مصنفات فارسی علاء‌الدوله سمنانی، مجموعه نوشته‌هاى فارسى شیخ ابوالمکارم، احمد بن محمد بن احمد بیابانکى، مشهور به علاء‌الدوله سمنانى، یکى از عارفان بزرگ و بنام قرن هشتم هجرى قمرى است.
ساختار
مجموعه‌ى حاضر، مشتمل بر دوازده رساله همراه با هشت مکتوب مى‌باشد.
گزارش محتوا
رساله‌ى سر سماع: این رساله، اولین اثر قلمى سمنانى است که آن را در خانقاه سکاکیه و در اوایل سیر و سلوک به خواهش دوستى به رشته‌ى تحریر درآورده است. سمنانى، قسمتى از رساله را به بحث پیرامون رباعى شیخ سعید على لالا و شرح حدیث قدسى اختصاص مى‌دهد که ظاهراً هیچ ربطى با رساله ندارد. سمنانى در این رساله به جزئیات سماع و شرایط آن نمى‌پردازد، ولى لازم بودن آن را در سلوک گوش‌زد مى‌کند. وى تحریم سماع را توسط ابوحنیفه، به عوام و مباح کردن آن را توسط شافعى، به خواص اختصاص مى‌دهد.
آداب السفره: سمنانى، در این رساله، هشتاد ادب از آداب سفره را متذکر مى‌شود و برخلاف سایر عرفا از افراط و تفریط اجتناب مى‌کند. به نظر وى، انسان با محافظت بر آداب این لقمه‌ى سفلى ظلمانى، ممد قواى روح علوى نورانى مى‌گردد که منشأ اخلاق حمیده و آداب مرضیه مى‌تواند باشد.
رساله‌ی «ما لا بد منه فى‌الدین»: این رساله، از بهترین رساله‌هاى فقهى است که بر اساس مشرب عرفانى به رشته تحریر درآمده است. در این رساله، علاوه بر فقه ظاهرى، به جنبه‌ى باطنى احکام نیز توجه شایانى شده است. این رساله، در شش فصل تدوین شده که عبارتند از:
فصل اول، در نماز و آنچه بدان نماز درست مى‌شود، از سوابق و لواحق و توابع آن؛
فصل دوم، در روزه و شرایط آن؛
فصل سوم، در زکات دادن و حد نصاب معین کردن؛
فصل چهارم، در حج و شرایط آن؛
فصل پنجم، در جهاد؛
فصل ششم، در سماع و شرایط آن.
رساله «سربال البال لذوى الحال»: این رساله، در بیان واقعه‌اى است که در روز پنج‌شنبه در نوزدهمین روز خلوت، براى وى متمثل شده است. وى، ابتدا، در عناصر اربعه سیر کرده و با آنان گفت‌وگو مى‌کند، سپس روانه افلاک مى‌شود و از احوال آنها سؤالاتى مى‌کند و بالاخره دل سمنانى مى‌یابد که همه‌ى اینها اسباب هستند تا بدن انسان که قابل فیض نور نفس مى‌باشد، بى‌واسطه حاصل آید.
وى بعد از سفر به عالم نفس و عقل، مى‌یابد که این دو نیز واسطه‌اند تا این لطیفه انسانى را مستعد قبول نور قلم گردانند و قلم واسطه است براى ام الکتاب و خفى و بالاخره خفى، واسطه مى‌شود براى انوار صفات حق تعالى. بالاخره دل سمنانى بعد از یک روز و نیم، از سفر برمى‌گردد و در پایان نحوه‌ى دست‌یابى به لطایف سبعه را بر اثر ذکر گفتن، بازگو مى‌کند و از بهره‌ورى تجلیات عام و خاص و خاص الخاص سخن به میان مى‌آورد.
رساله «فرحة العاملین و فرجة الکاملین»: سمنانى این رساله را به خواهش مریدش محمد دهستانى به رشته تحریر درآورده است. در این رساله، درباره‌ى تجلیات ذاتى، صفاتى و افعالى سخن به میان آمده است و هم‌چنین آراى فلسفى سمنانى به وضوح مشخص و تفاوت آن با مکتب ابن عربى معلوم مى‌شود.
رساله «شرح حدیث ارواح المؤمنین»: حدیثى که در این رساله تشریح شده، در بیشتر کتب اهل سنت، مانند«سنن ابن ماجه»، «سنن دارمى» و «سنن أبی‌داود» آمده است، ولى سمنانى آن را از «مشارق الانوار فى صحاح الاخبار» روایت مى‌کند. در این روایت، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) مشاهدات غیبى را که عینى اوست، در قوالب عبارت بیان فرموده است.
