آخرین مرحله از تعین های خلقی ، عالم ماده است که اگرچه از منظر شدت و ضعف ظهور وجود، در ضعیف‌ترین رتبه قرار دارد، لکن از دیدگاه ظهور و بروز کثرات در نهایی‌ترین مرحله قرار دارد و از همین جهت به این عالم «شهادت مطلقه» می‌گویند. (ر.ک: نقد النصوص، ص ۵۸)
عالم ماده، متشکل از دو قسم علویات و سفلیات (آسمانی‌ها و زمینی‌ها) تقسیم می‌شود که هر کدام حاوی موجودات فراوانی با نظم و ترتیب ویژه‌ای هستند.
ملا عبدالرحمن جامی در این باره می‌گوید:
و بعد از تنزل به مرتبه مثال، تنزل است به مرتبه اجسام. و آن بر دو قسم است؛ علویات و سفلیات. اما علویات چون عرش و کرسی و سماوات سبع و ثوابت و سیارات ... و اما سفلیات؛ چون بسایط عنصریات (عناصر چهارگانه) و آثار علوی مانند رعد و برق و ابر و باران و مرکبات چون معادن و نبات و حیوان و بدن انسان که اشرف عالم عناصر است.
( نقد النصوص، ص ۵۸)
آنچه می‌توان مطابق تحلیل‌های حکمای قدیم و به صورتی بسیار گذرا، در مورد سفلیات این عالم گفت آن است که با ترکیب ماده و صورت جسمیه، جسم تشکیل می‌شود که خود را در صورت‌های چهارگانه و نوعی آب، خاک، هوا و آتش، یا همان صورت‌های نوعیه چهار عنصر اصلی جلوه می‌دهد، پس از آن با امتزاج بین این عناصر با حساب‌های خاص خود، معدنیات و نباتات و حیوانات پدید می‌آیند که به «مولدات ثلاث» شهرت دارند (ر.ک: ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، نمط۲) و در نهایت بدن انسان شکل می‌گیرد و به این صورت چینش نظام هستی از منظر عرفانی به پایان می‌رسد.
منابع :
- امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 507 تا 508 و 544 و 545
- یزدان پناه – سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، ص 538