الفقرة الحادیة والعشرون :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى الدّرجات الّتی للحقّ فی قوله :رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ[ غافر :15]. لاستوائه علیه باسمه الرّحمن . فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرّحمة الإلهیّة : وهو قوله تعالى :وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ[ الأعراف : 156 ] ، والعرش وسع کلّ شیء .والمستوی الرّحمن فبحقیقته یکون سریان الرّحمة فی العالم کما قد بیّناه فی غیر موضع من هذا الکتاب ومن الفتوح المکّی . )
قال رضی الله عنه : (فراعى) صلى اللّه علیه وسلم (الدرجات التی للحق) تعالى فإن عالم الأمر الذی کنی عنه بالأنفاس لا یتبین وتفوح به روائح الإیجاد الإلهی إلا بعد عالم الخلق لأنها درجات بعضها فوق بعض وإن کان الأعلى مقدما على الأسفل (فی قوله) تعالى (رفیع الدرجات ذو) ، أی صاحب (العرش) وهو غایة الدرجات فی الرفعة (لاستوائه تعالى علیه) ، أی على العرش (باسمه الرحمن) الجامع لجمیع الأسماء الحسنى کما قال تعالى :الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى( 5 ) [ طه : 5 ] .
وقال تعالى :"قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى"[الإسراء:110].
(فلا یبقى فیما حواه العرش) الحاوی لکل مخلوق من ، أی شیء (لا تصیبه الرحمة الإلهیة) المتجلی بها الرحمن تعالى (وهو) ، أی هذا المعنى هو معنى (قوله تعالى :وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ[ الأعراف : 156 ] والعرش وسع کل شیء )، إذ لا شیء خارج عنه أصلا (والمستوی) ، أی المستولی والمتجلی علیه هو (الرحمن) سبحانه کما فی الآیة .
قال رضی الله عنه : (فبحقیقته) ، أی الاسم الرحمن (یکون سریان) ، أی شمول (الرحمة) الإلهیة (فی العالم) جمیعه (کما قدمنا فی غیر موضع) واحد بل فی مواضع متعددة (فی هذا الکتاب) الذی هو فصوص الحکم (ومن) کتاب (الفتوح المکیة) ، أی الفتوحات المکیة أیضا.
شرح فصوص الحکم مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى ) رسول اللّه علیه السلام فی هذا الترتیب ( الدرجات التی للحق فی قوله "رَفِیعُ الدَّرَجاتِ") فأول الدرجات العقل الأول وهو آدم الحقیقی والثانی النفس الکلیة وهی حوّاء فالعقل الأول مذکر بین المؤنثین ذات الحق والنفس الکلیة فراعى النبی علیه السلام هذه الدرجات الإلهیة بجعل المذکر بین المؤنثین
فکان رسول اللّه رفیع الدرجات الثلاث بإضافة حبهن إلیه فی قوله : حبب إلیّ وکذلک رفیع جمیع الدرجات من الجواهر المجردة والأجسام ( ذو العرش لاستوائه ) أی لاستواء النبی العرش ( باسم الرحمن ) فإن العرش مخلوق من العقل الأول الذی هو روح محمد علیه السلام فکان محمد علیه السلام ذا العرش فإن الدرجات کما تنسب إلى الحق تنسب إلى محمد صلى اللّه علیه وسلم تبعا لا أصالة فإذا استوى الرحمن على العرش .
قال رضی الله عنه : ( فلا یبقى فیمن حوى ) أی أحاط واشتمل ( علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة الرحمانیة وهو ) أی المعنى المذکور معنى ( قوله تعالى ":وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ" والعرش وسع کل شیء والمستوی ) أی الحاکم والمستولى علیه ( الرحمن ) فکان العرش مظهر الرحمن یظهر منه فیض الرحمن على ما تحته من الموجودات ( فبحقیقته ) أی بحقیقة اسم الرحمن ( یکون سریان الرحمة فی العالم کما قد بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب ومن الفتوح المکیّ).
