الفقرة الخامسة :
جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص شرح الشیخ عبد الغنی النابلسی 1134 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
(وسألت)، أی دعوت (الله) تعالى (أن یجعلنی) بمحض فضله وإحسانه (فیه)، أی فی إبراز هذا الکتاب
(وفی جمیع أحوالی) الظاهرة والباطنة (من) جملة (عباده) المخلصین
(الذین لیس للشیطان علیهم سلطان)، أی تسلط بإغواء وإضلال أو زیادة فی الحق أو نقصان منه .
قال تعالى: "إن عبادی لیس لک علیهم سلطان إلا من اتبعک من الغاوین "آیة 42 سورة الحجر .
وقال تعالى حکایة عن الشیطان: "فبعزتک لأغوینهم أجمعین إلا عبادک منهم المخلصین "آیة 82 - 83 سورة ص .
فعلم من ذلک أن الإخلاص هو الذی یحفظ العبد من إغواء الشیطان لا ما عداه من الأحوال.
ومثله التوکل على الله تعالى کما قال تعالى : "إنه لیس له سلطان على الذین آمنوا وعلى ربهم یتوکلون"آیة 99 سورة النحل.
شرح مصطفى سلیمان بالی زاده الحنفی أفندی 1069 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
فقال : (وسالت الله أن یجعلنی فیه) أی فی هذا الکتاب وفی جمیع أحوالی من الأمور الدینیة والدنیویة .
وتعمیم السؤال للمبالغة فی التنزیه (من عبادة الذین لیس للشیطان علیهم سلطان) أی حجة وغلبة .
فالله تعالى أجاب ما سأل عبده لقوله تعالى : "أجیب دعوة الداع إذا دعان" 156 سورة البقرة.
ولقوله: "أدعونی استجب لکم" 60 سورة غافر.
ولا یحتمل تسلط الشیطان فی عمله ببرکة هذا السؤال الخالص المخلص لله تعالى. ولما ورد من ظاهر الکلام أیضا أن یقال : هب أن التنزیه قد حصل بهذا الدعاء فی أسبابه القلبیة .
فلم لا یجوز أن یقع التلبیس فی أسبابه الصوریة من الرقم والنطق والقلب حین التوجه إلى الرقم أو النطق عمم التنزیه عن التلبیس بأبلغ الوجوه.
شرح فصوص الحکم عفیف الدین سلیمان ابن علی التلمسانی 690 هـ:
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
قوله رضی الله عنه :"سألت الله تعالى وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان"
قلت: "یعنی بالذین لیس للشیطان علیهم سلطان"، أهل التجلی الأسمائی الجامع لمعانی الأسماء الحسنى . التی ذکر أنها لا یبلغها الإحصاء وطریق کونهم لیس للشیطان علیهم سلطان لیس هو أن لا یوسوس فی صدورهم فإن ذلک لا بد منه.
فإن الله تعالى یقول:" إلا إذا تم ألقى الشیطان فی أمنیته " الآیة (الحج: 52).
فأما فی حضرة ولایة الرسول علیه السلام، وولایة الأولیاء من أمته فالنسخ یکون بالتجلی الإلهی الذی یرون فیه أن وسوسة الشیطان هی من أحکام تجلی الاسم المضل.
وأما فی مقام نبوته، علیه السلام، ونبوة الأنبیاء من قبله فالنسخ یکون بما یأتی به جبرئیل، علیه السلام، إلیهم مما یحکم الله به آیاته.
لأن مقام نبوته، علیه السلام، ونبوة الأنبیاء هو من مقام الوحی الذی یأتی به جبرئیل علیه السلام، والملائکة.
لأن مقام النبوة المحمدیة دون مقام ولایته، علیه السلام، لأن ولایته هی حالة أخذه عن الله تعالی بغیر واسطة الملک بل منه تعالی بلا واسطة .
ولذلک قال علیه السلام: «لی مع الله وقت لا یسعنی فیه غیر ربی» إن صح الخبر.
