حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة که به نام‌هاى «الهى‌نامه»، «حدیقه سنایى» و «فخرى نامه» نیز شناخته مى‌شود، از منظومه‌هاى بنام بانى شیوه شعر عرفانى، ابوالمجد مجدود ابن آدم، متخلص به سنایى است که به زبان فارسى و در پایان ربع اول قرن ششم، به نام بهرام‌شاه (مقدمه ناشر، ص«کز») نوشته شده است
آنچه باعث اهمیت کتاب شده، آن است که این منظومه عرفانى در قالب مثنوى، محل توجه ویژه عارفان بعد از سنایى و به‌طور عام، تمام علاقمندان به عرفان و شعر فارسى است. (قمشه‌اى، سید احمد رضا، 1387، ص58)
برخى از بزرگان پیرامون این اثر گفته‌اند که: «تا کسى چندین مرتبه مثنوى مولوى را که در واقع تفصیل و شرح ابیات حدیقه است نخواند و در معانى و حقایق آن غور و تأمل ننماید، بر حقیقت معانى حدیقه واقف نشود. (مقدمه ناشر، ص«کز»)
ساختار
کتاب با سه مقدمه از ناشر، محمد بن رفّاء و حکیم سنایى آغاز شده است.
نسخه‌هاى حدیقه عموماً به ده باب تقسیم و هر بابى که از چند فصل تشکیل یافته، به مطلب یا مطالبى اختصاص یافته است، اما این ترتیب و تبویت کتاب معلوم نیست که از آن نویسنده باشد، چه اختلاف بسیارى که در مطالب ابواب و فصول و تقدیم و تأخیر آن‌ها در نسخ مختلف وجود دارد، دلیل روشنى است که مرتب کننده و جامع آن اشخاص مختلفى بوده و تنها از تصرف کاتب و نویسنده نسخه نیست(مقدمه ناشر، ص«که»).
عناوین ابواب و فصول نیز در نسخه‌ها به کلى با یکدیگر متفاوت و مختلف مى‌باشد، بعضى از نسخ، عناوین آن بیشتر به فارسى است و بعضى به عکس، عناوین آن بیشتر به عربى است و در بعض نسخ عناوین آن بسیار مختصر و در برخى مفصل آمده است و این نیز دلیل دیگرى است که جمع و ترتیب کتاب به وسیله چندین کس بوده و هر یک به سلیقه و ذوق خود در تقدیم و تأخیر ابواب و فصول و ذکر عنوان و عبارت آن تصرف نموده و مطالب آنرا مرتب کرده و در بابى نهاده و عنوانى براى آن نوشته است(مقدمه ناشر، ص«لو»).
از نکات قابل توجه کتاب، آن است که نویسنده با خلق آن، راه تازه‌اى را براى بیان مواعظ عرفانى و اخلاقى گشوده است. (همان)
این کتاب به سبب اهمیت مطالب، شیوائى نظم و اسلوب بدیع، در عهد خود نویسنده و در دوره زندگانى وى شهرت یافته و خداوندان حکمت و دانش، ادباء عصر، بلغاء و شعراى زمان و مشایخ صوفیه بدان توجه نموده، اشعار آن را نقل مجالس خویش ساخته و در تألیفات خود آورده و بدین سبب در اندک مدتى صیت و آوازه آن در اطراف بلاد منتشر گشته و زبانزد خاص و عام گردیده است. (قمشه‌اى، سید احمد رضا، 1387، ص58)
گزارش محتوا
در مقدمه ناشر، مطالب جامع و مفیدى پیرامون کتاب ارائه شده است. اطلاعاتى از قبیل: نام کتاب، شهرت و رواج آن، اختلاف نسخه‌ها با یکدیگر، عدد ابیات، چاپ‌هاى کتاب، انتخاب و گزیده‌هاى آن، ابواب، فصول و عناوین کتاب و چگونگى تهیه نسخ آن. (مقدمه ناشر، ص«لا»)
مقدمه رفاء، متنى است ادبى که در آن به این نکته اشاره شده که وى، جمع‌کننده مطالب کتاب بوده است. (متن کتاب، ص55 تا 72)
در مقدمه نویسنده، به نحوه تدوین و تألیف کتاب، اشاره شده است. (همان، ص1 تا 27)
عناوین ابوابى که اشعار، تحت آن‌ها تنظیم شده است، به ترتیب عبارتند از: «توحید بارى تعالى»، «کلام ملک العلام»، «نعت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و فضیلت ایشان بر سایر پیامبران»، «صفت عقل و احوال، افعال، غایت عنایت و سبب وجود آن»، «فضیلت علم»، «نفس کلى و احوال آن»، «غرور، غفلت، نسیان و...»، «ذکر سلطان»، «حکمت و امثال»، «سبب تصنیف کتاب.» (همان، ص27)
اثر حاضر علاوه بر مزایاى ادبى آن که نتیجه طبع روان، فکر بلند و ذوق سلیم گوینده آنست، بیشتر مطالب آن ناظر به آیات قرآن کریم، اخبار نبوى، آثار صحابه، کلمات مشایخ و معانى دینى، اخلاقى، فلسفى، عرفانى و امثال و حکم و حکایاتست و از این کتاب پیداست که نویسنده آن علاوه بر تبحر کامل در زبان پارسى، از معارف و علوم اسلامى خصوصا علوم ادبیّه، تفسیر، حدیث، فقه، حکمت، عرفان، منطق، کلام، تاریخ، نجوم و طبّ اطلاع کامل داشته و به رموز دقیقه هریک به خوبى واقف بوده است و کمتر بیتى از این کتاب خالى از سرّ و دقایق علمى و رموز و نکت ادبى است.