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن. فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قوله: فقال للمشتاقین یا داود إنی أشد شوقا إلیهم یعنی للمشتاقین إلیه وهو لقاء خاص،
فإنه قال فی حدیث الدجال: «إن أحدکم لن یرى ربه حتى یموت» (29) فلا بد من الشوق لمن هذه صفته.
قلت: یعنی أن من لا یرى ربه حتى یموت کیف لا یشتاق إلى لقاء ربه ثم أن ربه تعالی أشوق إلیه.
فإن قال قائل: فکیف یشتاق الحق إلیهم وهم عنده وهو عندهم. فالجواب: أنه مثل قوله حتى نعلم وهو یعلم ثم انشاده؟:
یحن الحبیب إلى رؤیتی وإنی إلیه أشد حنینا
وتهفو النفوس ویأبی القضا فأشکو الأنین ویشکو الأنینا
الحق تعالی أشد حنینا إلى الإنسان من الإنسان إلیه فی هذین البیتین.
قال: إنی إلیه أشد حنین، فإذن الناطق بهذین البیتین جعلهما على لسان الحق، لأنه هو الذی هو أشد حنین.
قال: وإنما اشتاق الحق تعالى إلى نفسه لأنه تعالی نفخ فیه من روحه فإلى روحه اشتاق. وقد ذکر، رضی الله عنه، أن الروح المنفوخة فی الإنسان هی نار أی حار یابسة وهو الحق ولولا طول الکلام لشرحت کیف ذلک ومنه الخطاب الموسوی فی النار.
قال: ثم اشتق له أی للإنسان من ذاته شخصا هو حواء خلقت من ضلع آدم، علیه السلام، فالمرأة خلقت من الرجل، فحنینه إلیها حنینه إلى ذاته وهو لها وطن، فحنینها إلیه حنین إلى الوطن والحق تعالى هو الوطن فلذلک تحن إلیه قلوب العارفین.
قاله رضی الله عنه: ولا یشاهد الحق تعالی مجردا عن المواد آبدا.
ثم قال: فلو علمها أی علم مرتبة الأنوثة حقیقة لعلم بمن التذ؟ ومن التذ؟
وهذا کلام یتضمن التوحید الذی به الکمال وهو حاصل للنشأة المحمدیة وعن ذلک عبر، علیه السلام، بقوله: "حبب إلی النساء."
وباقی الفص ظاهر من کلام الشیخ.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن. فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
یشیر رضی الله عنه إلى أنّه من حیث برزخیته الجامعة لمّا کان منفعلا عن عین العین الجامعة ببرزخیته وفعله وانفعاله ، ظهر صلَّى الله علیه وسلَّم بتحقّق العبدانیة المنفعلة بالأصالة عن الربوبیة الفعّالة المؤثّرة - ولم یظهر بالربوبیة والسیادة ، فآتاه الله الفعل من عین العین ، فتساوى فیه طرفا الفعل والانفعال ، فکان قاب قوسی بحر الوجوب والإمکان بوجوده ، کما کان جامعا بین التعین واللا تعین برتبته ،
وأوتی السیادة العظمى لما تحقّق بالعبودة الکاملة الکبرى ، فکان فاعلیته فی عالم الأنفاس لکونه أوتی جوامع الکلم ، وهی هیئات اجتماعیة نفسیة بحقائق الحروف کما علمت ، فلهذا حبّب الطیب إلیه ، وتأخیره عن « النساء » کشفا من حیث إنّ النفس متأخّر عن الأصل والأمّ الذی هو المتعیّن الأوّل الذاتی ، وأوّل ما تعیّن وخرج من غیر انتقال عن هذا الأمّ هو النفس الذی نفّس الله عن الحقائق کلَّها به ، فظهرت به ، فهو مسبوق بالمتنفّس بذلک النفس المنفّس عن نفسه وعمّا فی نفسه ، کما مرّ ، فتذکَّر .
