معرفى اجمالى
نام کامل کتاب،« اللُّمَع فى التصوف» است و با نام مختصرش( اللمع)، شهرت دارد، البته در برخى نسخههاى چاپى کتاب، عنوان« اللمع فى تاریخ التصوف الاسلامى» ذکر شده، اما چنین عنوانى، درست و شناخته شده نیست و با محتواى کتاب نیز مطابقت چندانى ندارد.
کتاب، به زبان عربى و تألیف ابو نصر، عبد الله بن على سراج طوسى است. زمان تألیف کتاب، مشخص نیست، اما بنا بر احتمال یکى از پژوهشگران، بین سالهاى 340 تا 360 ق، بوده است( سراج طوسى، ص 34 مقدمه مترجم).
کتاب، در موضوع احوال و مقامات و منازل سیر و سلوک است و در واقع یک دوره کامل عرفان عملى را در بر مىگیرد و به پرسشهاى گوناگون در باره سنن و آداب تصوف و آموزهها و سخنان جنجالى و شطحیات صوفیان، پاسخ مىدهد. گستردگى این موضوعات، به حدى است که مىتوان« اللمع» را دایرةالمعارف دانش و اخلاق و عقاید صوفیانه تا قرن چهارم دانست( همو، ص 35 مقدمه مترجم).
گویند سراج، با تألیف« اللمع»، براى نخستین بار علم تصوف را تدوین کرد( سجادى، ص 78).
کتاب اللمع، در زمانى نوشته شد که فشارها و مشکلات بسیارى براى صوفیه پدید آمده و حتى برخى از صوفیان، مانند حسین بن منصور حلاج در سال 309 ق، محاکمه و اعدام شده بودند. این وضعیت، نویسندگان صوفى را واداشت که از عقاید و اعمال خود دفاع کنند. از سوى دیگر، انحرافات اعتقادى و اباحیگرى عملى برخى از مدعیان تصوف، دفاعپذیر نبود و عارفان و صوفیان در صدد برآمدند که حساب خود را از آنان جدا سازند.( جمعى از مؤلفان، ص 25)؛ به همین جهت، ابو نصر سراج در« اللمع» سعى بلیغى کرد تا بین شریعت و طریقت، صلح و سازش برقرار سازد و با تفسیر و تحلیل دینى، اندیشهها و رفتارهاى متصوفه را پذیرفتنى و معقول و آنان را پیرو سیره و سنت رسول اکرم( صلی الله علیه و آله) معرفى کند و لذا سرتاسر این اثر، مستند به آیات قرآن کریم و احادیث است؛ بهطورى که شاید مجموع آیات مکرر استفاده شده در متن کتاب، به اندازه مجموع آیات قرآن باشد.( سراج طوسى، ص 37 مقدمه مترجم).
ساختار
این اثر اصیل و معتبر عرفانى( مطهرى، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 560 و همو، کلیات علوم اسلامى( 2)، ص 110) که بسیار مفید و جالب( زرینکوب، ص 131) و منسجم و منظم( دهباشى و میرباقرىفرد، ص 122) است، به چهارده بخش اصلى تحت عنوان« کتاب» تقسیم شده و هر کتاب، حاوى چند باب است و در مجموع، شامل 162 باب مىشود.
گزارش محتوا
گزارش تفصیلى یکایک بابهاى کتاب نیازمند مجالى وسیعتر است و لذا در اینجا گزیدهاى از مهمترین مطالب هر بخش، به ترتیب مورد بحث، بهصورت اجمالى گزارش مىشود:
1. مقدمات( شامل هجده باب): در اینجا، معنا و ماهیت تصوف و ویژگىهاى آن بیان شده است. در نظر ابو نصر، دانشمندان حقیقى، عدلمحور و وارثان پیامبرانند و آنان سه گروهند: محدثان، فقیهان و صوفیان. به همین ترتیب هر چند علوم فراوان است، ولى علم دین سهتاست: علم قرآن، علم سنت و علم حقایق ایمان و صوفیان حقیقى، دانشمندانى هستند که علم حقایق ایمان دارند.
