تقسیم الخواطر، به زبان عربى، یکى از آثار ارزش‌مند عرفانى روزبهان بقلى به شمار مى‌رود. وى در این اثر، به توضیح اقسام خواطر انسانى و بیان حقیقت انسانى پرداخته است. لازم به ذکر است که این کتاب، هم‌چنین مشتمل بر دو رساله‌ى عرفانى دیگر به زبان عربى، به نام‌های «العرف العاطر فی معرفة الخواطر و غیرها من الجواهر» و «الفوائد الحسان على الاعلام باشارات اهل الالهام» است که اولى، توسط ابوالمراحم بن مصطفى بن شیخ العیدروس به رشته‌ى تحریر درآمده است و دومى، مشتمل بر رساله «الاعلام باشارات اهل الالهام» جناب ابن عربى و فوائدى است که محقق کتاب، احمد فرید مزیدى، از میان کلمات عرفاى بزرگ برگزیده و در ذیل هر یک از ابواب کتاب ابن عربى، نگاشته است.
ساختار
«تقسیم الخواطر»، داراى 12 فصل است.
«العرف العاطر فی معرفة الخواطر و غیرها من الجواهر»، فاقد باب‌بندى و فصل‌بندى مرسوم است و مباحث آن، در ذیل 12 عنوان کلى مختلف و یک خاتمه ارائه شده است.
«الفوائد الحسان على الاعلام باشارات اهل الالهام»، مشتمل بر 7 باب است که پس از پایان یافتن هر باب، زیر عنوان «فوائد على الباب المتقدم فى...»، فوائد و توضیحات محقق کتاب ذکر شده است.
گزارش محتوا
الف) تقسیم الخواطر: خواطر انسانى به ده نوع تقسیم مى‌شود که عبارتند از:
لسان الغیب که همان وحى خاص و الهام خاص است.
لسان سر السر و آن واسطه میان وحى خاص صفاتى مى‌باشد.
لسان السر و آن روح الروح است.
لسان الروح.
خاطر العقل.
لسان الملک.
لسان القلب.
خواطر النفس.
خواطر شیطان.
ابوطالب مکى، خواطر را شش قسم مى‌داند که عبارتند از: خاطر نفس، خاطر عدو، خاطر روح، خاطر ملک، خاطر عقل و خاطر یقین.
روزبهان بعد از تقسیم خواطر، به بیان حکمت الهى در ترکیب ارکان صورت انسانى پرداخته و به مشابهت صورت انسانى با صورت عالم اشاره مى‌کند. به نظر وى خداوند متعال، تمامى عناصر عالم و قواى آن را در ظاهر و باطن انسان جمع کرده است، لذا حقیقت انسان، مستجمع حقایق عالم است. در نگاه روزبهان، انسان، ظرف جمیع معانى عالم به شمار مى‌رود.
هم‌چنین در مشرب عرفا، انسان‌ها با یک‌دیگر از تمامى جهات متفاوتند و تفاوت آن‌ها از نطفه و امزجه گرفته تا مرتبه رسالت و سیر در منازل مواجید و توحید و تفرید و تجرید و یقین ادامه دارد؛ به همین جهت، خداوند متعال درباره‌ى انبیاء مى‌فرماید: «تلک الرسل فضلنا بعضهم على بعض»
روزبهان در پایان رساله مى‌گوید: انسان وقتى به کمال علم و عمل رسید و مستجمع معانى اخروى از معرفت و محبت، شوق، توحید، تجرید، تمکن در عبادت و سلوک طریق معرفت گردید و در وى نقصى از نقائص صفات ظاهرى و باطنى باقى نماند، صلاحیت سفر آخرت و ورود به نشئه قیامت را دارد، چون وى به مرحله‌ى قیامت انفسى رسیده است.
ب) العرف العاطر فی معرفة الخواطر و غیرها من الجواهر: مطالب این کتاب، در واقع، تعلیقه بر ابیاتى است که توسط خود مؤلف سروده شده است. وى خواطر انسان را بنا بر مشهور 4 قسم مى‌داند که عبارتند از: ربانى، نفسانى، ملکى و شیطانى.
به نظر مؤلف، معرفت خواطر از مهم‌ترین شئونات عبدبه حساب مى‌آید؛ براى اینکه تمام افعال عبد، از خواطر ناشى مى‌شود و خواطر، به منزله بذرى مى‌ماند که سعادت و شقاوت هر انسانى از آن به وجود مى‌آید؛ لذا انسان باید در معرفت خواطر، اهتمام زیادى داشته باشد.
سبب اشتباه خواطر، چهار چیز است:
-
ضعف یقین به امور اخروى یا مخبرین به آن امور؛ - قلت معرفت نفس؛
- تبعیت از هواهاى نفسانى؛
- محبت دنیا.
کسى که از چهار امر مزبور، خود را منقطع کرده و به‌سوى حق تعالى توجه نماید، مى‌تواند خواطر مختلف را تشخیص داده و به معرفت نفس راه یابد.
مؤلف، بعد از بررسى خواطر انسانى، واژه «سر» را بررسى کرده و به اقسام سالکان و احوال عارفان اشاره مى‌کند.
ج) الاعلام باشارات اهل الالهام: مؤلف، در این کتاب، درباره‌ى ابواب مختلف عرفانى از قبیل رؤیت، سماع، کلام، توحید، معرفت و حب سخن گفته است. در این میان، شیخ احمد فرید مزیدى، فوایدى را به هر یک از ابواب، ملحق نموده است؛ مثلاًدر باب رؤیت، ابن عربى، سخنانى را با این مضامین، از بزرگان نقل کرده است:
هیچ چیز را ندیدم مگر آنکه خدا را پیش از آن دیدم.
هیچ چیز را ندیدم مگر آنکه خدا را با آن دیدم.
هیچ چیز را ندیدم مگر آنکه خدا را پس از آن دیدم.
...
محقق کتاب، در ذیل باب مزبور نوشته است:
مصطفى بکرى، گفته است: اذواق اهل مشاهده، با هم تفاوت دارد؛ بعضى، ذوقشان مناسب با ذوق گوینده سخن اول است؛ یعنى ابتدا، قیومیت حق و تجلى وى را بر شىء مى‌بینند، سپس شىء را، پس سخن مزبور را مى‌گویند و...
وضعیت کتاب
کتاب، توسط احمد فرید مزیدى، تحقیق و تصحیح شده است. وى در آغاز رساله اول، مقدمه‌اى در شناخت خواطر نگاشته و سپس به معرفى جناب روزبهان پرداخته است و در آغاز رساله دوم، به معرفى ابوالمراحم و در آغاز رساله سوم، به معرفى جناب ابن عربى همت نهاده است.
«فهرست آیات قرآنى»، «فهرست احادیث»، «اهم مصادر و مراجع»، «معرفى محقق» و «فهرست موضوعات»، در پایان کتاب ذکر شده است.
منابع :
- ویکی نور