عرفان شیعی

معرفى اجمالى‏

احوال و آثار و اشعار میر سید على همدانى احوال و آثار و اشعار میر سید على همدانى( با شش رساله از وى)»، اثر دکتر محمد ریاض، کتابى است جامع و مفید پیرامون شخصیت، فعالیت‏هاى علمى، فرهنگى و تبلیغى و همچنین آثار میر سید على همدانى که به زبانى فارسى و در سال 1370 ش، نوشته شده است.

ساختار

 کتاب با دو مقدمه از مدیر مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان( با عنوان سخن مدیر) و نویسنده آغاز و مطالب در نه باب، تنظیم شده است.

کتاب حاضر، فشرده مطالب متنى است که در سال 1346 ش، در دانشگاه تهران، به‏عنوان رساله دکترى، از طرف نویسنده، مورد دفاع و تصویب قرار گرفته و رساله سید در باره« فتوت: جوانمردى» نیز پس از تصحیح به آن ضمیمه شده است، با پیشگفتار مبسوطى در پیرامون تعاریف مختلف از فتوت، شرایط، آداب و رسوم آن، و ارتباط آن با ملکات فاضله( شجاعت، سخاوت و...) و نمونه‏هاى عالیه فتوت در عملکردهاى انبیاء، ائمه و اولیاء و چگونگى ظهور و تکامل و انحطاط نهضت فتوت، تاریخچه آن و تأثیرش در ادب و اخلاق و جریانات اجتماعى و رابطه آن با طریقت تصوف، آثار منظوم و منثور در باره آن( سخن مدیر، ص 21).

 از جمله مزایاى کتاب، عبارتند از:

1 - ارائه زندگى‏نامه شاه همدان به‏عنوان مصنف، شاعر، مبلغ اسلام و مصلح اجتماعى؛

2 - معرفى در حدود صد اثر از سید به زبان‏هاى عربى و فارسى و نقد و بررسى نمونه‏‌هایى از نکات برجسته هرکدام؛

3 - گنجانده شدن مجموعه اشعار و متن چند رساله عربى و فارسى از سید در ضمایم کتاب؛

4 - همراه با متن، چند رساله« فتوتیه» میر سید على همدانى و مطالبى نیز در باره نهضت فتوت ارائه شده است که به ‏جرئت مى‌‏توان گفت تا این اندازه مباحث جامع، کمتر در یک کتاب تحقیقى عربى یا فارسى که در باره سید نوشته‏‌اند، پیدا مى‌‏شود.

گزارش محتوا

سخن مدیر، مقدمه‏‌اى است مفصل، مشتمل بر چکیده مطالب کتاب، براى کسانى که فرصت و حوصله مطالعه تمام آن را ندارند.

در مقدمه نویسنده( با عنوان پیشگفتار) به خلاصه‌‏اى از ابواب کتاب، اشاره شده است.

 سید على همدانى یکى از نوابغ و شخصیت‏هاى طراز اول ایرانى است که فعالیت‏هاى گوناگون دینى، ادبى و فرهنگى او در ایران و در شبه قاره پاکستان و هند، تأثیرات اساسى و ارزنده باقى گذاشته و خصوصا در« کشمیر»، رواج و گسترش دین اسلام و زبان و ادبیات فارسى، مرهون مساعى جمیله آن بزرگوار مى‏باشد. در باب اول که در ده فصل زیر تنظیم شده است شرح زندگانى و اقدامات رفاهى، انسان‏دوستانه و جوانمردانه او، با رعایت اختصار جمع‏آورى شده است( پیشگفتار، ص 24).

در فصل اول، احوال سید در آغاز زندگى تبیین شده است. در این فصل، اطلاعاتى پیرامون اسم و القاب، توجیه القاب، ولادت و زادگاه، نسب و خانواده، والدین، تعلیم و تربیت، مجاهدات راه سلوک و اسامى مشایخى که وى از آنان خرقه و اجازه دریافت کرده، ارائه شده است( متن کتاب، ص 3).

در فصل دوم، به مسافرت‏هاى سید در دوران جوانى پرداخته شده است. مسافرت‏هاى وى در حدود سال 733 ق، شروع شده( در سن 20 سالگى) و تا سال 753 ق؛ یعنى 21 سال، ادامه داشته است؛ ازاین‏رو نویسنده، معتقد است که مى‌‏توان او را از سیاحان بزرگ عالم اسلام دانست. اطلاعاتى که در این فصل، ارائه گردیده، بیشتر از« خلاصة المناقب» یا« مستورات» مى‌‏باشد( همان، ص 27).

فصل سوم، اتفاقات و نحوه اقامت وى در همدان را در خود جاى داده است. زندگانى بیست ساله سید بعد از بازگشت از مسافرت‏ها تا سال 772 ق، به‏درستى روشن نیست، ولى نویسنده معتقد است که او در این دوره هرج‏ومرج تاریخ ایران، مشغول کارهاى علمى، ادبى و ارشاد و تبلیغ حقائق دین مبین بوده است. او در مولد خود، مسجد و خانقاه بزرگى بنا کرد و در آنجا به عبادت، ریاضت، موعظه و تدریس پرداخت( همان، ص 31).

فصل چهارم، در مورد مهاجرت سید به ختلان( کولاب) مى‏باشد. تاریخ دقیق انتقال ایشان به ناحیه ختلان و علت انتخاب آن خطه براى اقامت روشن نیست. نویسنده احتمال داده است پس از مرگ نوشیروان عادل ایلخانى در سال 756 ق، شاید با به وجود آمدن ملوک الطوائفى و جنگ امراى ایران، وى از مولد خود دل‏تنگ شده و در سال‏هاى بعدى به ختلان عزیمت کرده است. وى در آنجا مریدان و یاران مخلص پیدا کرده و حاکم ختلان و امراى آن نواحى نسبت به او احترام زیاد قائل بودند( همان، ص 25).

