرب بحسب قلَّة الوسائط وکثرة وجوه المناسبات - من اللطافة والنزاهة فی الجملة - فإنّه أیضا یوجب تسخیر القریب به على البعید ، کما بین الملإ الأعلى والحقّ ، وإلیه أشار بقوله : ( فمن کان من الله أقرب سخّر من کان من الله أبعد ، کخواصّ الملک ، للقرب منه یسخّرون الأبعدین ) .
ثمّ إنّ من جهات القرب إلى الحقّ تصحیح نسبة العبودیّة وتخلیص رقیقتها عن شوائب التعمّلات الاختیاریّة والأحکام الجعلیّة ، وإنفاذ أحکامها ومقتضیاتها ، من کمال الإذعان وتمام الانقیاد والتبرّی عمّا هو مشوب بضرب من الإباء والاستقلال کما للجمادات ،
وإلیه أشار بقوله:
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 هـ :
قال الشیخ رضی الله عنه : (فما ولد موسى إلا وهو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعالة لأن الصغیر یفعل فی الکبیر.
ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم شغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین و الکبیر أبعد.
فمن کان من الله أقرب سخر من کان من الله أبعد، کخواص الملک للقرب منه یسخرون الأبعدین.)
قال رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلّا وهو مجموع أرواح کثیرة وجمع قوى فعّالة لأنّ الصّغیر یفعل فی الکبیر . ألا ترى الطّفل یفعل فی الکبیر بالخاصیّة فینزّل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه ویزقزق له ویظهر له بعقله . فهو تحت تسخیره وهو لا یشعر ؛ ثمّ یشغله بتربیته وحمایته وتفقّد مصالحه وتأنیسه حتّى لا یضیق صدره . هذا کلّه من فعل الصّغیر بالکبیر وذلک لقوّة المقام فإنّ الصّغیر حدیث عهد بربه لأنّه حدیث التّکوین والکبیر أبعد . فمن کان من اللّه أقرب ).
قال رضی الله عنه : ( فما ولد موسى إلا وهو ) مع ما معه من أرواح أبناء بنی إسرائیل بالإمداد والتأیید ( مجموع أرواح کثیرة جمعت قوى فعالة ، لأن الصغیر یفعل بالکبیر ) ، ویؤثر فیه أفعالا کثیرة وتأثیرات عجیبة ( ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر ) ویؤثر فیه ( بالخاصیة ) ،
وإنما قال بالخاصیة لخفاء سبب ذلک الفعل ( فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه ویزقزق له ) ، بالزای المعجمة أی یرقصه ( ویظهر له بعقله ) ، أی ینزل مبلغ عقله ( فهو تحت تسخیره وهو ) ، أی الکبیر ( لا یشعر بذلک ثم یشغله ) ، أی الطفل الصغیر الکبیر ( بتربیته وحمایته وتفقد مصالحه وتأنیسه حتى لا یضیق صدره . هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر ، وذلک لقوة المقام فإن الصغیر حدیث عهد بربه لأنه حدیث التکوین والکبیر أبعد ) ، وکما أن القرب الزمانی من المبدأ الحق یوجب قوة التسخیر کما فی المثال المذکور وکذا القرب بسحب قلة الوسائط وکثرة وجوه المناسبات من القدس والنزاهة یوجب قوة التسخیر
قال رضی الله عنه : ( سخّر من کان من اللّه أبعد . کخواصّ الملک للقرب منه یسخّرون الأبعدین . )
وإلیه أشار بقوله ( فمن کان من اللّه أقرب سخر من کان من اللّه أبعد کخواص الملک للقرب منه ) ، أی من اللّه بقلة الوسائط وکثرة وجوه المناسبات یسخرون الأبعدین .
ممدّالهمم در شرح فصوصالحکم، علامه حسنزاده آملی، ص: ۵۳۱-۵۳۴
فما ولد موسى إلّا و هو مجموع أرواح کثیرة جمع قوى فعّالة.
پس موسى متولد نشد مگر اینکه مجموع أرواح کثیره و قواى فعاله بود.
