عوارف المعارف اثر گرانبهاى سهروردى (متوفاى
سنه 632ق)، به زبان عربى است و مشتمل بر بیان مطالب مهمى پیرامون تصوف مى‌باشد که
در قرن هفتم هجرى تألیف شده است.
ساختار
کتاب با دو مقدمه از محققین و مؤلف آغاز و
مطالب در دو جلد، در شصت و سه باب، تنظیم شده است.
مؤلف، در بیان مطالب، از آیات، روایات و
اشعار عربى استفاده نموده است.
گزارش محتوا
در مقدمه محققین، مطالب مهمى پیرامون تصوف
بیان شده است. در این مقدمه، برخى از تعریفات مختلفى که از تصوف وجود دارد، مانند
اخلاق، اخلاق احسن، ادب و آداب و زهد بیان و در مورد آن‌ها توضیحاتى داده شده است.
مؤلف در مقدمه خود، مطالبى در مورد کتاب و
موضوع آن (تصوف) بیان نموده و سپس فهرست ابواب کتاب (شصت و سه باب) را ذکر کرده
است.
جلد اول: ابواب اول تا سى و یکم را در خود
جاى داده است. اولین باب، در مورد منشا علوم صوفیه است. نویسنده، پس از بیان
مطالبى در این زمینه، به این نکته اشاره نموده که هر کسى نسبت به طهارت باطنى،
مناسبت نزدیکى داشته باشد، بهره بیشترى مى‌برد و اهل تصوف «أقرب مناسبة» هستند.
وى بیان نموده که شخص صوفى به معناى مقرب
است و در قرآن اسمى از صوفى برده نشده، اما در بلاد اسلامى شرق و غرب، صوفى به
معناى مقرب نیست. پس صوفى و اهل قرب با هم تفاوت دارد.
نویسنده، در باب دوم به بیان این مسأله
پرداخته که یکى از مختصات ویژه صوفیه، «حسن استماع» است. وى براى توضیح این مطلب،
برخى از آیات را آورده است مانند: «ولو علم الله فیهم خیرا لاسمعهم» ؛ «فبشر
عبادالذین یستمعون القول فیتبعون أحسنة.
نویسنده، یک باب را به بیان شرح حال صوفیه و
اختلاف طریق آن‌ها اختصاص داده است. برخى از صفاتى که براى صوفى ذکر شده به این
ترتیب است: حسن متابعت از خدا و رسول؛ جدیت و اجتهاد در عبادات؛ متخلق بودن به
اخلاق حسنه؛ احیاء سنت رسول‌الله.
یکى از ابواب دیکر این جلد، در مورد اخلاق
صوفیه و شرح خلق است. مؤلف در این باب، در ابتدا ذکر نموده که صوفیه، وافرترین و
محق‌ترین کسانى هستند که احیاء سنت رسول خدا(ص) مى‌کنند و در ادامه، برخى از تعریف‌هایى
که در مورد تصوف کرده‌اند را بیان کرده است.
آخرین باب جلد اول، پیرامون ذکر ادب و
جایگاه تصوف مى‌باشد. از دیدگاه نویسنده ادب عبارت است از تهذیب ظاهر و باطن، پس
هنگامى که ظاهر و باطن عبدتهذیب گردید، صوفى ادیب مى‌گردد.
مؤلف، ذکر نموده که تکامل ادب در عبدممکن
نیست مگر با تکامل یافتن تمامى مکارم اخلاق، و مکارم اخلاق عبارت است از تحسین خلق
و خُلق همان صورت انسان است[۹]وى براى بیان و توضیح این باب، آیاتى از قرآن را
بیان نموده است.
عناوین برخى از ابواب جلد اول عبارت است:
ماهیت تصوف؛ شرح حال تجرد و تاهل؛ در تفصیل اخلاق تصوف؛ ذکر اختلاف احوال مشایخ
تصوف.
باب سى و دوم تا شصت و سوم، در جلد دوم آمده
است. اولین باب این جلد، در مورد آداب حضور در محضر الهى است. نویسنده، ذکر نموده
که کل آداب نیکو و حسنه را باید از پیامبر(ص) دریافت نمود، زیرا وى مجمع تمام آداب
ظاهرى و باطنى است و خداوند به سبب این آیه از حسن ادب ایشان خبر داده است: «ما
زاغ البصر و ما طغى [۱۰]
وى در این زمینه برخى از آداب مانند ادب
قول، ادب فعل و اعتدال در رفتار را ذکر نموده و کلام برخى از بزرگان را بیان نموده
است.
باب دوم، پیرامون آداب طهارت و مقدمات آن مى‌باشد.
نویسنده، در ابتداى این باب، آیه 108 سوره توبه را بیان نموده است.
مؤلف، بر این عقیده است که طهارت ظاهرى
مانند وضو، غسل و... و طهارت باطن مانند حضور قلب، براى هر انسانى لازم و ضرورى مى‌باشد.
از دیگر ابواب جلد دوم پیرامون وصف نماز اهل
قرب بوده و مؤلف، برخى مطالب مهم را پیرامون نماز بیان نموده است.
باب دیگر در مورد ذکر آداب نماز و اسرار آن
است. برخى از مطالب این باب بدین صورت بیان شده است: «بهترین آداب نمازگزار این
است که قلبش مشغول چیزى نباشد چه کم و چه زیاد. دیگر این که قبل از نماز قضاى حاجت
نماید و خود را از بول و ادار خلاص نماید. لباس مناسب براى نماز بپوشد و...».
باب آخر نیز در مورد مطالب ابتدایى و نهایى
و صحت آن‌ها است. مثلاًاین که ابتدا و آغاز هر عمل نیت است و اولین مطلب در نیت،
اخلاص است.
از جمله ویژگى‌هاى کتاب، نظم، دقت و پیوسته
بودن مطالب است. برخى ابواب بسیار مفصل و برخى مختصر و کوتاه است.
وضعیت کتاب
فهرست موضوعات و مطالب در پایان جلد دوم
آمده و توضیحات و منابع در پاورقى ذکر شده است.
منابع :