2. احوال و مقامات( شامل نوزده باب): به نظر مىرسد که« اللمع»، قدیمىترین اثرى است که منازل عرفانى را در هفت مقام( توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا) و ده حال( مراقبه، قرب، محبت، خوف، رجا، شوق، انس، اطمینان، مشاهده و یقین) بیان و به صورت منظم طبقهبندى کرده است( انصارى، ص 129 مقدمه مصحح).
3. در باره برداشتهاى صوفیان از قرآن و پیروى از آن( شامل نه باب): در این بخش، چگونگى فهم قرآن بهوسیله اهل دل و سابقان و مقربان و ابرار و همآهنگى تصوف با قرآن، مطرح شده است.
4. اسوه بودن پیامبر( صلی الله علیه وآله ) و اقتدا به او( شامل چهار باب): در این بخش، چگونگى پیروى مشایخ از پیامبر( ص) و روایات نبوى در مورد تساهل در مباحات آمده است.
5. مستنبطات( شامل پنج باب): در این بخش، روش صوفیان در موضوع دریافت درست قرآن و حدیث و استنباط‌هاى آنان در باره فضیلت پیامبر( صلی الله علیه وآله ) بر همگان و تفسیر روایات نبوى مطرح است.
6. صحابه پیامبر( ص)( شامل هفت باب): ویژگى و صفات و کلمات گروهى از یاران پیامبر( صلی الله علیه وآله ) و به خصوص خلفاى چهارگانه( ابو بکر، عمر، عثمان و على( علیه السلام)) و تأثیرگذارى آنان در صوفیان آمده است تا تذکرى براى پیمودن منازل سیر و سلوک باشد.
7. آداب صوفیان( شامل بیست و شش باب): در این بخش، آداب و رسوم متصوفه از چگونگى وضو و طهارت و نماز و زکات و صدقه گرفته تا دوستى و معاشرت و عیادت و... بهصورت مفصل بیان شده است.
8. در باره مسائل و اختلاف سخنان اهل تصوف در پاسخهاى آنان( شامل دوازده باب): در این بخش، مجموعهاى از پاسخهاى صوفیان در مورد مسائل اختلافى، مثل روح، فقر، فنا، بقا، ذکر و... مطرح است.
9. مکاتبات، خطبهها، اشعار، دعاها و رسائل صوفیان( شامل پنج باب): در این بخش، نامهها، ادعیه، وصیتنامهها و اشعارى از صوفیانى همانند ابو على رودبارى، ذو النون مصرى، جنید و شبلى ذکر شده است.
10. سماع( شامل دوازده باب): در این بخش، معنا و انواع سماع و طبقات شنوندگان آن و نیز حالات کاملان در هنگام سماع و... مطرح است.
11. وجد( شامل شش باب): در این بخش، ماهیت وجد و صفات اهل وجد، مطرح و مطالبى نیز از کتاب« وجد» نوشته ابو سعید بن اعرابى نقل شده است.
12. اثبات نشانهها و کرامات صوفیان( شامل شش باب): در این بخش، معناى آیات و کرامات و تفاوت اولیاى خدا با پیامبران( علیهم السلام) و روش إثبات کرامات اولیاء و... آمده است.
13. در بیان مشکلات( شامل دو باب): در این بخش، بیش از صد و پنجاه مورد از اصطلاحات دشوار رایج در بین صوفیان، مانند سر، قبض، بسط، سکر، صحو، شرب، فنا، بقا و... معنا شده است.
14. در تفسیر شطحیات و سخنانى که ظاهرشان غلط و ناروا به نظر مىآید، ولى در باطن صحیح و رواست( شامل سى و دو باب): در این بخش، افزون بر تعریف معناى شطح و تفسیر برخى از شطحیات بایزید بسطامى و شبلى و ابو حسین نورى و دفاع از آن، انتقادات متعدد ابو نصر سراج طوسى بر اشتباهات نظرى و عملى برخى صوفیان در زمینه عزلت، ولایت، إباحه، فناى بشرى و... به تفصیل تحت عنوان« فى ذکر من غلط من المترسمین بالتصوف»( غلط‌هاى صوفىنمایان) بیان شده است.
