معرفى اجمالى
« آداب النفوس» و« کتاب التوهم» که هر دو در یک جلد واقع شدهاند، دو رسالهى عربى از تصنیفات ابو عبد الله حارث بن اسد محاسبى، در موضوع عرفان عملى به شمار مىروند.
ساختار
« آداب النفوس»، داراى 27 عنوان کلى و« کتاب التوهم»، مشتمل بر 22 عنوان است.
گزارش محتوا
مؤلف در رساله« آداب النفوس»، از دلایل معرفت خدا، حقیقت توسل به حب صالحان، سیاست نفس، سیاست قلب، خوف و حزن، عدل و فضل، تطهیر و عمل، خصالى که خیر از آنها حاصل مىشود، امتحان و آزمایش، مراجعه به نفس، نزدیک شدن به توبه و دور شدن از آن، مدح و ذم، یقین و عز، خیر و شر، غفلت و یقظه، اخلاص و ریا، علوم نجات، محاسبه نفس و... سخن گفته است.
پارهاى از مطالب کتاب« آداب النفوس»:
1. بهترین راه براى معرفت خداوند سبحان، تدبر در حسن تدبیر و قدرت حق تعالى در ایجاد اشیاء و مشاهده آیات و نشانههاى اوست. انسان بعد از معرفت حق تعالى باید ملتزم به فرائض و متأدب به آداب شریعت باشد و باید در کردار و گفتار، به صالحان اقتدا کند که این، حقیقت توسل به حب آنهاست.
2. انسان باید بعد از فرائض ظاهرى، به فرائض باطنى، از قبیل تصحیح سرائر، صدق نیت، استقامت در اراده و... مشغول باشد و خداوند متعال اینگونه اعمال باطنى را مهیمن بر اعمال جوارحى قرار داده است.
3. انسان نباید از زبان خودش غافل باشد، چون غفلت از آن موجب هلاکت آدمى است؛ ازاین روى، پیامبر اکرم( ص) مىفرمایند:« هر کس سکوت کند، نجات مىیابد».
4. حریص بودن به دنیا، نور قلب را خاموش مىکند. وقتى انسان از اسباب دنیوى قطع طمع نماید، رغبت و طمع وى به اسباب اخروى جلب مىشود.
5. قلب وقتى ظلمانى مىشود که از خوف لازم و حزن دائم خالى گردد، پس بر هر مسلمانى واجب است که در تحصیل خوف و حزن کوشش کند تا قلب، نورانى شده و شیطان از آن اعراض کند.
6. اشرف مقامات و افضل آنها مراقبة الله است و بالاترین حد مراقبه، مراقبة النظر است و آن این است که انسان با سراسر وجودش دریابد که خداوند متعال ناظر بر اعمال بندگانش مىباشد.
7. راه آخرت یکى است، ولى مردمان دو صنفند: صنفى، اهل عدلند و صنفى، اهل فضل. طریق عدل، طریق استقامت است، ولى طریق فضل، طریق زیادهطلبى. اهل عدل، با سه خصلت علم، فعل و صبر شناخته مىشوند.
8. تطهیر، انتقال از شر به اساسى است که خیر بر آن بنا شده است... کسى که قبل از عمل تطهیر نکند، شر، منفعت خیر را از او بازمىدارد.
9. طالب خیر باید داراى پنج خصلت باشد که عبارتند از: صدق، صواب، شکر، رجاء و خوف.
10. در بیشتر آیات قرآنى اشاره شده که انسانها مورد آزمایش و ابتلاء قرار مىگیرند تا ایمان واقعى مشخص گردد. انسان گاهى کارهاى نیکى انجام مىدهد که هیچگاه از آنها طرفى نمىبندد، چون براى رضاى الهى نبوده، بلکه صرفاً براى رضایت مردم و ثناگویى آنها بوده است. انسان باید مواظب خدعههاى شیطان باشد، چون شیطان از راههاى مختلف، انسان را گمراه مىکند.
11. انسان با مراجعه به نفس مىتواند آفات و رذایل نفسانى را شناخته و در صدد اصلاح آن برآید و مراجعه به نفس اساس سلوک صحیح است.
12. علامت قبولى توبه، شدت خوف و صدق ندامت است و علائم صدق ندامت عبارت است از: حفظ کردن بقیه عمر، دوام حزن، کثرت بکاء، تفویض الى الله، صبر بر احکام خداوند عز و جل و رضا و تسلیم در تمامى امور.
13. صدق در یقین، مشاهدهى ثواب و عقاب است. حب عزت و بزرگى ریشهى امراض قلبى است.
14. کسى که اهل عنایت به خویش باشد و فهم تجربه به وى ارزانى شده باشد، خیر و شر را مىشناسد و مىداند که از کجاست و چگونه است و...
15. بیدارى و تیقظ، اصل هر خیرى است و غفلت، اصل هر شرى.
16. شخص متوکل در تمامى حاجات دنیوى و اخروى خود به خدا تکیه دارد و از هر چه غیر خداست، قطع امید مىکند، چون فقط خداوند را ملجأ و پناهگاه خود مىداند. انسان متوکل هیچگاه به دنیا التفات نکرده و هرگز خوف کسى را به دل راه نمىدهد. ایمان بدون توکل معنایى ندارد و همانطورى که ایمان داراى مراتب است، توکل هم داراى مراتب و درجات است.
محاسبى در« کتاب التوهم» مىکوشد تا توهمات و اندیشههاى ناصواب و غلط را در بارهى معاد حذف کرده و نظریه صحیح و عالى را جاىگزین آن کند. وى ابتدا، در بارهى کیفیت نزع موت و سکرات آن، رؤیت ملک الموت و تمثل او به صورتهاى مختلف، آمدن دو ملک و نحوهى سؤالات آنها بحث مىکند، سپس در بارهى نفخ صور و مردن و سپس زنده شدن تمام موجودات و قیام انسان در پیشگاه حضرت احدیت و حشر و نشر و حساب و کتاب و جزاء و سؤال و میزان و صراط و شفاعت و اعراف و بهشت و دوزخ سخن مىگوید و بالاخره با بحث از اکرام نمودن خداوند بندگان خویش را و وصف مائده رحمانى، کتاب را به پایان مىبرد.
وضعیت کتاب
کتاب، توسط عبد القادر احمد عطا، تحقیق و تصحیح شده است. وى در مقدماتى که بر چاپ اول و دوم کتاب و نیز بر دو رساله مزبور نگاشته است، از وضعیت فقه اعمال القلوب در دوران حضرت رسول و پس از آن و نیز از محاسبى و شخصیت وى و اهمیت کتاب« آداب النفوس» و روش تحقیق خود سخن گفته است.
فهرست تحلیلى« کتاب التوهم»، در آخر آن و موارد زیر در پایان کتاب ذکر شده است:
1. فهرست آیات؛
2. فهرست احادیث و آثار؛
3. فهرست اعلام؛
4. مراجع تحقیق؛
5. محتوا.
پاورقىها به توضیح برخى از واژهها و ترکیبات و ذکر موارد اختلاف نسخ و آدرس آیات و منابع روایات اختصاص
منابع :
- ویکی نور