عرفان شیعی

شرح الاربعین حدیثا، به زبان عربى، نوشته صدرالدین قونوى، در موضوع عرفان عملى و نظرى است.

 

ساختار

کتاب، بر خلاف آنچه از نامش پیداست، تنها به شرح 29 حدیث پرداخته است(شاید مؤلف امکان اتمام نیافته است).

 

ما در این کتاب، در شرح احادیث، با نوعى ویژه از فعالیت عقلانى و فکرى آشنا مى‌شویم که مى‌توان آن را تأویل یا تفسیر عرفانى نامید. قونوى، خود در مقدمه، یادآور شده است که وى روش متقدمین اهل فضل را دنبال ننموده و به معانى ظاهرى و یا به عبارات و الفاظ احادیث نپرداخته است، چرا که در این امور، فضیلت و فایده‌ى چندانى نیست. مهم، شناخت مقصود پیامبر اکرم(ص) و بیان حکمت‌ها و اسرارى است که کلام نبوى در خود نهفته دارد و اصول شریعت از کتاب و سنت نیز آن را تأیید و عقول روشن و سلیم و فطرت‌هاى مستقیم هم بر صحت آن گواهى مى‌دهند.

 

گزارش محتوا

در این کتاب، درباره طهارت و اسرار آن، سر تکبیر در صعود و تسبیح در هبوط، روح داشتن تمامى صورت‌ها، حروف و ارواح آن‌ها، معنى توبه، تمثل عوالم، زمان سَحر و حقیقت آن، راز دست کشیدن به صورت بعد از دعا، صفات مذمومه، اعمال و رفتار دنیوى، مسافت ما بین آسمان‌ها و زمین، رفعت انبیا، بعضى از اسرار نماز و وضو و صبر و صدقه و متابعت از قرآن، ترکیب انسان از روح و جسم و نفس، معنى یمین و شمال و سر آن دو، سر تحریم ربا، اسماء حسنى و اسم اعظم، تأثیر دعا با تحقق قضا و قدر، سر حرمت زنا و حدود شرعیه، رحم و اسرار آن، اسرار تجلى رب براى نبى، اثر کفاره، سر عدم تمثل شیطان به‌صورت نبى اکرم(ص) و تعبیر رؤیت نبى در خواب، اشاره به اسرار مناجات، سر قرائت فاتحة الکتاب، جهت ارتباط هر موجود با حق، راز رو نمودن نبى به اشخاص با تمام وجودش، زمان، خلقت آدم بر صورت حضرت حق، نفحات الهى، بحث شده است.

 

قونوى، در این کتاب، ضمن بیان اسرار بعضى از احکام عبادى، مانند طهارت و نماز و وضو به سر دو حکم دیگر پرداخته که از جهات گوناگون قابل ملاحظه است و با بررسى آن نوع تفکر و اندیشه عرفانى قونوى به‌خوبى هویدا مى‌شود. به نظر قونوى، در احکام شرعى، اسرارى فراتر از حفظ مصلحت یا دفع مفسده وجود دارد که درک آنها، وراى عقول و دلایل عقلى بوده و فقط قلوب صافى و صیقل شده مى‌توانند بعضى از حقایق آن‌ها را دریابند.

 

تأویل در آیات احکام، به معناى برگرداندن به حقایق اولیه و کشف اسرار مزبور است و عالم به تأویل، همان‌گونه که مى‌دانیم، جز حق متعال و راسخون در علم نیستند.

 

اکنون براى روشن شدن مطلب به سر حکم ربا و زنا که در کتاب به آن اشاره شده مى‌پردازیم تا تأویل نویسنده در پاره‌اى از احکام به روشنى معلوم گردد.حدیثى را که قونوى براى بیان سر تحریم ربا به آن استناد نموده حدیث مشهور نبوى است که مى‌فرماید: «طلا با طلا، نقره با نقره، گندم با گندم، جو با جو، خرما با خرما، نمک با نمک، در حالى که یک اندازه و مثل هم هستند، باید معاوضه شوند، پس اگر کسى افزود و یا افزون طلبید، ربا مرتکب شده و گیرنده و دهنده (در گناه) مساوى‌اند».

 

به عقیده قونوى، در رباى معاملى، سر حرمت، مساوى دانستن وصف و ماهیت یا جوهر و عرض در اعیان است که غیر صحیح و ظلم محض است و در رباى قرضى، در واقع مقترض، شىء غیر موجود و غیر مملوک؛ یعنى بخشى از زمان را فروخته و در عوض مال یا عینى را دریافت نموده است. در این دیدگاه، احکام شرع با احکام وجودى آمیخه شده و نوعى اصیل از سر احکام ارائه شده است که ویژه فیلسوفان الهى و عرفاى محقق مى‌باشد.

 

قونوى، ضمن تفسیر حدیثى از رسول اکرم(ص) در مورد زنا، راز غیرت‌ورزیدن خدا را نسبت به زناى بنده، فقط خود فعل محرم نمى‌داند، بلکه موجب آن را تلبس به صفت مشارکت با مقام ربوبیت مى‌خواند، چرا که‌اطلاق در تصرف و هر کارى را بدون هیچ مانع و رادعى انجام دادن، از صفات ربوبیت است و قید و بند داشتن و ممنوعیت و محجوریت از خصایص انسان و در مفهوم وسیع از خصایص ممکنات است. فقط ذات بارى تعالى فاعل«ما یرید» بوده و براى اراده و فعل او هیچ مانع و رادعى نیست و اگر کسى حدود را شکست و بر وفق میل خود به هر گونه که خواست در اشیاء و اشخاص تصرف نمود، بدون شک سلوک چنین فردى، نوعى ادعاى خدایى و ربوبیت است.

 

وضعیت کتاب

کتاب، توسط حسن کامل ییلماز، تصحیح و تحقیق شده است. وى، در مقدمه، از زندگى مؤلف و کتاب مورد بحث و نسخ مورد استفاده خویش در امر تحقیق، سخن گفته و در پاورقى‌ها، به ذکر اختلاف نسخ و منابع آیات و روایات پرداخته است.

فهرست مطالب کتاب، در آغاز و «فهرست اسماء و اماکن و کتب و غیر آن» و «فهرست اصطلاحات صوفیه» در پایان ذکر شده است.

منابع :

• ویکی نور