« اللمع»، به لحاظ قدمت تألیف، بهویژه در زبان عربى، جامعیت مطالب، نثر متین و سنجیده، رعایت اعتدال، تلفیق بین استدلال و استنباط، کوشش براى مطابقت طریقت با شریعت و استناد و استدلال به قرآن و حدیث و اصالت اندیشهها و نقل قولها، جزو تأثیرگذارترین میراث علمى صوفیانه از زمان انتشار تا کنون است.( همو، ص 31- 38 مقدمه مترجم).
تأثیر لفظى و معنوى کتاب بر ادبیات عرفانى زبان فارسى و آثارى مانند« کشف المحجوب» هجویرى و« بوستان» و« گلستان» سعدى و... بس عمیق و گسترده است. غزالى یکى از مهمترین جلوهگاههاى این أثرگذارى است، زیرا بسیارى از منابع اندیشههایش را از کتاب« اللمع» برگرفته و سخت تحت تأثیر اوست( همو، ص 39- 43، مقدمه مترجم).
وضعیت کتاب
کتاب را دکتر مهدى محبتى، با رعایت دقت و امانت، در سال 1382 ش، به زبان فارسى ترجمه و به همراه مقدمهاى تحقیقى و نیز ترجمه و تلخیص مطالب مقدمه نیکلسون منتشر کرده است. این ترجمه، رسا و شیواست.
نسخههاى متعدد کتاب عبارت است از:
1. تصحیح آلن رینولد نیکلسون، چاپ لیدن، 1914 م؛ این نسخه تصحیح شده، مهم و مورد توجه پژوهشگران است؛
2. ضبط و تصحیح کامل مصطفى الهنداوى تحت عنوان« اللمع فى تاریخ التصوف الاسلامى»، چاپ بیروت، 1431 ق، دار الکتب العلمیة؛
3. تحقیق عماد زکى البارودى، تحت عنوان« اللمع فى تاریخ التصوف الاسلامى»( بدون تاریخ)، القاهرة، المکتبة التوفیقیة؛ در این نسخه، محقق، روایتهاى کتاب را در پاورقى، تخریج و تصحیح یا تضعیف کرده و گاه نقد و توضیحى آورده است.
منابع :
- ویکی نور
- مجموعه رسائل فارسى خواجه عبد الله أنصارى، به کوشش محمد سرور مولائى، تهران، دوم، انتشارات توس؛
- جمعى از مؤلفان( 1388 ش)، تاریخ و جغرافیاى تصوف، تهران، نشر کتاب مرجع؛
- دهباشى، مهدى و میرباقرىفرد، سید علىاصغر( 1386 ش)، تاریخ تصوف( 1)، تهران، دوم، سمت؛
- زرینکوب، عبد الحسین( 2536 ش)، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر؛
- سجادى، سید ضیاء الدین( 1372 ش)، مقدمهاى بر مبانى عرفان و تصوف، تهران، یازدهم، سمت؛
- السراج الطوسى، ابو نصر، اللمع فى التصوف( 1914 م)، صححه رنولد الن نیکلسون، لیدن، مطبعة بریل؛
- السراج الطوسى، ابو نصر، اللمع فى التصوف( 1382 ش)، تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون، ترجمه دکتر مهدى محبتى، تهران، انتشارات اساطیر؛
- السراج الطوسى، ابو نصر، اللمع فى تاریخ التصوف الاسلامى( 1421 ق)، ضبطه و صححه کامل مصطفى الهنداوى، بیروت، دار الکتب العلمیة؛
- السراج الطوسى، ابو نصر، اللمع فى التصوف، تحقیق عماد زکى البارودى، القاهرة، المکتبة التوفیقیة؛
- مطهرى، مرتضى( 1390 ش) خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، چهل و یکم، انتشارات صدرا؛
- مطهرى، مرتضى( 1389 ش)، کلیات علوم اسلامى( 2)، تهران، سى و پنجم، انتشارات صدرا.