علامه قیصرى را در شرح این کلام نکتهای بغایت لطیف و دقیق است:
سر این اتحاد أرواح اطفال با موسى را کسى میداند که از کیفیت تنزل أرواح و معانى از حضرت علمیه در مراتب جبروت و ملکوت، تا آن که به صورت مشهوده ظاهر بشود، دانا و آگاه است.( شرح فصوص قیصرى، ص 446، ستون اول.) (علامه حسن زاده آملى، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، 1جلد، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى - تهران، چاپ: اول، 1378.)
اتحاد انسان کامل با نفس رحمانى
این بنده گوید: باید از آیات 125 و 126 سوره آل عمران در نزول سه هزار و پنج هزار ملک براى یارى لشگریان اسلام مدد گرفت که فرمود: إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُنْزَلِینَ بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ (آل عمران: 125- 124) و همچنین سوره قدر که: تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ (قدر: 4) و آیات دیگر از این قبیل که اتحاد أرواح و قواى فعاله عالم با روح انسان است و براى نیل به این مطلب اعلى و أسنى باید از بحث اتحاد عاقل به معقول مدد گرفت.
بلکه در مبحث اتحاد نفس انسان کامل با نفس رحمانى استمداد جست که انسان صعودا به مقامى میرسد که با نفس رحمانى اتحاد وجودى پیدا میکند و جمیع کلمات وجودیه نوریه دار هستى به منزله اعضا و جوارح وى میشوند.
بدین مناسبت در اتحاد نفوس مکتفیه و نفس رحمانى و عقل بسیط باید گفت که در صحف کریمه اهل تحقیق محقّق است که صادر نخستین، نفس رحمانى است و آن اصل اصول و هیولاى عوالم غیر متناهى و ماده تعینات است و از آن به تجلى سارى و رقّ منشور و نور مرشوش نیز تعبیر شده است. قلم اعلى یا عقل اول، مخلوق اول است که یکى از تعینات صادر نخستین است و مظهر اسم شریف مدبّر. «اول ما خلق اللّه القلم، اول ما خلق اللّه العقل» و در خلق، معنى تقدیر مأخوذ است. در مصباح فیّومى است که «اصل الخلق: التقدیر، یقال خلقت الأدیم للسقاء إذا قدرت له». یعنى چرم را براى مشک دوختن اندازه گرفتم.
نفس رحمانى را حقیقت محمدى نیز گویند زیرا نفس اعدل امزجه که نفس مکتفیه است به حسب صعود و ارتقاى درجات و اعتلاى مقامات، عدیل صادر اول میگردد.
هر چند از حیث بدو تکون و حدوث، همچون دیگر نفوس عنصریه، جسمانى است.
بلکه فراتر از عدیل مذکور با وجود منبسط اتحاد وجودى مییابد. در این مقام، جمیع کلمات وجودیه شئون حقیقت او میگردند. این نفس که وجود منبسط است چون اصل تعینات و کلمات وجودیه است وى را به لحاظ اصل بودن که فاعل است ابو الأکوان گویند. کون به مبناى اهل تحقیق. چنانکه به لحاظ هیولاى تعینات وجودیه بودنش که قابل است ام عالم امکان دانند و چون نفس مکتفیه در قوس صعود قابل اتحاد وجودى با وى است به اوصاف وى متصف شود که هم از جنبه فاعلى ابو الأکوان گردد و هم از جنبه قابلى ام عالم امکان و هکذا در دیگر اوصاف کمالیه. و نیز بدان که مراد از سریان ولایت که در السنه اهل تحقیق دایر است همین سریان وجود منبسط و نفس رحمانى و فیض مقدس است. چنانکه فرمودهاند: وجود و حیات جمیع موجودات، به مقتضاى قوله تعالى وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍ (به سریان) ماء ولایت یعنى نفس رحمانى است که به منزلت هیولى و به مثابه ماده سارى در جمیع موجودات است.
