شرح رسائل فارسى ادهم خلخالى مشتمل بر چهارده رساله در عقاید و اخلاق و عرفان، مجموعه مقالاتى از ادهم خلخالى مى‌باشد که به اهتمام عبدالله نورانى، گردآورى و تنظیم شده است.
کتاب، به زبان فارسى قدیم (پهلوى) و در قرن یازدهم هجرى نوشته شده است.
ساختار
کتاب با دو مقدمه از دکتر مهدى محقق، آغاز و
مطالب، دربردارنده چهارده مقاله در موضوع اخلاق، عرفان و عقاید مى‌باشد.
در چینش مقالات، ترتیب خاصى صورت نگرفته است.
گزارش محتوا
در مقدمه دکتر محقق، فلسفه در جهان اسلام بررسى گردیده است. به اعتقاد وى، مردم ایران‌زمین از دیرزمان به مباحث فلسفى و عقلى توجّه داشته و به عقل و خرد ارج مى‌نهاده‌اند. وى معتقد است کتاب‌هایى که به زبان فارسى میانه؛ یعنى زبان پهلوى یا پهلوانى براى ما باقى مانده و در آنها مسائل و مباحث انسان‌شناسى، خداشناسى و جهان‌شناسى مطرح گشته، نمونه‌اى از سنّت به‌کاربردن عقل و سود جستن از خرد است.
در مقدمه مصحح، شرح حال مفصلى از ادهم خلخالى و آثار وى ارائه شده است.
رسائل کتاب، به ترتیب عبارتند از:
«لوازم‌الدین»: این رساله که ترجمه و توضیح باب یازدهم از کتاب «منهاج الصلاح» (مشهور به باب حادى‌عشر) علامه حلى مى‌باشد، مشتمل بر خلاصه مسائل کلام و اصول عقاید امامیّه است.
این رساله، مشتمل بر یک مقدمه و هفت فصل به
شرح زیر مى‌باشد:
در مقدمه، در آغاز، به ثناء و ستایش بارى‌تعالى و بیان صفات ثبوتیّه، سلبیّه، حکمت و رحمت او پرداخته شده و در ادامه، اصول اعتقادات پنج‌گانه (توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) و فروع دین (نماز، روزه، حج، جهاد، تکلیف عباد به احکام الهى) مورد بحث قرار گرفته است.
نویسنده در فصل اوّل، به اثبات وجود خداوند پرداخته و در فصل دوم، صفات ثبوتى جمالى حضرت بارى‌تعالى که عبارتند از: قادر مختار، عالم، فاعل مختار، حى و مرید، کاره، مدرک، قدیم ازلى، متکلم، صاحب کلام و صادق را توضیح داده است.
فصل سوم، در بیان صفات سلبى جلالى مى‌باشد. این صفات، عبارتند از: مرکّب، جسم و جوهر نبودن، عدم حلول و نبودن در جهتى، از لذّت و الم حسّى مبرّى بودن، متّحد با چیزى نبودن، نه محلّ حوادث بودن و نه قابل رؤیت، شریک نداشتن، به‌دور از احوال و معانى و غنىّ و بى‌نیاز بودن.
در فصل چهارم، در پى اثبات صفت عدالت در خداوند و بحث از حسن و قبح عقلى، به این امور اشاره مى‌شود: ما در کارهاى خود فاعل مختاریم، از حق‌تعالى فعل قبیح صادر نمى‌شود، خداوند در کارهاى خود، داراى غرض و حکمت است، خداوند لطیف بوده و به بندگان خود، لطف کرده و به کارهاى آنان، عوض و پاداش مى‌دهد.
فصل پنجم، داراى پنج مبحث بوده که امور زیر در آنها، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است: اثبات نبوت پیامبر(ص)؛ معصوم بودن پیامبر از گناهان کبیره، صغیره عمدى و سهوى؛ اینکه عصمت پیامبر، باید از اول عمر تا آخر آن باشد، نه فقط در زمان دعوت و هدایت؛ واجب است پیامبر از همه اهل زمان خود، فاضل‌تر و بزرگ‌تر باشد؛ واجب است که پیامبر منزه باشد.
فصل ششم، داراى پنج مبحث به شرح زیر مى‌باشد: امامت به حسب حکمت واجب است؛ امام، معصوم مى‌باشد؛ امام، از جانب خداوند و به نصّ قاطع معیّن مى‌گردد؛ امام، باید فاضل‌تر از سایر مردم باشد و امام پس از پیامبر(ص)، على بن ابى‌طالب(علیه السلام) است.
فصل هفتم، با ذکر دلایل عقلى و نقلى، در بیان معاد و اثبات قیامت جسمانى و روحانى مى‌باشد.
«شرح اعتقادات الإمامیّة شیخ بهاءالدین محمد عاملى»: مقدمه این رساله، در مورد وجوب معرفت یافتن به شیعه امامیّه اثنى‌عشریّه در برابر دیگر فرقه‌ها، مانند زیدیّه، واقفیّه و کیسانیه و غیر ایشان مى‌باشد؛ همچنین در مورد ذکر اصول اعتقادیّه و فروع عملیّه است تا اهل سنّت بدانند که اعتقاد شیعه چیست. در این رساله، اعتقادات شیعه، تبیین و تشریح شده است. این اعتقادات، عبارتند از:
اعتقاد درباره عالم: اعتقاد شیعه بر این است که عالم، حادث بوده و خداوند آن را آفریده است. نویسنده در این قسمت، به بیان صفات ثبوتى و سلبى خداوند پرداخته است.
اعتقاد به پیامبران: مبنى بر اینکه خداوند پیامبران را فرستاد تا خلق را از خطا به صواب دعوت کنند و از شقاوت به سعادت راه نمایند و اول ایشان، آدم(علیه السلام) و آخر آنها، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) مى‌باشد.