شرح فصوص الحکم الشیخ مؤید الدین الجندی 691 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
یشیر رضی الله عنه إلى قوله تعالى : " وَما أَرْسَلْنا من قَبْلِکَ من رَسُولٍ وَلا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّیْطانُ فی أُمْنِیَّتِه ِ فَیَنْسَخُ الله ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ الله آیاتِه ِ "آیة 22 سورة الحج .
یعنی رضی الله عنه : لمّا تمنّیت ما منّانی رسول الله - صلَّى الله علیه وسلَّم فإنّی أرجو من الله أن لا یکون للشیطان علیّ سلطان .
وقوله : « أرجو » لسان أدب مع الله فإنّه على الیقین ممّن قال الله فیهم : " إِنَّه ُ لَیْسَ لَه ُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ"آیة 99 سورة النحل.
لکونه رضی الله عنه مستکملا درجات الإیمان ، فحائز منه إلى حقیقة الشهود والإحسان ، متحقّقا على مقامات التوکَّل على الإیقان والإتقان .
فیخرج قوله : « أرجو » مخرج قوله : إنّ فی الحقیقة درجة واحدة لا یصلح أن تکون إلَّا لرجل واحد ، وأرجو أن أکون ذلک الرجل فإنّه محقّق عند المحقّقین أنّه - صلَّى الله علیه وسلَّم ذلک الرجل على التعیین ، ولکنّ الأدب مع الله أعلى مقامات المحقّقین ، وأکمل درجات الکمّل المقرّبین .
ولأنّ مواضع إلقاء الشیاطین - التی یستعیذ بالله منها جمیع العائذین - إنّما تکون فی النطق عند التلاوة ، أو حال کتابة إلقاء الله ووحیه إلى أهل وحیه ، أو فی الخاطر والهاجس ، وذلک فی الجنان وهو محلّ الضمائر من القلب فی ظاهره ، لأجل ذلک .
شرح فصوص الحکم الشیخ عبد الرزاق القاشانی 730 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
أی یخصنی فیما أکتب وأقول.
ویقع فی قلبى بالخاطر الحقانى السبوحى من الحضرة الأحدیة بلا واسطة وبواسطة الروح وهو الملک کما قال صلى الله علیه وسلم « نفث روح القدس فی روعی أن نفسا لن تموت حتى تستکمل رزقها » .
والخواطر أربعة :
الحقانى والملکی وهما اللذان سألهما فی دعائه .
والشیطانی وهو الذی اعتصم باللَّه منه فی قوله وأن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالى من عباده الذین لیس للشیطان علیه سلطان ، أی تسلط بوسوسة.
مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم القَیْصَری 751هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
و "سألت الله أن یجعلنی فیه" أی، فی إبراز هذا الکتاب (وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان).
أی، تسلط وغلبة. قال عز منقائل: "إن عبادی لیس لک علیهم سلطان."
واعلم، أن عباد الله، الذین لیس للشیطان علیهم سلطان، هم العارفون الذین یعرفون مداخلة الواقفون مع الأمر الإلهی لا یتعدون عنه.
والموحدون الذین لا یرون لغیره وجودا ولا ذاتا، ولا یعلمون الأشیاء إلا مظاهره ومجالیه، فیکون عباداتهم وحرکاتهم وسکناتهم کلها بالله من الله إلى الله لله.
قال الله تعالى: "وقضى ربک ألا تعبدوا إلا إیاه". والذین یعبدون الله من حیث ألوهیته وذاته المستحقة للعبادة، لا من حیث أنه منعم أو رحیم.
فإن عبد "المنعم" لا یکون عبد "المنتقم" وعبد "الرحیم" لا یکون عبد "القهار" ولا لدخول الجنة ولاللخلاص من النار، فإنه حینئذ عبد حظه وأسیر نفسه فلا یکون عبد الله.
