معرفى اجمالى
«مجموعه رسائل فیض»، مجموعهاى چهار جلدى است که هر جلد، تعدادى از مقالههاى فقهى، اصولى، کلامى و اخلاقى ملا محسن فیض کاشانى را در بر دارد.
ساختار
مجلدات چهارگانه کتاب، به ترتیب مشتمل بر 14، 10، 5 و 10 رساله هستند. هر یک از مجلدات با درآمد یا مقدمهاى آغاز شده است.
گزارش محتوا
جلد اول، مشتمل بر رسالههاى زیر است:
1 - اصول عقاید دینیه( ترجمة العقائد): رسالهاى در بیان اصول اعتقادات به زبان فارسى است. فیض، این رساله را به هشت در تقسیم نموده و هر در را به منزله درى از درهاى بهشت مقرّر داشته است. او، بیشتر، از قرآن و روایات براى اثبات این اصول کمک گرفته و طریق برهان و عقل را در این مسیر کمبهاتر از آن دو براى عوام تلقّى نموده است. مؤلف،« در» اوّل را به هستى خداوند اختصاص داده است. بحث از شفاعت و اینکه چه کسانى توان شفاعت و اجازه آن را دارند که در رأس همه آنها وجود مبارک پیغمبر اکرم( ص) و اهل بیت طاهرینش مىباشند نیز پایانبخش رساله مذکور است.
2 - شرح صدر: این رساله، در باب سیر و سلوک عرفانى و تفاوت آن با تصوف و صوفىگرى است که در دو مقاله با عناوین ذیل تنظیم شده است:
الف) در بیان شمهاى از حال علم و علما؛
ب) در شرح بعضى از احوال پریشانى خود در این دار ابتلاء.
3 - رساله الإنصاف: در این رساله که از نوشتههاى او در اواخر عمر خویش است، به سیر تحوّل و تطوّر فکرى خود در طول عمر عملى خویش اشاره مىکند. او در پایان این رساله، در باره خویش چنین اظهار مىدارد:« نه متکلّم و نه متفلسف و نه متصوّفم و نه متکلّف، بلکه مقلّد قرآن و حدیث و تابع اهل بیت( علیهم السلام)[ هستم]».
4 - ترجمه حدیث معلّى بن خنیس: این رساله فارسى، در واقع بعد از خطبهاى کوتاه از اول تا آخر ترجمه روایتى است که معلّى بن خنیس آن را از امام صادق( علیه السلام) طبق آنچه علاّمه مجلسى در صفحه 100 جلد 59« بحار الانوار» آورده، نقل کرده است. این روایت، در واقع جواب سؤالى است که معلى بن خنیس از امام( علیه السلام) در مورد نوروز فارسها پرسیده است و امام جواب مفصّلى به این سؤال دادهاند که در ادامه، نام تک تک روزهاى ماههاى شمسى را بیان نموده و به ذکر خواص آنها پرداختهاند. البته این روایت به لحاظ سندى جزو روایات صحیح نبوده، بلکه در تعارض با روایت دیگرى است که از امام کاظم( علیه السلام) نقل شده که حضرت، نوروز را به کلى زیر سؤال بردهاند که البته آن روایت نیز از سند صحیحى برخوردار نمىباشد.
5 - رساله اتتل توته تتل: فیض، در این رساله فارسى، براى اثبات این ادّعا که هر لفظى معنایى خاص دارد و از هیچ لفظى نباید غفلت نمود شعرى را که در واقع وصیت پدرى است به پسر خود به زبانى ساده و کودکانه و در عین حال بسیار پر مغز و با مفاهیم بلند، عنوان نموده است.
6 - ثبات حرکت جوهرى: اثبات حرکت جوهرى، رساله مختصرى است که مرحوم ملا محمد محسن فیض کاشانى آن را به زبان فارسى نوشته است. حرکت جوهرى، از ابداعات استاد و ابو الزوجه فیض؛ یعنى صدر المتألهین شیرازى است. فیض، در این رساله کوشیده است با براهینى چند، این موضوع را به اثبات برساند. او دو آیه از قرآن کریم را که گویاى این مطلب مهم و قطعى مىباشند، بهعنوان شاهد ذکر کرده است. فیض، در نهایت، رساله را با پاسخ به شبههاى که از اهل حکمت در مورد حرکت جوهرى نقل شده به پایان مىرساند.
7 - تحقیق معنى قابلیت: این رساله فارسى، در واقع، تبیین تفاوت بین خالق و مخلوق است که مخلوق سر تا پا قابلیت است و این از مهمترین نقاط اختلاف میان او و خالق اوست. فیض، در این رساله، براى اثبات مدعاى خود بخش اعظمى را به نقل قولهایى از بزرگان اختصاص داده است و حسن ختام آن را روایت مهمى از پیغمبر اکرم( صلی الله علیه و آله) قرار داده است. وى، فلسفه و کلام و دیگر علوم برهانى را ناتوان از تبیین چنین مسئله مهمى دانسته و بهترین کار را تمسک به روایات نورانى اهل بیت مىداند.
