الدرة الفاخرة فی تحقیق مذهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، به زبان عربى، نوشته نور‌الدین، عبدالرحمن جامى، صوفى، شاعر و ادیب شهیر قرن نهم هجرى، اثرى است که نویسنده در آن به محاکمه میان متکلمان و متصوفان و فلاسفه مى‌پردازد.
ساختار
کتاب، بدون آنکه داراى باب‌بندى و فصل‌بندى خاصى باشد، یازده مسئله را مطرح مى‌کند که همه آنها مدت چند قرن محل نزاع میان متکلمان و فیلسوفان و عرفاء بوده است.
گزارش محتوا
مسائل مطرح شده، به ترتیبى که در کتاب آمده، به قرار زیر است:
مفهوم وجود خدا و نسبت آن به ذات او، بدین معنا که آیا وجود حق عین ذات اوست یا زاید بر آن است؟؛
وحدت خدا و ضرورت اثبات آن؛
ماهیت صفات خدا و ارتباط آنها با ذات او، بدین معنا که آیا صفات خدا عین ذات اوست یا زاید بر آن است؟؛
ماهیت علم خدا و مسئله نسبت دادن علم به خدا، بدان صورت که معارض با یگانگى یا واجب‌الوجودى او نباشد؛
علم خدا به جزئیات و مسائلى که از نسبت دادن این‌گونه علم به خدا لازم مى‌آید؛
ماهیت اراده خدا و اینکه آیا اراده، صفتى متمایز از علم اوست یا چنین نیست؟؛
ماهیت قدرت خدا و مسئله وابسته به آنکه خدا، فاعل مختار است یا چنین نیست؟؛
مسئله ازلى بودن عالم یا آغاز داشتن آن و بحث در اینکه آیا عالم قدیم مى‌تواند از فاعل مختار نتیجه شود یا نه؟؛
ماهیت کلام خدا و مسئله قدیم بودن یا مخلوق بودن قرآن؛
افعال اختیارى بندگان و اینکه انجام گرفتن آنها به قدرت خداى تعالى است؛
صدور عالم از خدا و بحث در مسئله امکان صدور معلول‌هاى مختلف از علّت واحد.
جامى، در مورد هر یک از این مسائل، نخست، مذاهب متقابل متکلمان و فیلسوفان و سپس مذهب متصوفه را بیان مى‌کند، ولى مذهب صوفیه را تنها به‌صورت مذهب معقولى در مقابل مذاهب کلامى یا فلسفى نمایش نمى‌دهد، بلکه آشکارا آن را به‌صورت مذهب برترى معرفى مى‌کند، خواه بدان باشد که وى نظرهاى متقابل کلامى و فلسفى را در مورد مسئله واحد با هم سازش مى‌دهد و خواه بدان که وى از مسائلى که لزوما از مذاهب مورد قبول متکلمان یا فیلسوفان نتیجه مى‌شود، اجتناب مى‌ورزد؛ مثلاًاین نظر متصوفان که صفات خدا در خارج عین ذات اوست، ولى در ذهن، زائد بر آن است، نماینده مذهبى میان دو مذهب متکلمان و فیلسوفان است که آنان، صفات خدا را زائد بر ذات او مى‌دانند و اینان، صفات را عین ذات مى‌دانند.
موضوع کتاب در حدّ خود، بدیع و جالب توجه است، چرا که در آن پاره‌اى از مسائل فلسفى (یا علوم عقلى) مطرح شده و از نظر حکیم و عارف و صوفى و متکلم مقایسه و بررسى شده است. بر خلاف عصر حاضر که فلسفه تطبیقى، خود، به‌صورت یک موضوع عمده و اصلى رشته‌هاى مختلف فلسفى شناخته شده، در عصر جامى؛ یعنى حدود 600 سال پیش، به‌صورت تطبیقى مسائلى را مورد بحث قرار دادن و پیرامون آنها به نگارش رساله یا کتاب پرداختن، کارى بسیار بدیع و جالب بوده است.
یکى از فواید مهم کتاب این است که مى‌توان تا اندازه زیادى چگونگى تطور مسائل مورد بحث را در عصور مختلف به دست آورد و تلقى هر مشربى را از مسائل مذکور بر اساس اصول اولیه مورد اعتقاد، استنباط کرده و فهمید. این مطلب از نظر بررسى تاریخى مسائل فلسفى در قرون اخیر که تقریبا هیچ‌گاه به‌طور علمى و کامل مورد تحقیق قرار نگرفته، بسیار بااهمیت است.
وضعیت کتاب
بر این کتاب، شروح متعددى نگاشته شده، از جمله شرح عبدالغفار لارى، «التحریرات الباهرة لمباحث الدرة الفاخرة»، تألیف ابراهیم بن حسن الکورانى، سال 1118ق، «الرسالة القدسیة الطاهرة بشرح الدرة الفاخرة»، تألیف ابراهیم بن احمد الکردى الحسین‌آبادى، سال 1106ق، «الفریدة النادرة فی شرح الدرة الفاخرة»، تألیف ابوالعصمة، محمد معصوم بن مولانا بابا سمرقندى و «شرح الدرة الفاخرة» از مؤلفى ناشناخته.
شروح مذکور، علاوه بر شرح متن «الدرة الفاخرة»، حاوى حواشى خود جامى بر کتاب نیز مى‌باشند.
نسخه‌شناسى
کتاب، داراى دو متن کوتاه و بلند است؛ متن کوتاه، مشتمل بر بندهاى 1 تا 73 است که ظاهرا متن اصلى کتاب است که بنا به درخواست سلطان محمد دوم نگاشته شده، در صورتى که متن بلند، شامل بندهاى متمّم 72 تا 92 مى‌باشد. نسخه‌هاى هر دو متن، متعدد است.
برخى از نسخ خطى این اثر عبارتند از:
نسخه دار الکتب الظاهریة، دمشق، به شماره عمومى 9276؛
نسخه دار الکتب المصریة، قاهره (عقاید تیمور 393)؛
نسخه کتاب‌خانه دولتى میراث فرهنگى پروسى، برلین (اشپرنگر 677).
متن نسخه بلند کتاب، به سال 1328ق، در قاهره به چاپ رسیده است.
نسخه برنامه، مشتمل بر شرح عبدالغفور لارى، مرید و شاگرد جامى، شرح فارسی کتاب، موسوم به حکمت عمادیه، نوشته بدیع الملک میرزا، ملقب به عمادالدوله و مقدمه مصحح انگلیسى پروفسور نیکولا هیر مى‌باشد. مقدمه نیکولا هیر توسط آقاى احمد آرام، به فارسی ترجمه شده و آقاى دکتر سیدعلى موسوى بهبهانى (مصحّح ترجمه و شرح فارسی کتاب) نیز مقدمه‌اى به اثر حاضر افزوده است.
نسخه حاضر در برنامه، به اهتمام نیکولا هیر و على موسوى بهبهانى در قطع وزیرى با جلد گالینگور در 67 صفحه مقدمه، 222 صفحه متن و شرح و 34 صفحه مقدمه انگلیسى، در سال 1358ش، توسط انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل کانادا، شعبه تهران، منتشر شده است.
منابع :
- ویکی نور
- مقدمه نیکولا هیر؛
- مقدمه دکتر سیدعلى موسوى بهبهانى.