لذلک أضافهم الحق إلى نفسه فی قوله: "إن عبادی لیس لک علیهم سلطان".
وفیه أقول:
عبدنا الهوى أیام جهل وإننا ... لفی غمرة من سکرنا من شرابه
وعشنا زمانا نعبد الحق للهوى ... من الجنة الأعلى وحسن ثوابه
فلما تجلى نوره فی قلوبنا ... عبدنا رجاء فی اللقاء وخطابه
فمرجع أنواع العبودیة الهوى ... سوى من یکن عبدا لعز جنابه
ویعبده من غیر شئ من الهوى ... ولا للنوى من ناره وعقابه
ولا بد أن یعلم أن هؤلاء محفوظون من الأعمال الشیطانیة، لا من الالقاءات والخواطر.
کما قال تعالى: "وما أرسلنا من قبلک من رسول ولا نبی إلا إذا تمنى ألقى الشیطان فی أمنیته فینسخ الله ما یلقى الشیطان ثم یحکم الله آیاته". لذلک قید بالأحوال.
خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم الشیخ علاء الدین المهائمی 835 هـ:
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
(وسألت الله تعالی)، مخافة تغلیط الشیطان بتغییر الرؤیا بإیهام رؤیة غیر المرئی، ونسیان البعض.
(أن یجعلنی فیه)، أی: فی إبراز هذا الکتاب على الحد المذکور، (وفی جمیع أحوالی)، إذ لو تطرق فی بعض الأحوال لم یؤمن أن یتطرق فی إبرازه أیضا.
(من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان)، بالإضلال والوسوسة.
کما قال تعالى: "إن عبادی لیس لک علیهم سلطان " [الحجر: 42].
شرح فصوص الحکم الشیخ صائن الدین علی ابن محمد الترکة 835 هـ:
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
قال رضی الله عنه : "وسألت الله أن یجعلنی فی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان".
وثانیا على سبیل التفصیل وخصوص ما هو بصدده من التحقیق
شرح الجامی للملا عبد الرحمن ابن أحمد ابن محمد المتوفی 898 هـ :
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
(وسألت الله سبحانه أن یجعلنی فیه)، أی فی إبراز هذا الکتاب (وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان)، أی تسلط و غلبة .
إشارة إلى قوله تعالى: " إن عبادی لیس لک علیهم سلطان" آیة 42 سورة الحجر.
وهم العارفون الذین یعرفون مداخله الواقفون مع الأمر الإلهی لا یتعدون عنه.
کتاب مجمع البحرین فی شرح الفصین الشیخ ناصر بن الحسن السبتی الکیلانی 940هـ:
قال الشیخ الأکبر رضی الله عنه : (وسألت الله تعالى أن یجعلنی فیه وفی جمیع أحوالی من عباده الذین لیس للشیطان علیهم سلطان.)
( و سألت الله تعالى) فسأل الکل من الکل .
قال تعالى: "وآتاکُمْ مِنْ کُل ما سألتمُوهُ وإنْ تعُّدوا نعْمت اللّهِ لا تحْصُوها إنّ الِإنسان لظلُومٌ کفّارٌ" [ إبراهیم: 34] .
قال رضی الله عنه فی الباب السابع و الستین و ثلاثمائة من "الفتوحات ":
إن من ینزل عن سؤال أعظم لذة من النزول عن غیر سؤال، فإن فی ذلک إدراک البغیة، و ذلة الافتقار، و إعطاء الربوبیة حقّها، و العبودیة حقها، فإن العبد مأمور أن یعطی کل شی ء حقه کما أعطی الله کل شی ء خلقه .
و فی العلم المنزل عن السؤال من علو المنزلة ما لا یقدّر قدره إلا الله، و أما تعیین السؤال إذا کان فیما یرجع إلى أمر الدارین، فلیعین ما شاء و لا مکر فیه، و لا تمایله هکذا ذکره الشیخ رضی الله عنه .
