معرفى اجمالى
«کیفیة السلوک الى رب العالمین»، به زبان عربى، نام مجموعهاى است مشتمل بر چهار کتاب مهم از حکیم ترمذى در موضوع عرفان عملى.
ساختار
این مجموعه، مشتمل بر چهار کتاب زیر است:
1 - کیفیة السلوک الى رب العالمین: فاقد باببندى و فصلبندى است.
2 - بیان الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللب: شامل یک تصدیر و 6 فصل است.
3 - منازل القربة: شامل یک تصدیر، 7 مسئله و 11 مستدرک است.
4 - اثبات العلل الشرعیة: شامل یک مقدمه و 69 عنوان« ذکر علة...» است.
گزارش محتوا
1 - کیفیة السلوک الى رب العالمین: مصنف، نخست، چگونگى سلوک بهسوى خداوند سبحان را شرح مىدهد و از مواطنى که سالک الى الله از آنها عبور مىکند و 6 موطن زیر است، سخن مىگوید:
موطن«ا لست بربکم»؛
موطن دنیاى دنى که ما الآن در آن زندگى مىکنیم؛
موطن برزخ؛
موطن حشر؛
موطن بهشت و دوزخ؛
موطن کشف.
سپس از گوشهنشینى و خلوتگزینى مىگوید و آداب خلوت را بیان مىکند و آداب ایستادن در پیشگاه حق را خاطرنشان مىنماید و در پایان از مقام مردودون سخن مىگوید.
2 - بیان الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللب: این رساله در 6 فصل تدوین شده که به برخى از مباحث آن اشاره مىشود:
ترمذى، در ابتدا، قلب را به عین تشبیه مىکند تا موقعیت هر کدام از آنها در مقام تشبیه معلوم گردد.
قلب، اصل است و صدر فرع.
صدر در قلب، بهمنزله سفیدى عین است در عین.
مثل فؤاد در قلب، همچون مسجد الحرام است در داخل مکه.
مثل لب در فؤاد، مانند نور بصر است در عین.
خداى متعال در قرآن کریم، انشراح و ضیق را همواره به صدر اضافه نموده است، نه به قلب، مانند:«فلا یکن فى صدرک جرح منه»و«و لقد نعلم انک یضیق صدرک».البته ضیق صدر رسول( صلی الله علیه و آله) و صدر کلیم(علیه السلام)، از جهت وسواس نیست که معمولاً براى عامهى مسلمین اتفاق مىافتد، چون خداوند سبحان انبیاء خودش را از وسواس شیطان و منازعات نفوس در امان نگه داشته است، بلکه صدر آنها از گمراهى مردم ضیق مىشود.
عمى و بصر همواره به قلب اضافه مىشود، نه به صدر.
فؤاد، محل رؤیت و شهود است و قلب، محل علم و حکمت، پس هر وقت این دو با هم اجتماع حاصل کنند، انوار غیبیه از طرف حق تعالى بر قلب سالک تجلى کرده و اسرار غیبى بر وى مکشوف مىگردد.
لب، جبل اعظم و مقام اسلم است و قوام دین به آن است و انوار، همگى به آن بازمىگردد.
3 - منازل القربة: رسالهاى است که حکیم ترمذى در آن، تقرب سالک به خدا را بر اساس فرائض و نوافل تبیین مىکند، سپس به بیان اسباب تقرب مىپردازد و مىگوید: کسانى که فرائض الهى را به نحو احسن به جاى مىآورند، آنها در واقع واصلین به حقایق امور هستند و در باب نوافل مىگوید: اعظم نوافل، ترک شهوات است.
یکى از اسباب تقرب به خدا، شکر است. شکر، انفتاح شىء و انکشاف غطاست.
مؤلف پس از مبحث شکر، مسائلى را در مورد تقوا، دوست داشتن یا دوست نداشتن پارسایان گناه و نافرمانى را در پارهاى از اوقات، شرح این مطلب که خشیت، ناشى از علم به خدا و خوف، ناشى از مشاهده است، تعلق روح به جسد، قلب و میراث انبیاء مطرح کرده است.
در این رساله مطالب مهمى نیز در قالب یازده مستدرک، در بارهى« ارزش و اهمیت نیت»،« قول پیامبر( صلی الله علیه و آله) که فرموده: انى تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتى»،« تفاوت معرفت و ایمان و توحید»،« شرح بعضى از صفات جلالیه»،« شرح این فرمایش پیامبر اکرم( ص): من رجا غیر فضلى و خاف غیر عدلى فلیطلب ربا سواى»،« لذت طاعت و عبادت»،« شرح این جمله: حب الدنیا رأس کل خطیئة»،« حقیقت بسم الله»،« حمد»،« سواد اعظم» و« صفات مؤمن» بیان شده است.
4 - اثبات العلل الشرعیة: حکیم ترمذى در این رساله، به ذکر علت و فلسفه بسیارى از دستورات و احکام دینى، از قبیل اقرار به توحید، وضو، مواضع وضو، غسل جنابت، نماز، رو به قبله کردن در وقت نماز، تکبیر، ثناء، استعاذه، قرائت، رکوع و... پرداخته است؛ مثلا در باره علت تکبیر مىگوید: آدمى به خاطر کبرى که در وجود اوست، خدا را نافرمانى مىکند؛ بنابراین، وقتى براى پوزشخواهى از آنچه کرده است، در برابر او مىایستد، بزرگى را به او تسلیم مىکند و این را با گفتن« الله اکبر»، به زبان مىآورد؛ چه، خداوند خود، در قرآن فرمان داده:«و کبره تکبیرا»(الاسراء 111)؛ یعنى کبر و بزرگى را به او تسلیم کن.
وضعیت کتاب
کتاب، توسط عاصم ابراهیم کیالى، تحقیق و تصحیح شده است. وى در آغاز کتاب، به معرفى حکیم ترمذى و آثار او پرداخته است. فهرست محتویات، در پایان کتاب ذکر شده است. پاورقىها به توضیح پارهاى از واژه‌ها و ذکر منابع روایات و احادیث، اختصاص یافته است.
منابع :
- ویکی نور