مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، اثر عز الدّین، محمود بن على کاشانى است. این کتاب که مهم‌ترین اثر نویسنده است، در موضوع خود که عبارت از تصوّف و اخلاق است، در میان آثار فارسى قرن هفتم به بعد ممتاز و منحصر به فرد است.
اشخاصى همچون جامى در «نفحات الانس» و مرحوم نایب الصدر در «طرائق الحقائق» که به بیان شرح حال عزالدین محمود کاشانى پرداخته‌اند و یا مانند حاجى خلیفه در «کشف الظنون» که به معرّفى کتاب «مصباح الهدایة» اهتمام داشته‌اند، عموماً وى را جزء مترجمان و شارحان دانسته‌اند و کتاب او را جزء ترجمه‌هاى فارسی «عوارف المعارف» معرّفى نموده‌اند؛ در حالى که این کتاب، به تصریح خود مؤلّف، در مقدّمه و از روى مقایسه هر دو کتاب با یک‌دیگر، کتاب مستقلّى در تصوّف است که اکثر اصول و فروع «عوارف المعارف» را شامل مى‌شود، ولى در نقل حکایات و روایات، سلسله اساتید را که سهروردى آورده، حذف کرده و مطالب را به ترتیب کتاب «عوارف المعارف» نیاورده، بلکه خود در ترتیب باب‌ها و فصول، شیوه خاصّى را انتخاب نموده که با کتاب «عوارف المعارف» تفاوت دارد و هم‌چنین مطالبى را از خود بر آن افزوده است و در واقع مى‌توان گفت که کتاب «مصباح الهدایة» برداشت و ترجمه آزادى از کتاب «عوارف المعارف»، به زبان فارسى است.
ساختار
کتاب، شامل ده باب است و هر بابى، ده فصل
دارد که در مجموع، یک‌صد فصل مى‌شود:
ابواب کتاب، از این قرار است:
اعتقادات متصوفه:
- علوم؛
- معارف؛
- اصطلاحات صوفیان؛
- مستحسنات متصوّفه؛
- آداب؛
- اعمال؛
- اخلاق؛
- مقامات؛
- احوال.
گزارش محتوا
به‌طورى که از فهرست مطالب و ابواب و فصول، معلوم مى‌شود، مؤلّف در این کتاب، از نخستین پایه دین که اعتقاد به وجود صانع و توحید است، تا آخرین مقام و منزل سالکان که مرتبه فناء فى الله و بقاء بالله و حال اتّصال است، تمام مراحل را به همراه مسائل اعتقادى و اصول و فروع دین و آداب و رسوم، شرح داده که در نوع خود در میان کتب فارسى قدیم، همتا ندارد.
با اندک دقّت در مطالب کتاب، مى‌توان دریافت که عز الدّین شرط اساسى تصوّف و حقیقت عشق را وجوب طاعت و عبادت و پیروى از شریعت مى‌داند و کسانى را که عبادت و طاعت را وظیفه عابدان و زاهدان مى‌شمارند و بر این باورند که صوفیان صاحب‌دل را چندان احتیاج به آداب شریعت نیست، سرزنش مى‌کند. وى، تصریح مى‌کند: «اقوال و افعال صوفى، همه، موزون بود به میزان شرع؛ هرگز شتم و فحش از دهان وى بیرون نیاید».
توجّه به حقیقت و شریعت، به‌حدّى در کتاب، مهمّ است که شرط توفیق را توجّه جدى به عبادات و اطاعات در قالب شریعت مى‌داند. این نکته نیز قابل یادآورى است که برخى از صوفیان، توجه به حقیقت را از توجه به شریعت، مستقل مى‌دانستند، حتّى برخى، تأثیر اعمال و عبادات را نیز بسیار کم مى‌خواندند، امّا کاشانى نه تنها این امر را برنمى‌تابد، بلکه بر اطاعت و عبادت و انجام آن در قالب شریعت، تأکید مى‌ورزد.
با دقت در محتواى کتاب، معلوم مى‌شود که مطالب کتاب، به‌طور کلى هفت قسمت است به این شرح:
بیان اصول عقاید دینى همچون توحید، نبوّت و معاد؛
علوم و معارف، از قبیل علم واجب، معرفت خواطر، تحقیق در وحى و الهام و کشف و شهود؛
شرح اصطلاحات صوفیه، مانند جمع و تفرقه، سکر و صحو، الباس خرقه و اساس خانقاه؛
توضیح آداب و رسوم فردى و اجتماعى، مثل تجرّد و تأهّل، آداب شیخ و مرید، تعهّدات نفس در غذا خوردن و لباس پوشیدن و سایر آداب؛
بیان اعمال مذهبى، از قبیل واجبات و مستحبّات(این قسمت، خود، به منزله کتابى است جامع مسائل فقهى در فرایض و سنن و دعاها و اوراد و اذکار وارد شده از پیشوایان دینى)؛
اخلاق، همچون راستى، احسان، بردبارى، بذل، مواسات و...؛
مقامات و احوال سالکان، از مقام توبه تا وصول به حق.
از ویژگى‌هاى مهمّ کتاب، مشتمل بودن بر عبارات حکیمانه و اشعار عارفانه عربى است که مؤلّف، کتاب خود را به استشهاد و استدلال با آنها، مزین ساخته و خوانندگان از خواندن این عبارات و اشعار، با مراجعه به ترجمه فارسى شیوا و فصیحى که مصحّح محترم از آنها کرده است، استفاده مى‌کنند.
وضعیت کتاب
کتاب، در سال 1325ش، توسط استاد، جلال‌الدّین همایى تصحیح شد. ایشان، براى تصحیح کتاب، زحمات شایان توجهى را متحمل شده‌اند و براى تصحیح کتاب، سه نسخه معتبر قدیمى را با هم مقایسه نموده‌اند، ولى اساس کار خود را بر روى نسخه کتاب‌خانه مجلس شوراى ملّى ایران قرار دادند. استاد همایى، علاوه بر تصحیح کتاب، هر جا که لازم دیده‌اند، توضیحاتى را درباره جملات عربى، لغات و اشعار و یا حتى اصطلاحات عرفانى، در پاورقى آورده‌اند که بسیار ارزش‌مند است؛ خصوصاً توضیحاتى که درباره «سماع» و «شرح حال صوفیان»، در پاورقى آمده، راهنماى خوبى براى خوانندگان کتاب است. با وجود زحمات بسیار زیاد استاد همایى، از آنجا که بناى کار ایشان بر تصحیح بوده است نه شرح دشوارى‌ها، خوانندگان در موارد بسیار، با ابهاماتى روبه‌رو مى‌شوند که جهت ایجاد انگیزه در میان مردم عصر حاضر براى مطالعه و بهره‌مندى از این کتاب، برطرف کردن این دشوارى‌ها ضرورى به نظر مى‌رسد.
منابع :
- ویکی نور