8 - پاسخِ پرسش اهل مولتان: در پاسخ به درخواست طایفهاى از صوفیان شهر مولتان در حقیقت مذهب امامیه و به جهت هدایت آن قوم نوشته شده است.
9 - تفسیر آیهى امانت: تفسیر آیهى امانت، در واقع، جواب به سؤال مذکور در نامهاى است که به فیض، نوشته شده و او، به زبان فارسى پاسخ آن را نوشته است. سؤال، از تفسیر معناى امانت در آیه«انا عرضنا الامانة على السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و...»است. فیض، تکلیف را معناى امانت دانسته و مىگوید: تکلیف، به دو صورت مىباشد: یکى، تکلیفى که عامه مردم بر عهده دارند و آن، عبارت است از تطوّر در اطوار وجود؛ یعنى رسیدن انسان به کمال با گذر از مراحل نباتیت و حیوانیت و رسیدن به مقام انسان کامل و دوم، تکلیفى که عبارت است از سپردن امامت و ولایت توسط امام به امام و والى دیگر که بعد از اوست به هنگام رحلت از دنیا.
110 -رساله شرائط الإیمان: این رساله، منتخبى است از رساله« راه صواب» که مشتمل بر دوازده سؤال و جواب است؛ از آن دوازده سؤال به پنج سؤال بسنده شده و به« شرائط الایمان» موسوم گردیده است.
11 - رساله رفع الفتنة: در ردّ بعضى از منسوبان به اهل علم که به گفته فیض:« ایشان را از معرفت اسرار دین بهرهاى نیست و به زینت صورتِ ظاهر و پوستِ علم از حلاوتِ معنىِ باطن و مغزِ آن محروم مانده، دَرِ فتنه باز کرده و زبان به طعنِ مشایخِ دین و اکابرِ اهل معرفت و یقین دراز کردهاند و بدین سبب اهل ایمان را در بوادى حیرت سرگردان دارند»، در سه مقصد تألیف شده است.
12 - رساله آیینه شاهى: این رساله، خلاصهاى از رساله عربى« ضیاء القلوب»، به زبان فارسى، در شناختن نفس ناطقه انسانى و تربیت اوست که براى تقدیم به شاه عباس دوم نوشته شده است. به جهت انتساب رساله به شاه، مؤلف، آن را،« آیینه شاهى» نامیده است.
13 - رساله دفع و رفع: موضوع این رساله طبق آنچه خود فیض بیان فرموده، در دفع آفات و بلیات از خود و مال و زنان و اطفال، بهوسیله آیات قرآن، ادعیه و کلماتى از بزرگان که به ما رسیده است، مىباشد. مرحوم فیض، این رساله را در ده باب تنظیم نموده است.
14 - پیمان فیض از پسرش علم الهدى: مؤلف، این رساله را در سال 1063 ق، به زبان فارسى خطاب به فرزندش علم الهدى و دوستان و معاشران وى نوشته است. این رساله، مشتمل بر ده توصیه دینى و اجتماعى است که فیض، فرزند خود را ملزم به مراعات آنها مىکند که عبارتند از احتیاط در فتوا، مشغولیت دائم به کسب علم و دانش، عدم حضور در مجالس اختلافى و معاشرت با مردم، مخصوصاً در اعیاد و مناسبتها و...
جلد دوم، شامل رسالههاى زیر است:
1- ترجمة الصلاة: فیض، در این رساله از اذان و اقامه و تکبیرة الاحرام تا سلام پایانى نماز را به زبانى ساده و همه کس فهم به فارسى ترجمه مىکند.
2 - ابواب الجنان: این رساله، ترجمهاى کوتاه و روان از رساله فقهى« شهاب ثاقب» است که نویسنده آن را به زبان عربى در باره وجوب نماز جمعه نگاشته و داراى هشت باب به منزله هشت درب بهشت است. نویسنده، در این رساله، به بحث پیرامون نماز جمعه، وجوب عینى آن، شرایط و اجزاء و احکام و نیز آداب و فضیلتهاى آن مىپردازد و در ادامه به ثواب و فضل روز جمعه بر دیگر روزها و نیز اعمال مستحب در این روز پرداخته است و در پایان از فضیلت نماز جماعت و شرایط و آداب آن سخن مىگوید.
3 - مفتاح الخیر: این رساله، تکمیل کننده رساله« ترجمة الصلاة» است. فیض( ره)، در این رساله، به بررسى اقسام نماز، شرایط وجوب و صحت نماز، نماز مسافر، اوقات نمازها، گونههاى شک در نماز و چگونگى جبران نمازهاى از دست رفته، مىپردازد.