( أن یجعلنی فیه ): أی فی الإبراز المذکور."کتاب فصوص الحکم"
(و فی جمیع أحوالی) من عباده إنما قال: من عباده رغبة منه إلى مرتبة العبودیة المحضة الخالصة، فإنها أعلى مراتب العبد .
قال رضی الله عنه: إذا أقامک الحق فی مقام العبودیة المطلقة التی ما فیها ربوبیة فأنت خلیفة له حقا، فإنه لا حکم للمستخلف فیما ولی فیها خلیفة عنه جملة واحدة و الخلیفة استقل بها استقلالا ذاتیا .
قال تعالى فی معرض المدح: "سُبْحان الّذِی أسْرى بعبْدِهِ " [ الإسراء: 1] . فجعله عبدا محضا، و جرده من کل شیء حتى یکون له کل شیء فأسری به لیکون یسری به فما أضاف إلیه شیئا، بل جعله مجبورا لاحظ له فی الربوبیة فافهم .
( الذین لیس للشیطان علیهم سلطان )، قال تعالى: "إنّ عِبادِی لیْس لک علیْهِمْ سُلْطانٌ" [ الإسراء: 65] .
قال رضی الله عنه فی الفتوحات الباب الثانی والتسعون ومائتان فی معرفة منزل اشتراک عالم الغیب وعالم الشهادة من الحضرة الموسویة :
"فاعلم یا أخی أنی تتبعت ما حکی عن إبلیس من الحجج فما رأیت أقصر منه حجة ولا أجهل منه بین العلماء فلما وقفت له على هذه المسألة التی حکى عنه سهل ابن عبد الله تعجبت وعلمت أنه قد علم علما لا جهل فیه .
فهو أستاذ سهل فی هذه المسألة وأما نحن فما أخذناها إلا من الله فما لإبلیس علینا منة فی هذه المسألة بحمد الله ولا غیرها وکذا أرجو فیما بقی من عمرنا وهی مسألة أصل لا مسألة فرع فإبلیس ینتظر رحمة الله إن تناله من عین المنة والجود المطلق الذی به أوجب على نفسه سبحانه ما أوجب وبه تاب على من تاب وأصلح فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ عن التقیید فی التقیید فلا یجب على الله إلا ما أوجبه على نفسه."
نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص (بابا رکنا شیرازی)، ج1، ص: 34
و سألت اللّه- تعالى- أن یجعلنى فیه و فى جمیع أحوالى، من عباده الّذین لیس للشیطان علیهم سلطان.
و از حضرت اللّه تعالى- درخواست کردم که مرا در ظاهر کردن این کتاب، و در جمیع حالات من، از آن بندگان گردان که شیطان را بر ایشان غلبه و قدرت نباشد؛ و آنان که شیطان [را] بر ایشان غلبه و قدرت نباشد، بندگان خاصّ حقّاند.
که حقّ- جلّ جلاله- ایشان را اضافه به خود، کرده که: «إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ» و بندگان خاصّ اللّه، عارفان موحّداند؛ که با آنکه دانند که همه اشیاء مظهر و مجلاى حقّاند، از سر حدّ عبودیّت و فرمانبردارى، و حدود شریعت، تجاوز نکنند، و عبادات و جمیع حرکات و سکنات ایشان، همه، باللّه، و للّه، و من اللّه، و الى اللّه، و فی اللّه باشد؛ که عبد الرّحمن، و عبد الرّحیم، و عبد الرّزاق، و عبد المنعم هرچند عبداند، و لیکن به حقیقت عبد حظّ خود باشند.
