آداب الصلاة، اثر گران‌قدر حضرت امام خمینى(ره)، در بیان تفصیلى آداب قلبى و اسرار معنوى نماز است و تاریخ نگارش آن، شنبه دوم ربیع الاول 1361ق، (30 فروردین 1321ش) مى‌باشد.
سه سال پیش از تألیف این کتاب، در یکى از تصانیف گران‌سنگ حضرت امام خمینى(ره) به نام «سر الصلاة»، همین معانى به‌طور موجز و به زبان خواص اهل عرفان به نگارش درآمده بود، لکن آن حضرت به این منظور که عده بیشترى از مطالب آن فایده برند، به تألیف کتاب حاضر به زبانى ساده‌تر پرداختند، البته هر دو تألیف به زبان فارسی است.
قبلا مطالب کتاب «آداب الصلاة» با توضیحات و تصرفات با عنوان «پرواز در ملکوت» به چاپ رسید و پس از آن خود کتاب منتشر گردید.
ساختار
مطالب این کتاب، به شکل زیر تنظیم شده است:
- مقدمه؛
- سه مقاله؛
- یک خاتمه.
مقاله اول، داراى 12 فصل و یک خاتمه است.
مقاله دوم، شامل 5 مقصد است به این صورت:
مقصد اول، داراى 7 فصل؛
مقصد دوم، داراى 2 مقام (مقام دوم، داراى 2 باب)؛
مقصد سوم و چهارم و پنجم، هر کدام داراى 2 فصل.
مقاله سوم، داراى 8 باب است به این صورت:
باب اول، داراى 5 فصل؛
باب دوم، داراى 2 فصل و 1 موعظه؛
باب سوم، داراى 5 فصل؛
باب چهارم، داراى 2 مصباح به شکل زیر:
مصباح اول، داراى 6 فصل و 1 خاتمه؛
مصباح دوم، داراى 7 فصل و 1 اعتذار.
باب پنجم، داراى 5 فصل؛
باب ششم، داراى 4 فصل؛
باب هفتم و هشتم هر کدام داراى 2 فصل.
خاتمه، داراى 3 فصل و 1 ختم و دعا است.
گزارش محتوا
مقدمه: در مقدمه، این اصل کلى بیان مى‌شود که برای نماز و سایر عبادات، غیر از صورت، معنایى و غیر از ظاهر، باطنى است و چنان‌که ظاهر را آدابى است که مراعات ننمودن آن، یا موجب بطلان نماز یا نقصان آن است، از برای باطن نیز آداب قلبیه باطنیه‌اى است که با مراعات ننمودن آنها، نماز معنوى را بطلان یا نقصان دست دهد و با مراعات آنها، نماز، داراى روح ملکوتى شود و اکتفا نمودن به صورت نماز و قشر آن و محروم ماندن از برکات و کمالات باطنیه آن از اعلى مراتب خسران و زیان‌کارى است و در آن دنیا موجب حسرت فراوان است.
در این کتاب، همت مصنف محترم بر آگاهى دادن و تذکر بر آداب باطنیه نماز و تحریک انسان مسلمان بر بهره‌ورى حقیقى از این فریضه الهى و رها شدن از آن خسران عظیم است.
مقاله اول: در آداب ضرورى نماز و عبادات است که داراى دوازده فصل و یک تتمه مى‌باشد به شرح زیر:
فصل اول: در توجه به ربوبیت و عبودیت و هجرت معنوى است؛
فصل دوم: در بیان مقامات چهارگانه اهل سلوک؛
فصل سوم: در بیان حقیقت و آثار خشوع؛
فصل چهارم: در بیان آداب قلبیه عبادات؛
فصل پنجم: در بیان محافظت عبادت از تصرف شیطان؛
فصل ششم: در بیان نشاط و بهجت؛
فصل هفتم: در بیان تفهیم؛
فصل هشتم: در بیان حضور قلب؛
فصل نهم: در بیان احادیث حضور قلب؛
فصل دهم: در دعوت به تحصیل حضور قلب؛
فصل یازدهم: در بیان دواى هرزه‌گرى خیال؛
فصل دوازدهم: در بیان تشتت خیال به سبب حب دنیا؛
تتمه این مقاله نیز در بیان اعراض از دنیاست.