4 - ترجمة الطهارة: این رساله نیز داراى هشت« در» است که« در» اوّل در فضیلت طهارت گشوده مىشود و« در» آخر در کیفیت تیمم بسته مىشود.
5 - اذکار الطهارة: این رساله، دربردارنده ذکرها و دعاهایى است که در« ترجمة الطهارة» به آنها اشاره شده است. این رساله تکمیلى، در پنج باب تنظیم شده است که باب اوّل، در اذکار خلوت( بیت الخلاء) و باب آخر در اذکار غسل است.
6 - ترجمة الحج: این رساله، در فقه حج و عمره است و فیض، در ابتدا، مىنویسد: این ترجمه را بعد از« ترجمة الصلاة» و« ترجمة الطهارة» و« ترجمة الصیام» نوشته است. از آنجا که فیض به جنبههاى عملى و کاربردى فقه عنایت ویژهاى داشته است، در این رساله به تفصیل از حج تمتع و عمره مفرده سخن مىگوید، ولى حج قران و إفراد را رها کرده و تنها به تعریفى کوتاه از این دو بسنده مىکند.
7 - ترجمة الزکاة: نویسنده،« ترجمة العقائد» و« ترجمة الطهارة» را پیش از نگارش این ترجمه نوشته است. این ترجمه نیز در هشت« در» به مباحث زیر پرداخته است: معناى زکات، فضیلت و ارزشهاى زکات دادن، اقسام و شرایط زکات، نصاب نقدین( طلا و نقره)، نصاب أغنام( أنعام) ثلاثه( شتر، گاو و گوسفند)، نصاب غلات اربعه( گندم، جو، مویز و خرما)، چگونگى مصرف زکات.
8 - ترجمة الصیام: رساله فقهى صیام نیز در هشت« در» نگارش شده است که به بیان فضیلت روزههاى ماه رمضان و شرایط و آداب آن پرداخته و در پایان در هشتمین« در» از درهاى صیام، پیرامون اعتکاف و شرایط آن سخن مىگوید.
9 - ترجمة الشریعة: این رساله فارسى نیز در هشت« در» تنظیم شده است.« درِ» اوّل، به تشریح معناى شریعت و کیفیت سلوک راه حق مىپردازد.« در» دوم در بیان اعمال نیک بدنى و ذکر نمونههایى از آن است.« در» سوم، به بیان اعمال ناپسند بدنى اختصاص دارد.« در» چهارم، پیرامون ثواب برخى اعمال پسندیده و سنتهاى نیک سخن مىگوید و رفتارهاى پسندیده را در دو محور فردى( مانند مسواک زدن، عطر زدن و...) و اجتماعى( ثواب فریاد رسیدن مسلمانان، عیادت بیمار و...) ذکر کرده است.« در» پنجم، در باره پاداش برخى اعمال ناپسند و چگونگى عقاب آنها گفتوگو مىکند.« در» ششم، سخن از صفات پسندیده نفسانى و منشهاى اخلاقى انسان مانند صبر و توکل و... مىگوید.« در» هفتم، صفات اخلاقى ناپسند مانند تکبر، عجب، حسد و... را معرفى مىکند.« در» هشتم را به ذکر پارهاى از آداب سلوک راه خدا اختصاص داده است و عمده آداب این راه را یاد حق تعالى در هر لحظه و ساعت مىشناسد.
11 - ترجمة العقائد: همان اولین رساله از جلد اول است.
جلد سوم، رسالههاى زیر را در بر دارد:
1 - الکمات المخزونة: این رساله، مشتمل بر سخنانى گهربار برگرفته از علوم اهل معرفت و سخنان آنان است که به گفته فیض، مشتمل بر« لباب معارف عارفین و زبدهى اصول اصول دین» است. این رساله، در 41 کلمه، بخشى عربى و بخشى فارسى تنظیم شده است.
2 - اللئالى: این رساله نیز برگزیده کلمات حکمتآمیزى است که به آیات و روایات مزیّن شده و همانند رساله پیشین در 41 کلمه تدوین شده است.
3 - الکلمات المضنونة: این رساله، متشکل از بخشهاى مختلفى است که از بخش« توحید و توکل» و نیز« صبر و شکر» کتاب« المحجة البیضاء» فراهم آمده است که البته در آنها تغییراتى نیز داده شده که در پاورقى به آنها اشاره گردیده است. مؤلف، پارهاى از فرازهاى کتاب را از کلمات صدر المتألهین شیرازى( استاد فیض)، در« اسفار» و« شواهد الربوبیة» اقتباس کرده است.
