نسایم گلشن (شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری)، به زبان فارسى، اثر شاه محمود داعى شیرازى، از جمله شروح قدیمى بر «گلشن راز» است که در عین ایجاز، حاوى نکات ارزش‌مند عرفانى است. شارح، در ذیل هر بیت، با عباراتى فنى و آکنده از اصطلاحات عرفانى به شرح و تفسیر آن مى‌پردازد.
شاه داعى شیرازى، چنان‌که خود تأکید مى‌کند، چون فهم برخى از ابیات «گلشن راز» را براى معاصران خویش مشکل مى‌بیند، دست به تألیف این کتاب مى‌زند. شرح او از جمله شروح قدیمى گلشن راز است. در این شرح، شاه داعى در برخى از موارد به اختلاف نظرهاى خود با شبسترى اشارت مى‌کند، اما به‌صورت جدى به بحث در آن موارد نمى‌پردازد، چرا که بناى او بر ایجاز متن است. نثر شرح او قدرى دشوار است و این شاید به جهت موضوع مورد بحث؛ یعنى عرفان علمى و نظرى است.
در معرفى مختصرى که از «نسایم گلشن» توسط یکى از فضلاى معاصر صورت گرفته و در مقدمه‌ى نسخه خطى کتاب‌خانه‌ى مرکزى دانشگاه تهران آورده شده است، چنین مى‌خوانیم:
«از شروح بسیار عالى است که بر «گلشن راز» شیخ محمود شبسترى نوشته شده است و از اقدم شروح مى‌باشد و نسخه‌ى دیگر آن کم‌یاب و عزیز الوجود است. شارح کتاب، نظام‌الدین، محمود، معروف به شاه داعى و متخلص به داعى، از عرفا و متصوفین معروف و شاگرد و خلیفه‌ى سید نعمت‌الله ولى و شرح حالش در تمام تذکره‌ها و منابع موجود است. این نسخه، در سال 1064 هجرى و به خط زیباى نویسنده‌ى فاضلى موسوم به ابى محمد على النقى الربانى، در شهر اردبیل انجام گردیده. با آنکه این شرح موجز و مختصر است، و شارح فاضل به اطناب و تفصیل نگراییده، نگارنده که شروح عدیده‌ی «گلشن راز» را دیده و هم اکنون نزدیک به ده مجلد اقسام آن را موجود دارم، هیچ‌یک را تا این اندازه جامع و کامل نیافت که هم مقاصد ناظم را دریافته و تبیین نماید و هم مطالبى عام النفع ایراد نموده باشد. شاه داعى شارح به‌طورى که در پایان کتاب مى‌نگارد، چون اصل«گلشن» و پاره‌اى از شروح، موجب اضلال عوام مى‌گردید، به این شرح پرداخت و باز متعرض است که در پاره‌اى موارد با ناظم اختلاف دارد، بدانها نپرداخته و فقط به ذکر این اصل مسلم که هر مطلب را به قرآن و سنت باید عرض کرد، اگر موافق بود، قبول و اتباع و الا ترک و رفض باید نمود».
در این شرح، جز چند بیت، باقى ابیات شرح شده‌اند. شاه داعى چون با مبانى عرفان نظرى و تصوف علمى به خوبى آشناست، خوب از عهده‌ى شرح برآمده است. او، گاهى چند قول ممکن را در ذیل هر بیت نقل مى‌کند و احتمالات مختلفى را که ممکن است درباره‌ى آن بیت به ذهن آید، نقل مى‌کند، اما در همه جاى شرح خویش به مبانى عرفا وفادار است و به کلام و فلسفه نمى‌گراید.
شرح او بر هر بیت، در عین ایجاز، حاوى نکات ارزش‌مند و مفیدى است و این امر حکایت از تسلط او بر متن دارد. شرح او مى‌تواند یکى از شروح مورد استفاده‌ى شیخ محمد لاهیجى که شرح گلشن او در نزد ما ایرانیان شناخته‌شده‌ترین شرح‌هاست، قرار گرفته باشد.
لاهیجى، شرح خود را - چنان‌که در آغاز شرح گلشن راز تأکید دارد - در نوزدهم ماه ذى‌الحجه‌ى سال 877 هجرى آغاز کرده است؛ در حالى که شاه داعى، در سال 870 هجرى روى در نقاب خاک کشیده و به دیار باقى شتافته است، پس تردیدى نیست که شرح شاه داعى، سال‌ها پیش از شرح لاهیجى به رشته‌ى تحریر و تألیف درآمده است.
در فراهم آوردن این مجموعه، از دو نسخه‌ى خطى و سنگى استفاده شده است. نسخه‌ى خطى آن، مربوط به کتاب‌خانه‌ى مرکزى دانشگاه تهران است که به سال 1064 هجرى، توسط کاتبى به نام ابى محمد على النقى الربانى در شهر اردبیل به رشته‌ى تحریر درآمده است.
نسخه‌ى چاپ سنگی «نسایم گلشن» نیز که به کوشش محمد نذیر رانجها، در پاکستان به زیور طبع آراسته شده، مورد استفاده قرار گرفته است.
متأسفانه نسخه‌ى پاکستان، تصحیح علمى نشده و اغلاطى نیز بدان راه یافته است. رسم الخط هر دو نسخه در این چاپ، تغییراتى کرده است؛ فى المثل در هر دو نسخه در بسیارى موارد، حرف‌های «گ» را «ک»، «چ» را «ج»، «پ» را «ب»، «د» را «ذ» و «ش» را «س» ضبط کرده‌اند. تبدیل همزه‌ها به «ى» و جدا کردن «مى» از افعال بعدى، مانند«مى‌دان» که به‌صورت «میدان» نوشته شده است و امثال آن نیز از جمله مواردى است که در رسم الخط متن رعایت شده است.
اصل نسخه‌ى مورد استفاده در چاپ پاکستان، نوشته سال 882 است و لذا بسیار نزدیک به دوره‌ى حیات شاه داعى شیرازى است. در فراهم آوردن متن، به هر دو نسخه توجه شده است، اگرچه بنا این بوده است تا حتى الامکان از نسخه‌ى اقدم استفاده شود، ولى در برخى موارد، ضبط نسخه‌ى خطى دانشگاه اصح به نظر رسیده و به همین دلیل ترجیح داده شده و در متن گنجانده شده است. نسخه‌ى خطى دانشگاه تهران، با علامت اختصاری «دا»، و نسخه‌ى پاکستان، با علامت «پا» نشان داده شده است.
کتاب، با تصحیح و تحقیق پرویز عباسى داکانى به طبع رسیده است.
منابع :
- ویکی نور