ثمّ الکراهة والطیب المتقابلان عارضان على حقیقة النفس من جهة المتنفّس والمحلّ القابل ، فهو من حیث الأصالة النفسیة طیّب کلَّه ، ثمّ غیر الطیّب والطیّب بحسب المدرک والمدرک ، فیحمد ویذمّ ، ویکره ویحبّ بحسب القابل ومزاجه ، فافهم .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله تعالى:" رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ " لاستوائه علیه باسم الرحمن ).
فراعى الدرجات التی للحق فی قوله :" رَفِیعُ الدَّرَجاتِ " فقدم درجة المتنفس الذی هو اسم الله الرحمن المستوی على العرش ، وبهذا الاستواء وصفه بقوله :" ذُو الْعَرْشِ " ولما کانت الأسماء نسبا ذاتیة موقوفة على المسمى غیر أو سوى وسمت بالعبدانیة ، فإنها من الحضرة الإمکانیة لتوقف وجودها على وجود الغیر فراعى أولا طرف العبدانیة فی نفسه الشریفة التی هی النسمة المبارکة ومظهر الاسم الرحمن ،
ثم عند ترقبه فی الدرجات حتى بلغ مبلغ ما أعده الله له من الکمال على ما ذکر قال " أنا سید ولد آدم ولا فخر " وذلک عند شمول رحمته للکل ، وحین خوطب " وما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ " فإن الرحمن الذی هو مظهره عام الفیض بالنسبة إلى الکل فصح قوله : لولاک لما خلقت الأفلاک ، فإنها من کریم أنفاسه المذکورة .
قال رضی الله عنه : ( فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة ، وهو قوله تعالى :" ورَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ " والعرش وسع کل شیء والمستوی علیه الرحمن ، فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما قد بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب ومن الفتوح المکی )
قوله وجعل الطیب : أی استعمل تعالى فی براءة عائشة فجعل الطیب المحض المخصوص بالالتحام النکاحى حاصلا فی براءتها ، على أن قوله فی هذا الالتحام صفة للطیب ،
وقوله فی براءة مفعول ثان لجعل : أی جعل الله الطیب الواقع فی هذا الالتحام النکاحى کائنا فی براءتها ، لأنه تعالى خص الطیبین بالطیبات فی الالتحام النکاحى والطیبات بالطیبین ، وکذا فی الخبیثین والخبیثات ، ولا شک أنه صلى الله علیه وسلم أطیب الطیبین فلزم طیب من اختص به فی هذا الالتحام ، وانتفاء الخبث عنها بشهادة الله تعالى وبراءتها ، فجعل دولتهم طیبة فتکون روائحهم طیبة وتکون أقوالهم طیبة ، لأن القول نفس والنفس عین الرائحة ، فإنه نکهة فتکون أفعالهم طیبة لأن الأصل الطیب لا یصدر عنه إلا الطیب " والَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً " فالطیب والخبث صفتان متقابلتان عارضتان للنفس بحسب المحل فالنفس من حیث هو نفس أمر إلهی بالأصالة فیکون طیبا بالذات لکنه بحسب المحل الخبیث قد یحصل هیئة طیبة فیصیر أطیب.
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله : "رفیع الدرجات ذو العرش" لاستوائه علیه باسمه "الرحمن ". ) أی ، فراعى رسول الله ، صلى الله علیه وسلم ، هذا الترتیب : الدرجات الإلهیة والمراتب الکلیة التی للحق المشار إلیها فی قوله : ( رفیع الدرجات ذو العرش ) .
وذلک لأن أول ما وجد هو العقل الأول ، وهو آدم الحقیقی ، ثم النفس الکلیة ، منها وجدت النفوس الناطقة کلها ، وهی حواء ثم الطبیعة التی بواسطتها ظهر الفعل والانفعال فی الأشیاء ، ثم الهیولى الجسمیة ، ثم الجسم الکلى ، ثم الفلک الأطلس الذی هو العرش الکریم ، ثم الکرسی ، ثم العنصریات من السماوات والأرض ، على ما مر من أن السماوات متولدة من ( دخان ) الأرض ، ثم حصلت الموالید الثلاث ، وتم الملک والملکوت .