جانشینان پیامبر(ص): اولین خلیفه بلافصل ایشان، حضرت على(ع) بوده و بعد از ایشان، یازده تن از فرزندان آن حضرت.
معجزات: معجزات از انبیا صادر مى‌گردد و کرامات از اولیا.
معاد: حشر و معاد، جسمانى و ابدانى بوده و عذاب و راحت قبر، سؤال منکر و نکیر، پل صراط، میزان عدل، بهشت و دوزخ، حق و صادق مى‌باشد.
محبت: محبت پیامبر(ص) و خاندان او، واجب است.
فروع دین و برخى از احکام آن.
«مسائل نماز»: در سه فصل زیر و یک خاتمه تنظیم شده است
فصل اول، در بیان مقدمات نماز بوده و شش امر زیر، در آن توضیح داده شده است:
طهارت: عبارت است از وضو، غسل و تیمم.
مقدمات نماز: از جمله، زایل کردن نجاسات از لباس و بدن نمازگزار.
پوشش.
شناخت وقت.
مباح و پاک بودن مکان نماز و سجده‌گاه نمازگزار.
تعیین قبله
در فصل دوم، به مقارنات نماز که عبارتند از نیت، تکبیرةالإحرام، قرائت، قیام، رکوع، سجود، تشهد، سلام و شرایط و مسائل هرکدام از آنها، پرداخته شده است.
فصل سوم، در مورد منافیات نماز است که بیست و پنج مورد مى‌باشند. برخى از آنها عبارتند از: بى‌وضو بودن؛ پشت به قبله کردن؛ انجام فعل کثیر؛ سکوت طولانى کردن در اثناى نماز؛ یاد نداشتن عدد رکعات نماز؛ شک در نماز صبح، مغرب و دو رکعت اول نمازهاى چهار رکعتى؛ ترک عمدى یا سهوى یکى از ارکان نماز؛ پیش از وقت نمازگزاردن؛ نماز در لباس یا مکان نجس یا غصبى؛ عمدا دست بالاى دست گذاشتن؛ به قهقهه خندیدن؛ عمدا براى امور دنیا گریستن و ...
در این فصل، مطالبى نیز در مورد عواملى مانند مبطلات، سهویات، شکیات و مسائل آنها که در نماز خلل ایجاد مى‌کنند، آورده شده است.
در خاتمه، مصحح، بحثى مناسب این رساله را از کتاب «سبحات الأنوار» مؤلف درباره مناظره و مباحثه غاسلین و ماسحین رجلین در وضو آورده است که صحت آن، شرط صحت نماز است و بطلان آن، علت بطلان نماز مى‌باشد.
«اصول دین»: این رساله در حقیقت، مجهول المؤلف است، اما چون در برخى از نسخه‌ها ضمیمه رساله‌هاى ادهم خلخالى گردیده، در اینجا آورده شده است. این رساله، مشتمل بر فصول زیر مى‌باشد:
فصل اول، در اثبات این است که واجب‌الوجودى که خالق عالم است، باید وجود داشته باشد.
در فصل دوم، صفات ثبوتیه خداوند که عبارتند از: قادر مختار، عالم، مرید، کاره، حى، مدرک، قدیم ازلى، متکلم و صادق، تشریح و توضیح داده شده است.
در فصل سوم، صفات سلبیه هفت‌گانه، تشریح گردیده است. این صفات، عبارتند از: مرکب نبودن، جسم نبودن، متحد با مخلوق نبودن، محل حوادث نبودن، دیدنى نبودن، بى‌شریک بودن و از راه سبب عالم و قادر نبودن (بلکه عالم و قادر بودن بالذات).
در فصل چهارم، مباحثى پیرامون عدل خداوند مطرح شده است. نویسنده در این فصل، در پى اثبات این امر است که خداوند، عادل بوده و کارهاى او، مطابق با مصلحت است و فعل او، بیهوده و عبث نیست، بلکه نیک و بد را از روى حکمت، جزاء و پاداش مى‌دهد.
فصل پنجم، پیرامون اثبات نبوت بوده و نویسنده، دلایل و براهینى مبنى بر ارسال رسل از طرف خداوند براى راهنمایى بشر، اقامه نموده است.
در فصل ششم، ختم نبوت حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) و رسالت ایشان براى تمام جهانیان، در تمام اعصار، اثبات گردیده است.
در فصل هفتم، عصمت انبیاء اثبات گردیده و نویسنده، دلایلى بر این امر که تمام پیامبران، از گناهان کبیره و صغیره مبرا هستند، اقامه نموده است.
فصل هشتم و نهم، پیرامون ولایت و وجوب وجود جانشینى پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ولایت و جانشینى بلافصل حضرت على(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) مى‌باشد.
وجود یازده امام از اولاد حضرت على(علیه السلام)، وجود حضرت صاحب(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، تبرى از دشمنان اهل‌بیت(علیهم السلام)، معاد و اقرار به بهشت و دوزخ، مباحثى است که در فصول بعدى، مطرح شده است.
«تفسیر فاتحة الکتاب»، «معیار العمر و العمل»، «مشرق التوحید»، «لطائف المواقف»، «مخاطبة النفس»، «سبحات الأنوار»، «ذکریه الهیه»، «فقریه فخریه»، «صحائف الوداد و مکاتیب الاتحاد» عنوان سایر مقالات کتاب مى‌باشد.
وضعیت کتاب
فهرست مطالب، در ابتداى کتاب آمده است.
کتاب، فاقد پاورقى مى‌باشد. گلشن راز یکى از شروح کاملى که بر «گلشن راز» شیخ محمود شبسترى نوشته شده است،
منابع :
- ویکی نور