معارف، به زبان فارسى، اثر بهاءالدین، محمد، فرزند مولانا جلال‌الدین رومى، مشهور به سلطان‌ولد است. وى، هم‌چنان‌که در طریقت، پیرو پدرش بود، در روش ارشاد و تألیف نیز از پدر تقلید کرده است؛ هم دیوان غزل و رباعى به تقلید از دیوان شمس دارد و هم «معارف» را به نثر، در تقلید از «فیه ما فیه» پدرش نوشته است.
ساختار
کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و 54 فصل است.
گزارش محتوا
مؤلف، در فصول مختلف کتاب، از موضوعاتى همچون اصل بودن عمل، معنى معراج، نزدیک‌تر بودن علم به عمل در مقایسه با افعال و اعمال بدنى، حقیقت عمل، برگزیده حق بودن اولیاء، دربان حق بودن همه موجودات، اشاره به احوال حلاج، نیاز موسى به خضر، دیدن هر کس حق را به‌قدر حوصله خویش، وزن نداشتن ایمان مقلدان، چون پیمانه بودن شریعت و چون آب بودن خداشناسى، معنى«کل شىء هالک الا وجهه»، علت امر و نهى در شریعت مصطفى، تفسیر«اذا جاء نصرالله و الفتح»، تفسیر«الله نور السموات و الارض»، حقیقت سجود، معنى مردن، تفسیر آیه نور، حقیقت معناى دل، علت بروز دادن معجزات و کرامات، تفسیر «عدل ساعة خیر من عبادة ستین سنة»، داستان پناه گرفتن مصطفى در غار، تفسیر «من تواضع لله رفعه الله، مردن در راه عشق خدا، خلق ارواح پیش از خلق اجساد، تفسیر«ان الارض یرثها عبادى الصالحون»، هستى عالم و فیض نور حق، فانى بودن صورت‌ها، عاشق معنى بودن همه عالم، شرح«العلماء ورثة الانبیاء»، بودن مریدان بعد از مرگ شیخ در حضرت او، عید صوفیان، دشوارى راندن اندیشه‌هاى درونى و... سخن گفته است.
نمونه‌هایى از مطالب کتاب با نثر مؤلف:
1. این خوبى‌ها در عمارت‌ها و در حرفت‌ها که از آدمى مى‌آید، همه عکس خوبى آدمى است تا در آدمى چه حسن و خوبى‌هاست. غیر این اگر به صورت درآمدى، صد هزار چندین بودى. چون جزوى است، لاجرم آثار و صنعت او جزوى باشد، چون خانه‌ها و باغ‌ها و قصرها و دیباها و غیر اینها، اما هستى آسمان‌ها و زمین‌ها و عرش و کرسى و لوح و قلم و ملایکه و انس و جن آثار و صنعت الله است...
اختلاف شرایع، از اختلاف خصایل پیغامبران است؛ بر وفق خصلت و خوى هر پیامبرى، شریعتى شد...
2. یکى گفت که اصل، عمل است؛ سخن، چندان نیست. گفتیم: ما نیز آن مى‌خواهیم که کسى پیدا شود که عمل را ببیند و بداند تا عمل را به وى بنماییم. حالیا تو اهل سخنى، با تو سخن باید گفتن. چون اهل عمل نیستى، عمل را چنین فهم کنى. تو از عمل، نماز و روزه و حج و زکات و ذکر و ورد و شب‌بیدارى و ناله و زارى و پرهیزکارى فهم کرده‌اى و اینها همه، عمل نیستند؛ اسباب عملند. باشد که چون این همه بکنى، در تو عمل بکند و از آنچه بوده‌اى، بگردى...
وضعیت کتاب
کتاب، توسط نجیب مایل هروى، تصحیح و تحقیق شده است. وى، در مقدمه خویش، از طریقه مولویه و زندگى و آثار سلطان‌ولد و نسخه‌هاى کتاب سخن گفته است و در پاورقى‌ها، موارد اختلاف نسخ را یاد کرده است. فهرست مطالب، در آغاز کتاب و فهرست‌های «آیات قرآن»، «احادیث قدسى و نبوى»، «اخبار و اقوال»، «امثال و حکم»، «ابیات به ترتیب حروف آغازین»، «نوادر لغات و ترکیبات»، «اصطلاحات و تعبیرات عرفانى» و «اعلام» در پایان آن ذکر شده است.
منابع :
- ویکی نور