مقاله دوم: در مقدمات نماز و بعضى آداب قلبیه آن است که در پنج مقصد به شرح زیر بیان مى‌شود:
مقصد اول: در طهارت است که طى هفت فصل به شرح زیر ارائه مى‌شود:
فصل اول: در بیان اجمالى طهور است؛
فصل دوم: در بیان مراتب طهور معنوى؛
فصل سوم: در آداب قلبیه سالک هنگام توجه به آب؛
فصل چهارم: در طهور با آب و خاکریال
فصل پنجم: درباره آداب وضو به حسب باطن و قلب؛
فصل ششم: در غسل و آداب قلبیه آن؛
فصل هفتم: در آداب باطنیه ازاله نجاست و تطهیر از اخباث است.
مقصد دوم: در شمه‌اى از آداب لباس است که طى دو مقام به شرح زیر بیان مى‌شود:
مقام اول: در آداب مطلق لباس است؛
مقام دوم: در پاره‌اى از آداب لباس مصلى مى‌باشد که در دو باب مطرح مى‌شود:
باب اول: در سرّ طهارت لباس؛
باب دوم: در اعتبارات قلبیه ستر عورت.
مقصد سوم: در آداب قلبیه مکان مصلى است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در معرفت مکان؛
فصل دوم: در بعضى آداب اباحه مکان.
مقصد چهارم: در آداب قلبیه وقت است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در مراقبت از اوقات صلاة؛
فصل دوم: در طریقه حصول آن است.
مقصد پنجم: در بعضى آداب استقبال است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در سرّ اجمالى استقبال؛
فصل دوم: در بعضى آداب قلبیه استقبال.
مقاله سوم: در مقارنات نماز است که در هشت باب و فصول مختلف به شرح زیر بیان شده است:
باب اول: در پنج فصل است به شرح زیر:
فصل اول: در بیان سرّ و آداب اجمالى اذان و اقامه؛
فصل دوم در بعضى آداب و اسرار تکبیرات اذان و اقامه؛
فصل سوم: در آداب شهادت به الوهیت و ارتباط آن با اذان و اقامه؛
فصل چهارم: در بعضى آداب شهادت رسالت و ولایت؛
فصل پنجم: در بعضى آداب حیعلات.
باب دوم: در قیام است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در سرّ اجمالى قیام؛
فصل دوم: در آداب قیام است.
باب سوم: در سرّ نیت و آداب آن است که پنج فصل به شرح زیر دارد:
فصل اول: در حقیقت نیت؛
فصل دوم: بیان ادب اخلاص و حقیقت آن؛
فصل سوم: در بعضى مراتب اخلاص نیت؛
فصل چهارم: اشاره به دیدگاه‌هاى مختلف نسبت به اهل معرفت؛
فصل پنجم: در ذکر بعضى درجات دیگر اخلاص؛
باب چهارم: در تفسیر سوره مبارکه حمد، توحید و قدر است که طى دو مصباح به شرح زیر بیان مى‌شود:
مصباح اول: در آداب مطلقه قرائت قرآن مى‌باشد که در شش فصل به شرح زیر ارائه مى‌گردد:
فصل اول: در آداب تعظیم؛
فصل دوم: در بیان منزلت، مقاصد و مطالب قرآن؛
فصل سوم: در راه استفاده از قرآن؛
فصل چهارم: در موانع و حجب استفاده از قرآن؛
فصل پنجم: در حضور قلب و ادب تفکر در قرائت قرآن؛
فصل ششم: در ادب تطبیق مى‌باشد.
مصباح دوم: در شمه‌اى از آداب قرائت در نماز است که در هفت فصل به شرح زیر ارائه مى‌شود:
فصل اول: در مراتب و مدارج قرائت و طوایف قاریان؛
فصل دوم: در بعضى آداب استعاذه؛
فصل سوم: در بیان بعضى ارکان استعاذه؛
فصل چهارم: در بعضى آداب تسمیه؛
فصل پنجم: اجمالى از تفسیر سوره حمد و شمه‌اى از آداب تحمید و قرائت؛
فصل ششم: شمه‌اى از تفسیر سوره مبارکه توحید؛
فصل هفتم: شمه‌اى از تفسیر سوره مبارکه قدر؛
باب پنجم: در شمه‌اى از آداب و اسرار رکوع است که طى پنج فصل به شرح زیر بیان شده است:
فصل اول: در مفاد و اشارات تکبیر قبل از رکوع و ادب آن؛
فصل دوم: در آداب انحناى رکوعى؛
فصل سوم: در رکوع صلاة معراج رسول اللّه(ص)؛
فصل چهارم: روایتى از امام صادق(ع) راجع به لطایف و اسرار رکوع؛
فصل پنجم: در سرّ رفع رأس از رکوع و آداب آن.