وهذه الحقائق کلها درجات إلهیة ومراتب رحمانیة ، تقدمت علیها النفس الکلیة ، وبالتنزل إلى المرتبة الجسمیة حصل الاستواء الرحمانی .
فالروح المحمدی الذی هو المظهر الرحمانی هو الذی استوى على العرش ، فتعم رحمته على العالمین . کما قال : ( وما أرسلناک إلا رحمة للعالمین ) .
قال رضی الله عنه : (فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة. وهو قوله تعالى: ) أی ، وهذا المعنى المذکور فی قوله تعالى : ("ورحمتی وسعت کل شئ ") .
أی ، فلیس فی کل ما یحیط به هذا الاسم الرحمانی ومظهره الذی هو العرش من الموجودات من لا تصیبه الرحمة الرحمانیة . وهی کالوجود والرزق وأمثالهما من النعم العامة الظاهرة والباطنة . لذلک قال تعالى : ( ورحمتی وسعت کل شئ ) .
ولما کان العرش محیطا بکل ما فیه من الموجودات - کما قد مر أن العرش الروحانی الذی هو العقل الأول محیط بجمیع الحقائق الروحانیة والجسمانیة والعرش الجسمانی محیط بجمیع الأجسام - قال : ( والعرش وسع کل شئ ) .
وقوله رضی الله عنه : ( والمستوى "الرحمن" ) إشارة إلى قوله تعالى : "الرحمن على العرش استوى" أی ، الحاکم والمستولی على العرش من الأسماء هو الاسم "الرحمن " والعرش مظهره الذی منه وبه یفیض على ما تحته من الموجودات ، فإن الأسماء من حیث إنها نسب الذات لا تصیر مصدرا للأنوار الفائضة منها إلا بمظاهرها الروحانیة ، ثم الجسمانیة .
قال رضی الله عنه : ( فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم ) أی ، بحقیقة هذا الاسم الرحمانی یحصل سریان الرحمة فی العالم ، وهی ما یمتاز الاسم به عن غیره .
وإن شئت قلت : وبحقیقة العرش یکون هذا السریان فی العالم . وهی العین الثابتة التی ظهر بها الرحمن فی العالم ، کما ظهر بالعقل الأول فی عالم الأرواح ، وبالفلک الأطلس فی عالم الأجسام ، فإن الظاهر والمظهر بحسب الوجود واحد .
قال رضی الله عنه : ( کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب ومن الفتوح المکی . ) من أن حقیقة الاسم هو ما یمتاز به عن غیره ، وهی الصفة ، فإن الذات مشترکة فی الکل .
وحقیقة الرحمة الرحمانیة التی هی الرحمة الذاتیة یقتضى الرحمة الصفاتیة التی تظهر فی المظاهر العینیة بسریانها فیها سریان الرحمة فی العالم .
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى الدّرجات الّتی للحقّ فی قوله :رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ[ غافر : 15 ] لاستوائه علیه باسمه الرّحمن ، فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرّحمة الإلهیّة ؛ وهو قوله تعالى :وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ [الأعراف : 156 ] ، والعرش وسع کلّ شیء ، والمستوی الرّحمن فبحقیقته یکون سریان الرّحمة فی العالم کما قد بیّناه فی غیر موضع من هذا الکتاب ومن الفتوح المکّی ).
( فراعى ) فی ترتیب ما فی هذا الخبر ( الدرجات التی للحق ) فی ظهوره بالأسماء ، فإنه یظهر أولا بالانفعال وآخرا بالفعل ، وذلک عند استوائه على عرشه الذی هو قلب الکامل .