و بالجمله، اهل تحقیق بر مبناى رصین وحدت شخصى وجود، بر این عقیدت راسخند که مراتب تمامى موجودات در قوس نزول، از تعینات نفس رحمانى و حقیقت ولایت است و در قوس صعود، حقیقت انسان کامل داراى جمیع مظاهر و جامع جمیع مراتب است. پس تمامى حقایق عقلانیه و رقایق برزخیه آنها که گاهى به عقل و گاهى به شجره و گاهى به کتاب مسطور به عبارات و اسامى مختلفه مذکور میشود تماما نفس حقیقت انسان کامل است، که بر حسب هر درجهای از درجات، تعین خاص و اسم مخصوص حاصل نموده و بدین جهت حقیقت انسان کامل را جایز است که آثار تمامى آن تعینات را به حقیقت خود اسناد دهد چنانکه در خطب منتسبه به حضرت امیر المؤمنین و سید الموحدین آمده است که «انا آدم الأول و انا نوح الأول و انا آیة الجبار و انا حقیقة الاسرار و انا صاحب الصور، و انا ذلک النور الذی اقتبس موسى منه الهدى- انا صاحب نوح و منجیه، انا صاحب الایوب المبتلى و شافیه، الى غیر ذلک من الاخبار و الآثار».
از این بحث شریف در علم انسان کامل که کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ (یس: 12) وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها (بقره: 31) و در ضبط و احاطه او جمیع حضرات را (حضرات در اصطلاح اهل تحقیق) و در مبین حقایق اسماء بودنش و در تصرف او در ماده کائنات که جمیع موجودات عینى به منزله اعضا و جوارح وى میگردند و اینکه تأثیر در عالم سفلى تحقیق نمییابد مگر به تأیید از عالم علوى که انسان واجد عالم علوى میتواند در عالم سفلى تأثیر کند، باید آگاهى یافت و مقام انسان کامل را شناخت.
لأن الصغیر یفعل فی الکبیر، ألا ترى الطفل یفعل فی الکبیر بالخاصیة فینزل الکبیر من ریاسته الیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله؟ فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر، ثم یشغله بتربیته و حمایته و تفقد مصالحه و تأنیسه حتّى لا یضیق صدره.
هذا کله من فعل الصغیر بالکبیر و ذلک لقوة المقام، فان الصغیر حدیث عهد بربّه لأنّه حدیث التکوین و الکبیر أبعد، فمن کان من اللّه أقرب یسخّر من کان من اللّه أبعد.
علت اینکه أرواح اطفال، قواى فعالهاند (این است که تأثیر از طرف باطن است و طفل قریب العهد به باطن است) به بیان شیخ، علتش این است که صغیر به سبب تصرف در کبیر فاعل است، نمیبینى که طفل به سبب خاصیتى که در اوست در کبیر کارى میکند که او را از ریاستش پایین میآورد که کبیر با او بازى میکند و به زبان او با او حرف میزند و خود را به پایه عقل او پایین میآورد. پس این کبیر در تحت تسخیر طفل است و توجه ندارد که مسخر اوست. سپس، طفل کبیر را مشغول به تربیت و حمایت و تفقد مصالح و انس گرفتن به خودش میکند تا اینکه سینه او تنگى ننماید.
همه این کارها از فعل صغیر به کبیر است و این فعل، یعنى تصرف صغیر در کبیر از جهت قوت مقام و مرتبه صغیر است که حدیث العهد به رب خود است. زیرا به حسب تکوین حدیث است و کبیر، أبعد از تکوین است و هر کس که قریب العهد به خداست تسخیر میکند آن را که أبعد است از جهت طهارت نفس قریب و نسبت او به منبع قوا و قدرتها، از این جهت أرواح مجرده در نفوس ناطقه فعالند و نفوس ناطقه در نفوس منطبعه و نفوس منطبعه در أجسام.
کخواص الملک للقرب منه یسخّرون الأبعدین.
مانند خواص ملک که به سبب قرب به ملک کسانى را که از ملک دورند تسخیر میکنند (همچنین آحاد کمّل از اولیا و انبیا در غیر خودشان تصرف میکنند چون قرب به خدا دارند).
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۹۹۴-۹۹۵
فما ولد موسى إلّا و هو مجموع أرواح کثیرة.
پس متولّد نشد موسى مگر درین حال که مجموع ارواح کثیره بود به اتحاد بعضى با بعضى؛ و سرّ این اتحاد را کاملى مىداند که مطلع باشد بر کیفیت ظهور ارواح و معانى از حضرت علمیّه در مراتب «جبروت و ملکوت» تا غایت بروز در صور مشهوده.
جمع قوى فعّالة لأنّ الصغیر یفعل فى الکبیر (بالکبیر- خ).
یعنى جمع کرده شد به منزله قواى فعّاله چه صغیر در کبیر اجراى فعل مىکند به تصرّف در وى.