نویسنده معانى باریک عرفانى، مطالب عالیه فلسفى، مباحث مهم اجتماعى و نکات دلپذیر اخلاقى را که تا آن زمان در قالب شعرى درنیامده بود، با قدرت طبع و ذوق سرشار خود چنان در لباس الفاظ و عبارات درآورده و با یکدیگر آمیخته است که گوئى عروسى است به هرهفت زینت کرده، در نهایت جمال و زیبائى در جلوه‌گاه محققان و سخن‌سرایان به نظر آورده است. طراوت الفاظ و رونق عباراتش، معانى خشک و دقیق حقایق عرفانى و تصوّف را آب داده و ذکر داستانهاى شیرین و حکایات دلپذیرش قهرا خواننده را از ملالت خاطر بازمى‌دارد. (مقدمه ناشر، ص«که»)
فهم معانى اشعار کتاب به سهولت میسر نیست و خواننده به زودى بر سرّ معانى آن واقف نگردد، مگر آن‌که به معارف اسلامى مانند علم تفسیر، حدیث، آثار، امثال و حکم، کلمات صوفیه و اصطلاحات علوم واقف باشد و با مذاق بیشتر مشایخ صوفیه و سخنان آنان آشنائى و آگاهى داشته باشد. (همان)
نویسنده در نظم این اثر، مبتکر بوده و کسى پیش از وى نظم بدین بدیعى نیاورده و کتابى بدین اسلوب نپرداخته است و با این‌که این‌گونه نظم در زبان فارسى بى‌سابقه بوده و او اوّل کسى است که معانى دقیقه عرفانى را به سلک نظم درآورده و کتابى بدین روش و اسلوب ساخته است، ولى به قوّت فصاحت و بلاغت و فکر بلند و طبع روان سحرآفرین خویش چنان مهارتى در تألیف و نظم آن بکار برده و به طورى لغات و اصطلاحات را به موقع استعمال کرده است که از نظر زیبائى‌هاى ادبى در منت‌هاى درجه لطافت و براعت و در نهایت درجه حسن و خوبى واقع شده است. (همان، ص«کو»)
از جمله ویژگى‌هاى این کتاب، آن است که نویسنده آن، اوّل شاعریست که افکار تصوّف و اصطلاحات عرفان و گفتار مشایخ را با ذوقیات شعرى آمیخته و در قالب نظم درآورده و سخنان بلند و معانى دلپسند حکما را لباس موزون پوشانیده است. (همان، ص«کج»)
افکار نویسنده در ادبیات فارسى، تأثیر بسزائى کرده و در شعر و شاعرى تحوّلى بزرگ پدید آورده است چه وى افکار متصوّفه و معانى عالیه تصوّف را در ادبیات فارسى گنجانیده و به بهترین و شیرین‌ترین عبارتى در سلک نظم درآورده است و بدین جهت است که سبک و شیوه شعر فارسى از زمان او رنگ دیگرى به خود گرفته و تحول و انقلابى در آن پدید گشته و شعر فارسى با آمیزش با افکار صوفیه جمال و زیبائى مخصوصى یافته است. (همان)
در پایان مى‌توان چنین ادعا نمود که کتاب حدیقه در حقیقت یک دوره حکمت عملى است که سرمشق زندگانى مردم و راهنماى اخلاق فردى و اجتماعى بشر است و حکیم در این کتاب مردم را به خداپرستى، نیکوکارى، شجاعت، عفت، بزرگ‌منشى، عشقف محبت، رضا و تسلیم دعوت نموده و طرز معامله مردم را با یکدیگر آموخته است و همچنین به پادشاه، وزراء، طبقه حاکمه و قضات، رسم کشوردارى، روش رعیّت‌پرورى و طرز عدالت گسترى را به فصاحتى تمام بیان و تعلیم داده است. (مقدمه ناشر، ص«کح»)
وضعیت کتاب
این اثر تا کنون دوبار منتخب گشته و اشعارى از آن گزیده و انتخاب شده است. اوّل منتخبى است بسیار معروف که نسخ خطى آن فراوان و یک مرتبه هم با چاپ سنگى به نام جعلى لطیفه العرفان در طهران به طبع رسیده است. دوم انتخاب دیگرى است که باز انتخاب کننده آن معلوم نیست و یگانه نسخه آن در کتابخانه مجلس شوراى ملى به ضمیمه کتاب دیگرى ضبط است و در این منتخب بیشتر حکایات و داستانهاى کتاب جمع شده و اشعار دیگر آن ترک گردیده و مجموع اشعارش در حدود 1700 بیت است.(مقدمه ناشر، ص«له»)
تصحیح و تحقیق کتاب، توسط ناشر آن، مدرس رضوى، صورت پذیرفته است.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست نام اشخاص و قبایل و نام جاى‌ها و شهرهاى مذکور در متن، به همراه فهرست نام کتاب‌هاى مورد استفاده مصحح و کشف الابیات حدیقه، در انتهاى کتاب آمده است.
در پاورقى‌ها بیشتر به ترجمه و توضیح لغات سخت و مشکل متن، پرداخته شده است.
منابع :
- ویکی نور