کما هو المشار إلیه ( فی قوله :رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ) [ غافر : 15 ] ، فأعلى درجات ظهوره کونه ذا العرش ؛ ( لاستوائه علیه باسمه الرحمن ) الذی هو أعلى الأسماء الفاعلیة اللاحقة باسم الذات ، فی قوله تعالى :قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ[ الإسراء: 110].
؛ ولذلک اختص به تعالى ، وذلک عموم رحمته ( فلا یبقی فیمن حوى العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة ) .
( وهو ) أی : الدلیل على ذلک ( قوله تعالى :وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ ) [ الأعراف : 156].
، وکیف لا تسع رحمته کل شیء ( والعرش وسع کل شیء ) ؛ لإحاطته لکن العرش الحقیقی هو الحقیقة المحمدیة ، ( والمستوی ) علیه أی : العرش المحمدی اسمه ( الرحمن ) ؛ لإحاطته بجمیع المراتب حتى أنه وسع العرش الجسمانی وما دونه ، فاستوى اسم الرحمن بالحقیقة علیه ویحسب الظاهر على العرش الجسمانی ، ( فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم ) الذی یدخل فیه العرش الجسمانی وغیره ( کما قدمنا فی غیر موضع ) واحد ، بل فی مواضع کثیرة (من هذا الکتاب ومن الفتوح المکی ) .
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى ) صلَّى الله علیه وسلَّم فی قوله هذا ( الدرجات التی للحقّ فی قوله : " رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ " ) . فإنّک قد عرفت أنّ النفس الرحمانی - الذی قد عبّر عنه فی بعض الاعتبارات بالطبیعة - جامع لجمیع الدرجات والمراتب ، و " ذُو الْعَرْشِ " إشارة إلى ذلک النفس ، المنتسب إلى الرحمن ( لاستوائه علیه باسمه الرحمن ، فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش ) - من الصور الجسمانیّة والجسدانیّة والروحانیّة ، والمعانی الأسمائیّة والحقائق الإلهیّة - ( من لا تصیبه الرحمة الإلهیّة وهو ) الذی أشار إلیه ( قوله : " وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ " والعرش وسع کل شیء ، والمستوی الرحمن ) .
فملخص هذا الکلام أنّ الخاتم - صلوات الله وسلامه علیه - هو الذی کان عبدا بالأصالة ، ما فیه غیر محض القابلیّة وکمال الانفعال حتّى کوّن الله فیه ما کوّن ،
إلى أن ظهر صورة شخصه من العرب ، وأعرب عن الکلّ بکلامه ( فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم ، کما قد بیّناه فی غیر موضع من هذا الکتاب ، ومن الفتوح المکی ) . کتاب الفتوحات المکیة
شرح الجامی لفصوص الحکم الشیخ نور الدین عبد الرحمن أحمد الجامی 898 ه:
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : ( فراعى الدرجات التی للحق فی قوله «رفیع الدرجات ذو العرش» لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى «ورحمتی وسعت کل شیء»: والعرش وسع کل شیء، والمستوی الرحمن.
فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، وفی الفتوح المکی. )
قال رضی الله عنه : ( فراعى الدّرجات الّتی للحقّ فی قوله :رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ[ غافر : 15 ] لاستوائه علیه باسمه الرّحمن . فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرّحمة الإلهیّة : وهو قوله تعالى :وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ[ الأعراف : 156 ] ، والعرش وسع کلّ شیء . والمستوی الرّحمن فبحقیقته یکون سریان الرّحمة فی العالم کما قد بیّناه فی غیر موضع من هذا الکتاب ومن الفتوح المکّی . )
( فراعى ) صلى اللّه علیه وسلم فی هذا الحدیث ( الدرجات التی للحق ) سبحانه ( فی قوله :رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ) [ غافر : 15 ] ، والعرش إشارة إلى النفس الرحمانی المعبر عنه بالطبیعة الکلیة ( لاستوائه ) ، أی لاستواء الحق ( علیه باسم الرحمن . فلا یبقى فیما حواه ) علیه ذلک ( العرش ) ، من الصور الجسمانیة والجسدانیة والروحانیة والمعانی الأسمائیة الإلهیة والحقائق الکونیة المسماة بالأعیان الثابتة
( من لا تصیبه الرحمة الإلهیة وهو ) ، ما یدل علیه ( قوله تعالى :وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ والعرش ) الذی هو النفس الرحمانی أیضا ( وسع کل شیء والمستوی ) علیه الاسم ( الرحمن فبحقیقته ) ، أی بحقیقة العرش أو بحقیقة الاسم الرحمن المستوی علیه ( یکون سریان الرحمة فی العالم کما قدمنا فی غیر موضع فی هذا الکتاب وفی الفتوح المکیة ) وقد جعل الطیب ، الحق تعالى واستعمله فی هذا الالتحام النکاحی المعلوم لکل واحد .
ممدّالهمم در شرح فصوص‌الحکم، علامه حسن‌زاده آملی، ص: ۶۱۸-۶۱۹
فراعى الدرجات التی للحقّ فی قوله رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ لاستوائه علیه باسمه الرحمن.
پس جناب رسول اللّه (ص) درجاتى را که براى حق است در فرموده‌اش: رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ که به اسم رحمن بر آن استواء دارد مراعات کرد.
عرش اشاره به نفس رحمانى است که معبّر به طبیعت کلیه است و رسول اللّه (ص) در حدیث مذکور مراعات درجات و مراتب را نمود، که درجات الهیه و مراتب کلیه که همه از آن حق است- رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ- مطابق حکمت بالغه الهى و علم عنایى او که یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ- به تعبیر فیلسوف الهى در نزول به ترتیب قاعده امکان اشرف و در صعود به ترتیب قاعده امکان أخس- نظم و نضد وجودى یافته‌اند، زیرا مراتب مطلقا نزولا و صعودا در مجرد و مادى محفوظ است و طفره مطلقا محال است. لذا اولین موجود مخلوق، عقل اول است که از آن تعبیر به آدم حقیقى می‌نمایند، سپس نفس کلیه است که نفوس ناطقه از آن ظاهر شده است و همچنین به ترتیب تا به آخرین مرتبه قوس نزول که همه نقوش بر طبیعت کلیه، یعنى عرش رحمانى‌اند و روح محمدى (ص) مظهر رحمانى است که رحمت او همه را فرا گرفت وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ. (انبیا: 107).
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرحمة الإلهیة: و هو قوله تعالى وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ: و العرش وسع کلّ شیء و المستوی الرحمن، فبحقیقته یکون سریان الرحمة فی العالم کما بیّناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، و فی الفتوح المکی.
پس در آن چه که این عرش در بر دارد، چیزى که رحمت الهیه آن را نرسیده باشد نیست. این است معنى قول خداى تعالى: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ (اعراف: 156) و عرش همه چیز را فرا گرفته است و مستواى رحمن است- الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى- پس به حقیقت این اسم رحمانى (یعنى به حقیقت این عرش) رحمت در عالم سریان یافت. چنانچه در چند موضع این کتاب و در فتوح مکى بیان کردهایم.
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: ۱۰۹۸
فراعى الدّرجات الّتى للحقّ فى قوله رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ لاستوائه علیه باسمه الرّحمن.
