الفقرة الثالثة :
شرح مقدمه قیصرى بر فصوص الحکم (حسن زاده آملی):
و السالک إذا اتصل فی سیره إلى المثال المطلق - بعبوره عن خیاله المقیّد - یصیب فی جمیع ما یشاهده، و یجد الأمر على ما هو علیه؛ لتطابقها بالصور العقلیّة التی فی اللّوح المحفوظ، و هو مظهر العلم الإلهیّ، و من هنا1 یحصل الاطّلاع للإنسان على عینه الثابتة و أحوالها بالمشاهدة؛ لأنّه ینتقل من الظلال2 إلى الأنوار الحقیقیّة3 کما یطّلع علیها بالانتقال4 المعنویّ، و سنبیّن ذلک إن شاء اللّه فی الفصل التالی.
و إذا شاهد أمرا ما فی خیاله المقیّد، یصیب تارة، و یخطىء اخرى؛ و ذلک لأنّ المشاهد إمّا أن یکون أمرا حقیقیّا أولا، فإن کان فهو الذی یصیب المشاهد فیه، و إلاّ فهو الاختلاق الصادر من التخیّلات الفاسدة، کما یختلق العقل المشوب بالوهم للوجود وجودا، و لذلک الوجود وجودا آخر، و للباری تعالى شریکا، و غیرها من الاعتباریات التی لا حقیقة لها فی نفس الأمر، قال تعالى: إن هی إِلاّٰ أَسْمٰاءً سَمَّیْتُمُوهٰا أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُکُمْ مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ بِهٰا مِنْ سُلْطٰانٍ5.
و للإصابة6 أسباب بعضها راجع إلى النفس، و بعضها إلى البدن، و بعضها إلیهما جمیعا:
أمّا الأسباب الراجعة إلى النفس: کالتوجّه التامّ إلى الحقّ، و الاعتیاد بالصدق، و میل
النفس إلى العالم الروحانیّ العقلیّ، و طهارتها عن النقائص، و إعراضها عن الشواغل البدنیّة، و اتصافها بالمحامد7؛ لأنّ هذه المعانی توجب تنوّرها و تقوّیها، و بقدر ما قویت النفس و تنوّرت، تقدر على خرق العالم الحسّی، و رفع الظلمة الموجبة لعدم الشهود.
و أیضا: تقوى بالمناسبة بینها8 و بین الأرواح المجرّدة؛ لاتصافها بصفاتها، فتفیض علیها المعانی الموجبة للانجذاب إلیها من تلک الأرواح، فیحصل الشهود التامّ.
ثمّ إذا انقطع9 حکم ذلک الفیض، ترجع النفس إلى الشهادة، متّصفة بالعلم، منتقشة بتلک الصورة؛ بسبب انطباعها فی الخیال.
و الأسباب الراجعة إلى البدن: صحته، و اعتدال مزاجه الشخصیّ، و مزاجه الدماغیّ.
و الأسباب الراجعة إلیهما: الإتیان بالطاعات، و العبادات البدنیّة، و الخیرات، و استعمال القوى و آلاتها بموجب الأوامر الإلهیّة، و حفظ الاعتدال بین طرفی الإفراط و التفریط فیها11،10، و دوام الوضوء، و ترک الاشتغال بغیر الحقّ دائما؛ بالاشتغال بالذکر و غیره12، خصوصا من أوّل اللّیل إلى وقت النوم.
و أسباب الخطأ: ما یخالف ذلک؛ من سوء مزاج الدماغ، و اشتغال النفس باللّذات الدنیویّة، و استعمال القوّة المتخیّلة فی التخیّلات الفاسدة، و الانهماک فی الشهوات، و الحرص على المخالفات13، فإنّ کلّ ذلک ممّا یوجب الظلمة، و ازدیاد الحجب، فإذا أعرضت النفس14 من الظاهر إلى الباطن بالنوم، تتجسّد لها هذه المعانی، فتشغلها عن عالمها الحقیقیّ، فتقع مناماتها أضغاث أحلام، لا یعبأ15 بها، و ترى ما تخیّله المتخیّلة بعینه16.
و ما یرى بسبب انحراف المزاج، کثیرا ما یکون امورا مزعجة لها بحسب تغیّر مزاج بدنها أکثر ممّا کان17.
فهذه الامور المشاهدة کلّها نتائج أحواله الظاهرة إن خیرا فخیرا، و إن شرّا فشرّا.
