معرفى اجمالى
« احیاء علوم الدین»، کتابى جامع در معارف اسلامى و عرفانى، به عربى، اثر امام محمد غزالى طوسى نیشابورى( 450- 505)، عالم و متفکر بزرگ اسلامى است.
ساختار
این کتاب، شامل چهار بخش( ربع) است: ربع عبادات، ربع عادات، ربع مهلکات، ربع منجیات.
گزارش محتوا
با اینکه گذشت نه قرن، ما را از هم جدا مىکند و نیز با وجود تلاشهاى جدید و معاصرى که براى معرفى اسلام صورت مىگیرد، با این حال،« احیاء العلوم» تنها کتابى است که تقریبا همه علوم مسلمانان را بهصورت متداخل؛ نه به صورت مجزا و منفصل در بر دارد و یک اسلام تام الاصول غیر ناقص را به تصویر مىکشد و به هیچ گروه یا فرقهاى گرایش ندارد و در هیچیک از حوزههاى علوم اسلامى نیز اسیر و محبوس نیست؛ با آنکه غزالى، در عقاید، اشعرى و در فروع، شافعى و در بینش، صوفى بود.
ربع عبادات، در باره آداب و دقایق سنن و اسرار معانى عبادات است که عالم عامل را از دانستن آن گریزى نیست. این ربع، خود، از ده کتاب تشکیل شده است که نخستین آنها،« کتاب العلم» است. به قول مؤلف، سبب آغاز کردن کتاب با این مبحث، آن است که علم، مهمترین هدف براى امور کشفى است که با آموختن آن بنا به فرموده رسول اکرم( ص)، خداوند متعال بندگى( عبادت) مىشود. دیگر کتابهاى ربع نخست به این شرحند: قواعد العقاید، اسرار طهارت، اسرار نماز، اسرار زکات، اسرار روزه، اسرار حج، آداب تلاوت قرآن، اذکار و دعاها، ترتیب اوراد در اوقات.
ربع عادات، شامل ده کتاب به شرح زیر است: آداب خوردن، آداب ازدواج، احکام کسب، حلال و حرام، آداب صحبت و معاشرت با اصناف خلق، گوشهگیرى، آداب سفر، سماع و وجد، امر به معروف و نهى از منکر، آداب معیشت و اخلاق نبوت.
ربع مهلکات، در باره صفات ناپسندى است که براى زدودن و پاک کردن نفس و دل از آنها، آیات قرآنى نازل شده است. غزالى حد و حقیقت هر یک از این خلقیات و اسباب پدید آمدن آنها را شرح داده و آفات آنها و نشانههایى را که بدان شناخته مىشوند و روشهاى درمانى آنها را یادآور شده است. این ربع، شامل ده کتاب به شرح زیر است: شرح شگفتىهاى دل، ریاضت نفس، آفات دو شهوت شکم و فرج، آفات زبان، آفات غضب، حقد و حسد، ذم دنیا، نکوهش مال و بخل، ذم جاه و ریا، نکوهش کبر و عجب و غرور.
ربع منجیات، در باره صفات پسندیدهاى است که موجب تقرب به خداوند مىشود. غزالى، علاوه بر بیان حد و حقیقت هر صفت، اسباب و نشانهها و فضیلت آن را نیز یادآور شده است.
غزالى، در نگارش این اثر، از دو کتاب« الرسالة القشیریة» و« قوت القلوب» تأثیر پذیرفته است.« احیاء علوم الدین» از گرانقدرترین کتابهاى اسلامى در شناخت حلال و حرام است که ظاهر و باطن احکام را به هم آمیخته و مشتمل است بر شریعت و طریقت و حقیقت. در طرح مطالب هر کتاب، غزالى، ابتدا، به آیات و احادیث و اخبار و آثار استشهاد مىکند، سپس با پروردن معانى آنها به بیان و زبانى ساده و روشن، به شرح و بسط و ارائه آراى خود مىپردازد.
برخى، این کتاب را نقد کردهاند و مناقشههاى بسیارى در باره آن صورت گرفته است؛ از جمله کسانى که سخت بر غزالى و کتابش خرده گرفتهاند، مىتوان ابن جوزى و ابن صلاح و مارزى را نام برد. گذشته از نقد برخى مباحث عقلى و کلامى کتاب در باب اعتقادات، بیشترین اشکالى که بر این کتاب وارد شده، وجود احادیث ضعیف در آن است. در حقیقت، غزالى، چندان درایتى در علم حدیث نداشته و از شیخى حدیث نشینده است. دیگر اینکه غزالى، به دلیل گرایش شدید به تصوف و حسن ظن فراوان به مشایخ صوفیه، گاه گفتار آنان را، بدون تحقیق و بررسى و اغلب، با عین عبارات نقل کرده است.
وضعیت کتاب
« احیاء علوم الدین» چندین بار تلخیص و به بعضى زبانها، از جمله فارسى ترجمه و بارها به چاپ رسیده است. بهترین چاپ آن، تصحیح زین الدین عراقى است، همراه با تخریج آیات قرآنى به ضمیمه« تعریف الاحیاء بفضائل الحیاء»، اثر علامه عبد القادر بن شیخ بن عبد الله العیدروس؛ همچنین« الاملاء عن اشکالات الاحیاء»، اثر شخص امام غزالى که ردى است بر اعتراضات بعضى از معاصران و« عوارف المعارف» سهروردى که در 1406 به جاپ رسیده است، از دیگر نسخههاى تصحیحى این کتاب به شمار مىروند.
منابع :
- ویکی نور
- مقدمه و متن کتاب؛
- مسعود انصارى خوشابر، فرهنگ آثار ایرانى اسلامى، سروش؛
- کتاب ماه دین، خرداد و شهریور 1387.