الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة، به زبان
عربى، اثر نعمة الله بن محمود نخجوانى، تفسیرى است عرفانى از قرآن کریم.
این کتاب، در واقع تأویلات عارفانه نخجوانى، از آیات قرآنى است که موقوف به حال و تجربه شخصى وى مى‌باشد.
ساختار
کتاب، در دو جلد تنظیم شده است. جلد اول، از آغاز قرآن تا پایان سوره مؤمنون و جلد دوم، از آغاز سوره نور تا پایان قرآن را در بر دارد.
کتاب، متکفل بیان تفسیر قرآن به‌صورت موجز و به روش مزجى و به سبک اشاره‌اى و عرفانى، همراه با فصاحت در بیان و روانى در تعبیر است.
روش کلى نخجوانى به این ترتیب است که در ابتداى هر سوره، مقدمه‌اى را درباره مسائل عرفانى مربوط به آن بیان داشته است. وى، از بسم الله آغاز مى‌کند و در هر سوره به تناسب سیاق و مطالب آن، تفسیرى متفاوت از بسم الله ارائه مى‌دهد و معتقد است که هر سوره قرآنى، آغاز و پایانى مخصوص به خود دارد؛ بدین جهت، بسم الله آن با دیگر سوره‌ها متفاوت است.
پس از آن، به تفسیر و توضیح مختصرى از جزءبه‌جزء مقاطع آیه طبق روش خود، مى‌پردازد. این توضیحات، در بسیارى از موارد، تأویلات عارفانه ایشان از آیات است و اصلا اشاره‌اى به لغت، قرائت، اعراب، اسباب نزول و شکل ظاهرى آیه و هم‌چنین روایات و مأثورات و امورى که اغلب تفاسیر معمولا به آنها مى‌پردازند، ندارد. در پایان سوره‌ها نیز از مطالب گفته شده، بیانى اجمالى ارائه مى‌دهد که همان خاتمه عرفانى آن است.
بر این مبنا، تفسیر ایشان متضمن اصطلاحات صوفیه و مشرب اهل معرفت به بیانى رمزى بوده و بر مبناى قواعد اهل کشف و ذوق، بیان مختصرى از آیات را ارائه مى‌دهد؛ ازاین‌جهت، اثرى از مباحث فقهى، لغوى، قرائتى و مأثورات اسرائیلیة در آن دیده نمى‌شود.
در مباحث عقیدتى، دیدگاه اهل معرفت را بدون نقد و استدلال، بیان مى‌دارد.
گزارش محتوا
نخجوانى قبل از آغاز تفسیر به بیان امور
مهمى از مسائل عرفانى و فروع آن مى‌پردازد که مهم‌ترین آنها از این قرارند:
اصل کلى در اسرار معارف، حقایق، مکاشفات و مشاهدات وارد بر قلب کملین؛
موضوع اوامر و نواهى؛
عموم تکالیف و احکام وارد از جانب خداوند در کتب و صحف الهى بر اساس دیدگاه عرفا؛
بیان اسرار مطلق انزال و ارسال؛
حکم عموم وحى و الهام؛
مصالح ولایت مطلقه و نبوت و رسالت؛
جایگاه ملل و ادیان بعد از ظهور اسلام؛
صور طاعات و عبادات دنیوى و معتقدات اخروى، مانند حشر و نشر و بهشت و جهنم.
مى‌توان تعبیر دیگرى از این مباحث، بدین‌قرار نمود:
وحدت وجود؛
عوالم خمسه؛
اسماء و صفات و مظاهر و ظهورات آنها؛
جامعیت انسان کامل و قرآن.
رویکرد مفسر نسبت به اهل‌بیت(علیهم السلام)، رویکردى معتدل از یک عالم اهل سنت محسوب مى‌گردد؛ از تعصب کور برخى عالمان اهل سنت که حاضر نیستند هیچ آیه‌اى را به اهل‌بیت(علیهم السلام) نسبت دهند (نه در مقام شأن نزول و نه در مقام تطبیق و ذکر مصداق) اثرى در این تفسیر مشاهده نمى‌شود، بلکه جانب انصاف را رعایت کرده؛ از جمله، ذیل آیه 55 سوره مائده، در صفحه 197، جلد 1 مى‌نویسد: «نزلت فی على کرم الله وجهه حین سأله سائل...» و ذیل آیه 61 سوره آل عمران (آیه مباهله) در جلد 1، صفحه 112، تصریح به نام مبارک حضرت على(علیه السلام)، حسنین(علیهما السلام) و فاطمه(سلام الله علیها) دارد و نیز در آیه 33 سوره احزاب، در جلد 2، صفحه 155، عصمت را براى اهل‌بیت بیان مى‌دارد و نام حضرت على(علیه السلام)، حسنین(علیهما السلام) و فاطمه(سلام الله علیها) را ذکر مى‌کند و بالاتر از این در تفسیر آیه 8 سوره دهر، جلد 2، صفحه 469، شأن نزول آیه را که نذر حضرت على(علیه السلام) و فاطمه زهرا(سلام الله علیها) در بیمارى حسنین(علیهما السلام) بوده، با اجلال و اکرام و صلوات و سلام، عنوان مى‌دارد.
نخجوانى، به مصادرى که در تفسیر از آنها بهره برده است، اشاره‌اى ندارد؛ شاید بتوان گفت علت آن، این است که این تفسیر، تأویلات و واردات قلبیه ایشان است؛ بنابراین، از مصدر خاصى استفاده مستقیم ننموده است، لیکن از لحاظ روش ارجاع مطالب و موضوعات قرآنى به مباحث عرفانى و بیان تأویلات، از ابن عربى متأثر بوده است. در جلد اول، صفحه 87 نیز از بایزید بسطامى و ابن عربى مطلبى نقل مى‌نماید. ایشان از آن دسته عرفایى است که قائل به تأویلات عرفانى بوده و خود نیز از این‌گونه تأویلات داشته است.
وضعیت کتاب
تفسیر حاضر، در سال 1326ق، توسط چاپ‌خانه عثمانیه از طرف دار الخلافة العلمیة الاسلامیة در استانبول، در 2 جلد، به قطع رحلى چاپ و منتشر گردید. تصحیح و مقابله با نسخه‌هاى موجود در کتاب‌خانه‌هاى آن زمان، توسط دانشمندان و فضلاى آن دیار، از قبیل احمد مختاربیک، حافظ محمد افندى، اسماعیل صاحب، احمد رفعت، محمد خیرى و محمد کامل انجام گرفته است که در خاتمه تفسیر (انتهاى جلد دوم)، از آن سخن به میان آمده است.
نسخه حاضر، چاپ قاهره، است و توسط دار رکابى للنشر، در سال 1999م، / 1420ق، به قطع رحلى، در دو جلد از روى همان نسخه چاپى به طبع رسیده است. پاورقى‌ها، به توضیح و تأیید پاره‌اى از مطالب و مبهمات کتاب اختصاص یافته است.
منابع :
- ویکی نور
- مقدمه مؤلف و مجلدات تفسیر
- المفسرون حیاتهم و منهجهم، سیدمحمدعلى ایازى، صفحه 563.