4 - اللبّ فى حدوث العالم: این رساله از رسالات فلسفى فیض کاشانى است که در آن مشى کلامى و اخبارى نداشته و در راستا و چارچوب حکماى اسلامى گام برداشته است. در این رساله، فیض، حدوث عالم را به معناى ذاتى که دیدگاه حکماى اسلامى است گرفته و زمان موهوم اهل کلام را وهمى پنداشته که از سوء فهم ایشان نشأت یافته است که در آن از جهات مختلف تناقض وجود دارد.
5 - اللباب فى علم الله تعالى: فیض، در این رساله، مسئله علم الهى را بر اساس اصولى چند از فلسفه اسلامى استوار نموده است. بر اساس حکمت اسلامى، نظام علّى عالم از ذات الهى نشأت یافته و کثرت آن آسیبى به وحدت و بساطت حقیقى ذات الهى وارد نمىسازد. نیز ثابت شده که خداوند، عالم به ذات خود در مرتبه ذات خود بوده و مسلّم است که علم تامّ به فاعل بما هو فاعل، از علم به مفعول تفکیک نمىپذیرد. صفات الهى نیز عین ذات الهى بوده و تنها در مقام مفهوم متغایر از آن مىباشد و چون حق تعالى به ذات خویش واقف و عالم است، به معلولات خود نیز علم دارد.
جلد چهارم، حاوى رسالههاى زیر است:
1 - میزان القیامة: این رساله را فیض در بارهى کیفیت وسیلهى سنجش اعمال در روز قیامت تألیف نموده است. در این رساله کلامى، مؤلّف، تخالف اخبارى را که در این زمینه وجود دارد، برطرف نموده است و موافقت آن اخبار را با هم بیان نموده است.
2 - مرآة الآخرة: این رساله، در چهار باب در بارهى جهان آخرت و بیان حقیقت بهشت و جهنّم و بیان کیفیت لذّت و درد در بهشت و جهنم مىباشد. زبان این رساله کلامى، عربى و فارسى است.
3 - أصول العقائد الدینیة: این رساله، در بیان اصول دین است. نام اجمالى این رساله،« اصول العقائد» است، ولى با عنایت به عبارت پایانى رساله؛ یعنى« هذا آخر الکلام فى أصول العقائد الدینیة و لله الحمد...»، نام دقیق و کامل رساله را باید« أصول العقائد الدینیة» دانست. نباید این رساله را با اولین رساله از جلد اول اشتباه نمود.
4 - جواب من سأل عن کیفیة علم الله سبحانه قبل الإیجاد من أهل الأبهر: این رساله فلسفى، در پاسخ کسى که از کیفیت علم الهى پرسیده نگارش شده است. فیض، رسالهى دیگرى نیز در بارهى کیفیت علم ذات بارى تعالى با نام« اللباب» دارد که از این رساله مبسوطتر مىباشد.
5 - فهرست العلوم: این رساله را فیض در باب تقسیمبندى علوم دینى و تفکیک علم مفید از علم غیر مفید تألیف کرده است؛ ایشان، در ضمن هفت باب این رساله، دویست علم را معرفى اجمالى مىنماید.
6 - الحقّ المبین: نام این رساله،« الحقّ المبین» و موضوع آن علم اصول فقه و چگونگى تفقّه در دین مىباشد. مرحوم فیض، این رساله را در سال 1068 ق، تألیف نموده است.
7 - محاکمة بین فاضلین من مجتهدى أصحابنا: این رساله مانند رسالهى قبلى در زمینهى کیفیت تفقّه در دین مىباشد، ولى با این تفاوت که به اختلاف نظر بین دو فاضل؛ یعنى شیخ حسن عاملى، صاحب« معالم» و شیخ عبد اللطیف بن على بن أحمد بن أبى جامع عاملى در موضوع مزبور پرداخته است.
8 - جلاء القلوب: رسالهاى اخلاقى است در بیان انواع یاد قلبى خداوند که مرحوم فیض کاشانى آن را در 200 سطر و هشت فصل تألیف نموده است.
9 - الفتنامه: موضوع این رساله نیز اخلاق است و در دعوت برادران دینى به الفت و انس با یکدیگر و بیان شرایط و آداب آن تألیف گردیده است.
10 - راه صواب: در این رسالهى کلامى، مرحوم فیض کاشانى، به دوازده سؤال اعتقادى پاسخ مىدهد و در پایان با ذکر پنج شرط براى ایمان و کفر آن دو را به پنج مرتبه تقسیم مىنماید.
وضعیت کتاب
تحقیق کتاب، توسط بهراد جعفرى و علىرضا اصغرى تحت اشراف آیة الله امامى کاشانى انجام پذیرفته است. در انتهاى مجلد سوم و چهارم، فهرست منابع تحقیق آمده است.
منابع :
- ویکی نور