باب ششم: در اشاره اجمالیه به اسرار و آداب سجود است که در چهار فصل به شرح زیر مطرح شده است:
فصل اول: در سرّ اجمالى سجود و آداب قلبیه آن؛
فصل دوم: روایتى از امام صادق(ع) در آداب سجود؛
فصل سوم: در بیان مفاد و معناى هیئت و حال و ذکر سجود؛
فصل چهارم: در احوال ساجد در وقت سجود است.
باب هفتم: در اشاره اجمالیه به آداب تشهد است که در دو فصل به شرح زیر بیان شده است:
فصل اول: در معنا و اثر شهادت به توحید و رسالت در اذان و اقامه و تشهد؛
فصل دوم: روایتى از امام صادق(ع) در آداب تشهد است.
باب هشتم: در آداب سلام است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در مقامى است که مصلى در آن سلام مى‌گوید و شرط حقیقى بودن سلام او؛
فصل دوم: روایتى از امام صادق(ع) پیرامون معنا و سرّ سلام نماز و آداب آن.
خاتمه: در آداب بعضى از امور خارجه و داخله نماز است که در سه فصل به شرح زیر عنوان مى‌شود:
فصل اول: اسرار و آداب و ارکان تسبیحات اربعه؛
فصل دوم: در آداب قلبیه قنوت و حال و مقام نمازگزار در آن؛
فصل سوم: در تعقیبات نماز و ادعیه خاص هر روز.
در ختم کتاب، مصنف بزرگوار مى‌فرماید: «مناسب بود که این رساله را با ذکر موانع معنویه نماز از قبیل ریا، عجب و امثال آن، به پایان مى‌رساندم، ولى به دلیل شرح بعضى احادیث مربوط به این امور، در کتاب «شرح اربعین حدیث» و نیز به دلیل کثرت اشتغال، از این امر منصرف گشتم».
در مقایسه اجمالى بین کتاب «سرّ الصلاة» و «آداب الصلاة» مشخص مى‌شود که «سرّ الصلاة» فنى‌تر است؛ به همین جهت، خلاصه و موجز و پررمز است، اما «آداب الصلاة» به زبان عام‌تر بیان شده، در نتیجه مفصل‌تر است، البته عام‌تر بودن زبان «آداب الصلاة» به معناى این نیست که عامه مردم به‌راحتى بتوانند از آن استفاده کنند بلکه نسبت به کتاب «سرّ الصلاة» عام‌تر است. در واقع، هر دو کتاب برای اهل سلوک نوشته شده است؛ منتها «سرّ الصلاة» برای خواص اهل سلوک و عرفان، بلکه برای اخص خواص این طایفه است و «آداب الصلاة» برای عموم این طایفه.
وضعیت کتاب
نسخه حاضر که چاپ هفتم کتاب است و در سال 1378، هم‌زمان با گرامیداشت صدمین سالگرد میلاد حضرت امام(ره) توسط انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره) ارائه شده است، داراى دو مقدمه است که حضرت امام در سال 1363ش، نگاشته‌اند و در آنها این اثر را به فرزند گرامى‌شان، مرحوم حاج احمد آقا و خانم فاطمه طباطبایى (همسر حاج احمد آقا) اهداء فرموده‌اند. متن دست‌خط این دو مقدمه نیز در این کتاب چاپ شده است.
این چاپ همراه با پاورقى‌ها و توضیحاتى است که در آنها منابع و مآخذ احادیث و اقوال ذکر گردیده است و جملات عربى داخل متن ترجمه شده است. همه این حواشى به‌جز معدودى از آنها که حضرت امام خود مرقوم فرموده‌اند و با علامت ستاره مشخص شده و هم‌چنین فهارس مختلف این کتاب، توسط آن مؤسسه تهیه و تنظیم گردیده است.
منابع :
- ویکی نور
- سرّ الصلاة، حضرت امام خمینى(ره)، با مقدمه و تصحیح سیداحمد فهرى، چاپ اول، 1360، تهران، انتشارات پیام آزادى.