أ لا ترى الطّفل (أنّ الطفل- خ) یفعل فى الکبیر (بالکبیر- خ) بالخاصیّة فینزّل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله.
یعنى نمىبینى که طفل صغیر عمل مىکند به خاصیّت در کبیر؟ لاجرم کبیر از مقام کبریا و مرتبه ریاست و عظمت و علاء نزول مىکند و به ملاعبه او قیام نماید و به مرتبه دانش او فرومىآید و بزبان او سخن مىگوید. آرى بیت:
بهر طفل نو پدر تىتى کند گرچه عقلش هندسه گیتى کند
از پى تعلیم آن بسته دهن از زبان خود برون باید شدن
فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر؛ ثمّ یشغله (شغله- خ) بتربیته و حمایته و تفقّد مصالحه و تأنیسه حتّى لا یضیق صدره. هذا کلّه من فعل الصّغیر بالکبیر و ذلک لقوّة المقام، فإنّ الصّغیر حدیث عهد بربّه لأنّه حدیث التّکوین و الکبیر أبعد. فمن کان من اللّه أقرب سخّر من کان من اللّه أبعد.
پس کبیر زیر تسخیر صغیر است و نمىداند. بعد از آن طفل صغیر مشغول مىسازد کبیر را به تربیت و حمایت خویش و تفقّد مصالح خود و مؤانست کردن با او؛ تا او را تنها نگذارند و تنگدل نشود.
این همه فعل صغیر است و تصرف او در کبیر. و این به حکم قوّت مقام است و هم از براى آنکه صغیر حدیث العهد است به پروردگار خود، چه خلعت تکوین را از جامه خانه کرم نو پوشیده است؛ و کبیر أبعد است. و پوشیده نیست که هرکه اقرب باشد به حق ابعد را مسخر خود سازد، و این همه از براى طهارت نفس اوست و قرب نسبتش به منبع قوى و قدر، و لهذا ارواح مجرّده را تأثیر است در نفوس ناطقه و نفوس ناطقه را در نفوس منطبعه و آن را در اجسام. بیت:
تو توهّم مىکنى از قرب حقّ که طبق گر دور نبود از طبق
قرب خلق و رزق بر جمله است عام قرب عشق خاص دارند این کرام
شاخ خشک و تر قریب آفتاب آفتاب از هر دو کى دارد حجاب
لیک کو آن قربت شاخ طرى که ثمار پخته از وى مىخورى
وانکه قربى هست بارز شید را که از آن نبود خبر مر بید را
کخواصّ الملک للقرب منه یسخّرون الأبعدین.
چون خواص ملک که از جهت قرب ملک رقبه اباعد را در ربقه تسخیر کشند، تصرف کمّل از انبیاء و اولیاء نیز در غیر ازین قبیل است:
شاهان جهان بنده فرمان حسیناند تا گفتهاى اى دوست که تو بنده مائى
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۶۱
فما ولد موسى إلّا و هو مجموع أرواح کثیرة و جمع قوىً فعّالة لأنّ الصّغیر یفعل فی الکبیر.
فتوجب أرواح هؤلاء المقتولین إلى الرّوح الموسوىّ المتوجّه من اللّه لإظهار ما أراده اللّه.
فاتّصلت الأنوار بنوره، فاجتمعت خصائص الکمّل، فتضاعفت القوى، و تکاملت الأنوار، و تعیّن مزاجه الشّریف الجسمانىّ المبارک. فلهذا کانت آیاته و معجزاته فی کمال الوضوح.
أ لا ترى الطّفل یفعل فی الکبیر بالخاصیّة فینزل الکبیر من ریاسته إلیه فیلاعبه و یزقزق له و یظهر له بعقله. فهو تحت تسخیره و هو لا یشعر ثمّ شغله بتربیته و حمایته و تفقّد مصالحه و تأنیسه حتّى لا یضیق صدره. هذا کلّه من فعل الصّغیر بالکبیر، و ذلک لقوّة المقام، فإنّ الصّغیر حدیث عهد بربّه لأنّه حدیث التّکوین و الکبیر أبعد. فمن کان من اللّه أقرب سخّر من کان من اللّه أبعد، کخواصّ الملک للقرب منه یسخّرون الأبعدین.