یعنى رعایت کرد رسول صلى اللّه علیه و سلم در این ترتیب درجات الهیّه را که حق راست چنانکه در رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ اشارت است بدانچه، آنچه اوّل از علم به عین آمد «عقل اول» است که «آدم حقیقى» اوست؛ بعد از آن «نفس کلّیّه» که نفوس ناطقه ازو بوجود آمدند که آن «حوا» ست؛ بعد از آن «طبیعت» که به واسطه او فعل و انفعال در اشیا ظهور یافت؛ بعد از آن «هیولاى حسیّه»؛ بعد از آن «فلک اطلس» که «عرش کریم» است؛ بعد از آن «کرسى»؛ بعد از آن اثیریات و عنصریات از سماوات و ارض؛ بعد از آن «موالید ثلاث» که ملک و ملکوت بدین تمام شد و همه این حقائق درجات الهیّه و مراتب رحمانیّه است که متقدّم است بر وى «نفس کلّیّه»، و به تنزّل به مرتبه حسیه حاصل مىشود استواء به «روح محمدى» که مظهر رحمانى است و اوست که مستوى است بر عرش. پس رحمت او شامل باشد همه عالمیان را کما قال تعالى وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرّحمة الإلهیّة: و هو قوله تعالى وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ.
یعنى نیست در هرچه این اسم رحمانى و مظهرش که عرش است احاطه کرده است از موجودات آنکه این رحمت رحمانیّه بدو نرسیده باشد. و این رحمت چون وجود است و رزق و امثال این از نعم ظاهره و باطنه، از براى این معنى حق سبحانه و تعالى فرمود «رحمت من همه چیز را احاطه کرده است» و چون عرش محیط است به هرچه در اوست از موجودات چنانکه گذشت که «عرش روحانى» که «عقل اوّل» است محیط است به جمیع حقائق روحانیّه و جسمانیّه، و «عرش جسمانى» محیط به جمیع اجسام، شیخ قدس اللّه سره فرمود:
و العرش وسع کلّ شىء.
یعنى عرش محیط همه چیزست.
و المستوى الرّحمن فبحقیقته یکون سریان الرّحمة فى العالم کما قد بیّناه (کما بیّناه- خ) فى غیر موضع من هذا الکتاب و من الفتوح المکّى (و فى الفتوح المکى- خ).
اشارت است به قول حق تعالى که الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى یعنى حاکم و مستولى بر عرش از اسماى الهیه «اسم رحمن» است و عرش مظهر او که ربّش به واسطه او افاضه فیض مىکند بر آنچه در تحت اوست از موجودات، چه اسماء از آن جهت که نسب ذات است مصدر انوار فائضه ازو نمىگردد مگر به مظاهر روحانیّه، بعد از آن جسمانیّه.
پس به حقیقت این اسم رحمانى، حاصل مىشود سریان رحمت درین عالم و به آن حقیقت ممتاز مىشود این اسم از غیرش.
و اگر خواهى بگوى که به حقیقت عرش حاصل مىشود این سریان در عالم و آن حقیقت عین ثابته است که بدو ظاهر مىشود «رحمان» در علم، چنانکه ظاهر مىشود در عالم ارواح به «عقل اول» و در عالم اجسام به «فلک اطلس» چه ظاهر و مظهر به حسب وجود واحد است چنانکه درین کتاب و فتوح مکى بیان کردیم که به حقیقت «اسم رحمان» سریان مىکند رحمت در عالم.
حل فصوص الحکم (شرح فصوص الحکم پارسا)، ص: ۶۷۹
فراعى الدّرجات الّتی للحقّ فی قوله «رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ» لاستوائه علیه باسمه الرّحمن.
شرح چون خلیفه حق بود، رعایت درجات کرد بر سنّت الهى در تنزّل و ظهورات الهیّت:
اول در صورت عقل کل که آدم حقیقى است، پس در نفس کلیّه، پس بر نفوس ناطقه، پس طبیعت کلیّه که مصدر فعل و انفعال است، پس جسم کلّى که عرش عظیم است، پس فلک اطلس که عرش کریم است.
فلا یبقى فیمن حوى علیه العرش من لا تصیبه الرّحمة الإلهیّة:
و هو قوله- تعالى- «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ»: و العرش وسع کلّ شیء، و المستوی الرّحمن. فبحقیقته یکون سریان الرّحمة فی العالم کما قد بیّناه فی غیر موضع من هذا الکتاب، و فی الفتوح المکّى.