بخلاف عباد اللّه. پس، از این جهت، در این آیت به این عبارت، فرمود که:
«إنّ عبادى»، و ایشان [را] به خود اضافه کرد. و در این معنى، شیخ این ضعیف فرمود:
عبدنا الهوى ایّام جهل و إنّنا لفى غمرة من سکرنا من شرابه
و عشنا زمانا نعبد الحقّ للهوى من الجنّة الأعلى و حسن ثوابه
فلمّا تجلّى نوره فی قلوبنا عبدنا رجاء فی اللّقا و خطابه
فمرجع انواع العبودیّة الهوى سوى من یکن عبدا لعزّ جنابه
و یعبده من غیر شىء من الهوى و لا للنّأى من ناره و عقابه
شرح فصوص الحکم (خوارزمى/حسن زاده آملى)، ص: 74-79
قال رضى اللّه عنه:
و سألت اللّه تعالى أن یجعلنى فیه و فى جمیع أحوالى من عباده الّذین لیس للشّیطان علیهم سلطان.
و از حضرت الهى و فیض فضل نامتناهى او مسألت مىنمایم که در ابراز این کتاب و در جمیع احوال مرا از آن بندگان سازد که شیطان را بر ایشان غلبه و دسترس نیست، و آن طایفه عارفاناند که مداخل شیطان را مىدانند و از موافقت فرمان الهى تجاوز نمىنمایند و زمره موحّداناند که غیر حق را وجود و ذات نمىبینند، و همه اشیاء را مظاهر و مجالى او مىشناسند پس همه عبادات و حرکات و سکنات ایشان «باللّه، للّه، إلى اللّه، و من اللّه» باشد تا گویند شعر:
بخل من للّه عطا للّه و بس جمله للّه ام نیم من آنکس
هم خمارم زو و هم مستى من محو در هستى او هستى من
به حکم وَ قَضى رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ این طایفهاند که عبادت حضرت اله نه از براى دخول جنّت نعیم کنند و نه از خوف نار جحیم، بلکه حقّ را از روى الوهیّت و استحقاق ذاتى او پرستند و گویند، بیت:
پرستیدن حق براى بهشت بود پیش ارباب دل سخت زشت
گر از دوست چشمت بر احسان اوست پرستنده حظّ خویشى نه دوست
دو عالم ندارد چنان قیمتى که بندى در احراز آن همّتى
قطب العارفین شرف الدین داود قیصرى قدس سره مىفرماید: شعر
عبدنا الهوى أیّام جهل و انّنا لفى غمرة من سکرنا من شرابه
و عشنا زمانا نعبد الحقّ للهوى من الجنّة الأعلى و حسن ثوابه
فلمّا تجلّى نوره فى قلوبنا عبدنا رجاء فى اللقا و خطابه
فمرجع انواع العبودیّة الهوى سوى من یکن عبدا لعزّ جنابه
و نعبده من غیر شىء من الهوى و لا للنّوى من ناره و عقابه
و بدان واسطه که این طالبان حقّ و مشتاقان مشاهده جمال مطلق، دل از ما سوى پرداختهاند و از همه بازآمده و به دوست ساخته. حضرت الهى ایشان را به نفس خویش اضافت کرد و در مخاطبه شیطان فرمود: إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ* و به زبان حال این گرم روان، بیتى چند مناسب از روى ابیات (بیتى چند از روى معنى مناسب ابیات- خ). قیصرى املاء کرده مىآید بیت:
اگر برد سوى دار القرار ما را دوست دلم قرار نگیرد در او مگر با دوست
مرا نه ملک جهان باید و نه باغ جنان که نیست از دو جهانم مراد الّا دوست
چنان به جان من آمیخت دوست از سر لطف که نیست فرق ز جان عزیز من تا دوست
بدان مقام رسید اتصال من با او که باز مىنشناسم که این منم یا دوست
نه طور جسم کند طاقت و نه موسى جان اگر به طور جلالت کند تجلّى دوست
ز دوست دیده بینا بجوى تا بینى که هست در همه کائنات پیدا دوست
میان ما و تو جز صلح نیست اى زاهد ترا نعیم ریاض بهشت و ما را دوست
حسین اگر همه خویشان شوند بیگانه به جان دوست که ما را بس است تنها دوست