المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، نوشته مرحوم فیض کاشانى (رض)، بهترین و کامل‌ترین تلخیص و تهذیب کتاب «إحیاء علوم الدین»، اثر امام محمد غزالى است که بر اساس مبانى و اعتقادات «شیعه» به رشته تحریر درآمده است. شناخت ارزش و اهمیت این کتاب، منوط به اطلاع از مضمون و محتوا و هم‌چنین نقش«إحیاء علوم الدین» در تفکر اسلامى مى‌باشد.
به یقین، در میان مجموعه‌هایى که کلیت فرهنگ و معارف اسلامى را دست‌مایه تألیف خود قرار داده‌اند، کمتر کتابى همچون «احیاء» توانسته است توجه همگان را به خود جلب نماید.
بیان روان، آسان و سلیس غزالى در این کتاب، «احیاء» را از کتاب‌هاى هم‌ردیف خود، همچون «فتوحات» ابن عربى متمایز ساخته است. همین ویژگى، موجب شده است که «احیاء» در میان عموم مردم نیز مورد توجه قرار گیرد و جدا از درس و بحث مدرسه‌اى نیز خوانده شود.
قطعا کتابى با این گستره مخاطب، لازم است که به مطالب درست و صواب اشاره نماید و از افکار و اندیشه‌هاى نادرست و یا حداقل غیر اجماعى میان مسلمانان پرهیز کند.
محدث کاشانى، با علم و اطلاع از مرتبت و اهمیت «احیاء»، به بهترین شکل ممکن با مطالب آن برخورد کرده است و در مجموعه‌اى به وزان اصل کتاب به تلخیص و تهذیب آن پرداخته است.
مؤلف، با توجه به قدرت و تسلطش بر علم اخلاق، فقه و حدیث، به‌خوبى از عهده این کار برآمده است. مرحوم فیض، دریافته است که «احیاء» از جهات متعدد زیر محتاج پیرایش و ابهام‌زدایى است:
اشتمال بر قصص و روایات عجیب و خرافى که اهل تصوف در نقل و ذکر آنها بى‌پروا هستند؛
ابتنا بر فقه و مذاق اهل سنت؛
بى‌مبالاتى در نقل اخبار و احادیث مجهول و یا ضعیف.
اینها از مهم‌ترین مشکلات علمى کتاب به شمار مى آیند، همین مشکلات باعث شده است که قاطبه «امامیه» از این کتاب پرهیز نمایند و محدث کاشانى، با این تهذیب و تلخیص، سعى در از میان بردن این بینونت و جدایى، نموده است.
محدث کاشانى، خود، در این باره مى‌فرماید:
«و کان کثیر من مطالبه، خصوصا ما فی فنّ العبادات منها مبتنیا علی أصول عامّیة فاسدة و مبتدعات لأهل الأهواء کاسدة و کان أکثر الأخبار المرویّة فیه مسندة عن المشهورین بالکذب و الافتراء على اللّه و رسوله(صلی الله علیه و آله) ممّن لا وثوق بأقوالهم مع وجود ما یطابق العقل منها و الدّین فی أحادیثنا المرویّة عن أهل العصمة و الطهارة و أهل بیت الوحی و السفارة(ص) ببیان أحسن و طریق أتقن و کان فیه من الحکایات العجیبة و القصص الغریبة المرویّة عن الصوفیّة ما لا یتلقّاه أکثر العقلاء بالقبول لبعدها عن ظواهر العقول مع قلّة فائدتها و نزارة عائدتها إلى غیر ذلک من الأمور الّتی کان یشمئز عنها قلوب أهل الحقّ من الفرقة الناجیة الإمامیّة و ینبو بسببها عن مطالعته و الانتفاع به طباع أکثرهم.
فرأیت أن أهذّبه تهذیبا یزیل عنه ما فیه من الوصمة و العیب، و أبنی مطالبه کلّها علی أصول أصیلة محکمة لا یتطرّق إلیها شکّ و لا ریب، و أضیف إلیها فی بعض الأبواب ما ورد عن أهل البیت(علیهم السلام) و شیعتهم فی ذلک الباب من الأسرار و الحکم المختصّة بهم(علیهم السلام).
و أختصر بعض مباحثه بنظم فرائده و حذف زوائده لکی یزید فیه رغبة متناولیه و أفصّل أبوابه الطویلة بفصول قصیرة لئلا یملّ متعاطیه من دون تصرّف فی ترتیب أبوابه و فصوله بتأخیر ما قدّم أو تقدیم ما أخّر و لا فی تقریر ألفاظه و عباراته مهما تیسّر؛ لأنها کانت فی غایة الجودة و الإحکام و نهایة المتانة و الإبرام.»
با همه دخل و تصرف‌هاى فیض، اساس کتاب «احیاء» در «المحجة» باقى است؛ به‌گونه‌اى که تقریبا سه ربع، کاملا حفظ شده است. تنها حذف و تغییرى که فیض در کتاب‌هاى چهل‌گانه «احیا» داده است، نشاندن کتاب «آداب الشیعة و أخلاق الإمامة» به جای «آداب السماع و الوجد» است؛ آن هم به این دلیل که «السماع و الوجد، لیس من مذهب أهل البیت(علیهم السلام)»
مذهب غزالى
مذهب غزالى، بنا بر تحقیق و تدقیق فیض
کاشانى، خواندنى است:
«و أستخیره سبحانه ثالثا فی ما انبعث له عزمی من تحریر کتاب فی تهذیب «إحیاء علوم الدّین» من تصانیف أبیحامد، محمّد بن محمّد الغزالی الطوسی قدّس اللّه سرّه.
فإنّه و إن اشتهر فی الأقطار، اشتهار الشمس فی رائعة النهار و اشتمل من العلوم الدّینیّة المهمّة النافعة فی الآخرة علی ما یمکن التوصّل به إلى الفوز بالدّرجات الفاخرة مع حسن البیان و التحریر و جودة الترتیب و التقریر إلاّ أنّ أبا حامد لمّا کان حین تصنیفه عامیّ المذهب و لم تشیّع بعد و إنّما رزقه اللّه هذه السعادة فی أواخر عمره - کما أظهره فی کتابه المسمّى بسرّ العالمین و شهد به ابن الجوزی الحنبلی - کان قد فاته بیان رکن عظیم من الإیمان و هو معرفة الأئمّة المعصومین الذین جاءت الوصیّة بالتمسّک بهم و بالقرآن من سیّد الإنس و الجان(صلی الله علیه و آله).
منابع :
- ویکی نور