اطلاعات مربوط به مهاجرت سید به کشمیر، در فصل پنجم ارائه شده است. وى در سال 740 ق، بار اول وارد کشمیر شده و مدت چند روز اوضاع آن خطه را مطالعه کرده بود. آن موقع در حدود 10 سال مى‏گذشت که دین مبین اسلام در آن ناحیه راه پیدا کرده بود. او به نیاز تبلیغ دین در آن خطه آگاهى پیدا کرده همواره براى این کار علاقه داشت( همان، ص 38).

در فصل ششم، به نفوذ ایشان نزد پادشاهان، حکام و امراى وقت اشاره شده است. به اعتقاد نویسنده، وى با سایر پادشاهان، حکام و امراى مختلف کشمیر و نواحى ایران، روابط دامنه‏دار داشته و در این مورد در بعضى از مراجع و نیز کتب او اشاراتى موجود است( همان، ص 51).

ایام آخر زندگانى سید، در فصل هفتم به تصویر کشیده شده است. در این فصل، مطالبى پیرامون تاریخ درگذشت، چند ماده تاریخ براى وفات وى، جاى درگذشت، تدفین ایشان، نزاع مریدان، حمل تابوت به ختلان و کیفیت مزار ایشان، بیان شده است( همان، ص 67).

فصل هشتم، در باره فرزندان، احفاد، اعقاب و یاران سید مى‏باشد( همان، ص 77).

در باب دوم، سید على همدانى به ‏عنوان یکى از نویسندگان بزرگ و سرایندگان متوسط عرفانى معرفى شده و ضمن اشاره به سبک نگارش وى، کتب و رسائل فارسى و عربى و شعر او مورد بررسى و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. کتب و رسائل سید که به آن‏ها دسترسى پیدا نشد نیز اجمالا ذکر گردیده تا کیفیت همه آثار او در نظر گرفته شده باشد. در این مورد، کیفیت نسخ خطى، عکسى، چاپى، تراجم و... نیز بیان و مطرح شده است( پیشگفتار، ص 24).

از جمله آثار مزبور، عبارتند از:

 الف)- آثار فارسى: ذخیرة الملوک؛ مرآت التائبین؛ اوراد فتحیه؛ سیر الطالبین؛ ذکریه؛ مکتوبات امیریه؛ عقلیه؛ داوودیه؛ رساله بهرام‌شاهیه؛ واردات امیریه؛ ده قاعده؛ چهل مقام صوفیه؛ همدانیه؛ رساله اعتقادیه؛ رساله عقبات یا قدوسیه؛ رساله مشیت؛ حقیقت ایمان؛ سیر و سلوک؛ حل الفصل؛ نسبت خرقه درویشى؛ درویشیه؛ آداب المریدین؛ انسان‏نامه( قیافه‏نامه)؛ نوریه؛ وجودیه تلقینیه؛ آداب سفره؛ حقیقت نور و تفاصیل انوار؛ اختیارات منطق الطیر( هفت وادى)؛ اسناد حلیه حضرت رسول( ص)؛ أقرب الطریق إذا لم یوجد الرفیق؛ فی السواد اللیل و لبس الأسواد؛ معاش السالکین؛ مرادات دیوان حافظ؛ منهاج العارفین؛ اقوال در علم طب و کیمیا و...( متن کتاب، ص 97 تا ص 180)

 ب)- آثار عربى: شرح أسماء الحسنى؛ أسرار النقطة؛ المودة فى القربى و أهل العبا؛ روضة الفردوس؛ منازل السالکین؛ فی العلماء الدین؛ رسالة الأوراد؛ صفة الفقراء؛ الإنسان الکامل؛ طالقانیة؛ الناسخ و المنسوخ فی القرآن المجید؛ تفسیر حروف المعجم؛ فی خواص أهل الباطن؛ أربعین أمیریة؛ أربعین فی فضائل أمیرالمؤمنین( علیهم السلام) و أهل بیت رسول( علیهم السلام) و...( همان، ص 181 تا ص 205)

 ج)- کتب و رسائلى که اشتباها به على همدانى منسوب کرده‏اند، از جمله: اسرار وحى؛ رساله سلسله‏‌نامه؛ رساله« انوار» یا« نوریه»، رساله کشف الحقایق؛ مکارم اخلاق؛ غایة المکان فى درایة الزمان( همان، ص 205 تا 209)

د)- بعضى از رسائل که بدون اسم در فهرست‏ها به نام على همدانى مذکور است و...( همان، ص 212)

باب سوم در سه فصل، به مسلک فتوت و تصحیح و تحشیه رساله« فتوتیه» میر سید على اختصاص یافته است. عنوان فصول، عبارتند از: مقدمه‏اى در باره« فتوت»، سخنى در باره رساله« فتوتیه» و تعلیقات بر رساله فتوتیه( متن کتاب، ص 245).

مشارب الأذواق، مرادات دیوان حافظ، مجموعه اشعار میر سید على همدانى، رساله درویشیه، السبعین فى فضائل أمیرالمؤمنین( علیه السلام) و رساله ذکریه، عنوان سایر ابواب کتاب مى‌‏باشد( فهرست کتاب، ص 45).

وضعیت کتاب‏

 فهرست مطالب در ابتداى کتاب آمده است.

 در پاورقى‌‏ها، علاوه بر ذکر منابع، توضیحات مفیدى در مورد اعلام مذکور در متن، ارائه گردیده است.

منابع :

• ویکی نور