رساله «بیان الاحسان لاهل العرفان»: این رساله، از مهم‌ترین رساله‌هاى سمنانى است که در سال 712ق، نگارش آن را شروع کرده و در سال 713ق، آن را به اتمام رسانده است. دراین رساله، به نکته‌هایى اشاره کرده است که در «مشارع کبرى»، به آنها نپرداخته است. بیشتر مطالب این رساله، با «العروة لاهل الخلوة و الجلوة»، مشترک است. این رساله، بر 4 فصل استوار است که عبارتند از: «الهیات»، «نبوات»، «ولایات»، «بیان وضع این رساله و وصول سالک به عالم یقین»
رساله «فتح المبین لاهل الیقین»: در این رساله، درباره‌ى شرطهاى هشت‌گانه خلوت بحث مى‌شود که عبارتند از: اختیار خلوت کردن، دوام وضو، دوام صوم، دوام صمت، دوام ذکر لا اله الا الله از سر حضور تمام، توجه به ذکر، نفى خواطر، ربط دل به ولایت شیخ و ترک اعتراض بر حق تعالى. لازم به ذکر است که این تعالیم، برگرفته از دستورات جنید بغدادى است.
رساله «سلوة العاشقین و سکتة المشتاقین»: سمنانى در این رساله، به شرایط هشت‌گانه خلوت‌نشینى اشاره کرده و ثمره‌ى ذکر لا اله الا الله را بازگو مى‌کند. وى هم‌چنین فرمایشات شیخ على لالا و شیخ احمد گورپانى و شیخ مجدالدین بغدادى را در این رساله بیان مى‌نماید.
رساله «نوریه»: این رساله به تقاضاى یکى از فرزندان طریقت سمنانى، به نام محمد خرد، درباره‌ى نور و تفاصیل آن، به رشته تحریر درآمده است. در این رساله، بیان مى‌شود که سالک در مراتب مختلف سیر و سلوک، بر اثر قوت آتش ذکر، موفق به مشاهده‌ى انوارى مى‌شود که بر اساس منازل و مراتب سلوک فرق مى‌کند و بر مرید واجب است هر چه ببیند، به حضرت شیخ عرضه دارد تا شیخ تعبیر و تمییز مشاهدات نماید.
رساله «تذکرة المشایخ»: رساله‌اى است که مشتمل بر ذکر اسامى و خرقه و صحبت مشایخ نویسنده و ذکر وفات آنان و ذکر مواضعى که در آنجا به دنیا آمده‌اند یا درگذشته‌اند.
رساله «شطرنجیه»: رساله‌اى است که سمنانى بر اساس تمثیل، هر یک از مهره‌هاى شطرنج را بر اساس خاصیتى که دارند، بر خواص و طبایع وجود انسانى تطبیق کرده است. این رساله، توسط یکى از مریدان وى تحریر شده است.
آخرین بخش کتاب، شامل مکتوباتى است که
سمنانى، یا به خلیفگان و معاصران خود نوشته و یا از آنها دریافت کرده است و مشتمل
بر هشت مکتوب زیر مى‌باشد:
اجازه‌نامه‌ى سمنانى به خلیفه‌اش عبدالله؛
مکتوب سمنانى در جواب مرید خود به نام شیخ عبدالله؛
مکتوب شیخ عبدالرزاق کاشانى، شارح«فصوص الحکم» که در آن، اشکال سمنانى را نسبت به ابن عربى و مسئله جسمانیت خضر مردود اعلام مى‌کند؛
جواب مکتوب وى که شیخ رکن‌الدین علاء‌الدوله، بر ظهر آن نوشت و به کاشان فرستاد؛
مکتوب سمنانى به کرکهرى(تاج‌الدین کرکهرى، طى نامه‌اى، از سمنانى درباره اهل‌بیت(ع) سؤال مى‌کند و سمنانى پرسش وى را پاسخ مى‌دهد)؛
مکتوب شیخ حسن در جواب مکتوب سمنانى؛
پاسخ سمنانى به مکتوب شیخ حسن؛
مکتوب در اسئله سمنانى و اجوبه على رامتینى(از مشایخ طایفه نقش‌بندیه در زمان سمنانى).
وضعیت کتاب
کتاب، توسط نجیب مایل هروى، تحقیق و تصحیح شده است. وى، در مقدمه، مباحثى همچون: «اشارتى به زمان و مکان سمنانى»، «نقد حال سمنانى به خامه خودش»، «آشنایى با این مجموعه» و «نگاهى به نثر سمنانى» را مطرح کرده است.
فهرست مطالب، در آغاز کتاب و موارد زیر در پایان آن ذکر شده است:
«اختلاف نسخه‌ها»؛
«یادداشت‌ها و ارجاعات»؛
«من لمعات علاء الدولة»؛
«فهرست‌ها» که خود مشتمل است بر «فهرست آیات قرآن»، «فهرست احادیث، اخبار، اقوال و امثال»، «فهرست بیت‌ها و مصراع‌ها»، «فهرست واژگان نظام خانقاهى و معارف دینى و نوادر لغات و ترکیبات» و «فهرست اعلام»(مشتمل بر نام کسان، نام کتاب‌ها و نام جاى‌ها)؛
«مشخصات گزیده مآخذ».
منابع :
- ویکی نور