و مشاهدة الصور: تارة تکون فی الیقظة، و تارة فی النوم، و کما أنّ النوم ینقسم بأضغاث أحلام و غیرها، کذلک ما یرى فی الیقظة، ینقسم إلى امور حقیقیّة محضة، واقعة فی نفس الأمر، و إلى امور خیالیّة صرفة - لا حقیقة لها - شیطانیّة، و قد یخلطها الشیطان بیسیر من الامور الحقیقیّة؛ لیضلّ الرّائی، لذلک یحتاج السالک إلى مرشد یرشده و ینجیه من المهالک18.
و الأوّل19: إمّا أن یتعلّق بالحوادث أولا، فإن کان متعلّقا بها، فعند20 وقوعها کما شاهدها، أو على سبیل التعبیر، و عدم21 وقوعها یحصل التمیّز بینها و بین الخیالیّة الصرفة.
و عبور الحقیقة22 عن صورتها الأصلیّة، أنّما هو للمناسبات23 التی بین الصور الظاهرة هی فیها، و بین الحقیقة، و لظهورها فیها أسباب کلّها راجعة إلى أحوال الرائی و تفصیله یؤدّی إلى التطویل.
و أمّا إذا لم یکن کذلک24، فللفرق بینها25 و بین الخیالیّة الصرفة موازین، یعرفها أرباب الذوق و الشهود؛ بحسب مکاشفاتهم کما أنّ للحکماء میزانا یفرّق بین الصواب و الخطأ، و هو المنطق.
منها: ما هو میزان عامّ و هو القرآن و الحدیث المنبئ کلّ منهما عن الکشف التامّ المحمّدی صلّى اللّه علیه و آله.
و منها: ما هو خاصّ، و هو ما یتعلّق بحال کلّ منهم، الفائض علیه من الاسم الحاکم26، و الصفة الغالبة علیه، و سنومىء فی الفصل التالی بعض ما یفرق27 به إجمالا إن شاء اللّه تعالى.
1 - أی من العالم المثالی بالأصالة و الوجدان.
شرح فصوص الحکم داود القیصری - تصحیح آیة الله حسن حسن زاده آملی - جلد اول - ص121-124.
و السالک اذا اتصل فی سیره الى المطلق بعبوره عن خیاله المقید، یصیب فی جمیع ما یشاهده و یجد الأمر على ما هو علیه، لتطابقها بالصور العقلیة التى فی اللوح المحفوظ، و هو مظهر العلم الإلهى، و من هنا یحصل الاطلاع للانسان على عینه الثابتة و احوالها بالمشاهدة، لانّه ینتقل من الظلال الى الانوار الحقیقیة، کما یطلع الیها بالانتقال المعنوى، و سنبیّن ذلک ان‌شاءالله فی الفصل التالى، و اذا شاهد امرا ما فی خیاله المقید یصیب تارة و یخطى اخرى و ذلک، لأن المشاهد اما ان یکون امرا حقیقیا اولا، فان کان، فهو الذى یصیب المشاهد فیه، و الا فهو الاختلاق الصادر من التخیلات الفاسدة، کما یختلق العقل المشوب بالوهم للوجود وجودا و لذلک الوجود وجودا آخر، و للبارى شریکا و غیرها من الاعتبارات التى لا حقیقة لها فی نفس الأمر. قال تعالى: «إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ، ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ».
و للاصابة اسباب بعضها راجع الى النفس و بعضها الى البدن و بعضها الیهما جمیعا.
اما الاسباب الراجعة الى النفس کالتوجه التام الى الحق و الاعتیاد بالصدق و میل النفس الى العالم الروحانى العقلى و طهارتها عن النقائص و اعراضها عن الشواغل البدنیة و اتصافها بالمحامد، لان هذه المعانى توجب تنورها و تقویها، و بقدر ما قویت النفس و تنورت، یقدر على خرق العالم الحسى و رفع الظلمة الموجبة لعدم الشهود، و ایضا یقوى بالمناسبة بینهما و بین الارواح المجردة لاتصافها بصفاتها، فیفیض علیها المعانى الموجبة للانجذاب الیها من تلک الارواح، فیحصل الشهود التام. ثم اذا انقطع حکم ذلک الفیض، ترجع النفس الى الشهادة متصفة بالعلم، منتقشة بتلک الصور بسبب انطباعها فی الخیال.
و الأسباب الراجعة الى البدن صحته و اعتدال مزاجه الشخصى و مزاجه الدماغى.
و الاسباب الراجعة الیهما الاتیان بالطاعات و العبادات البدنیة و الخیرات و استعمال القوى و آلاتها بموجب الاوامر الالهیة و حفظ الاعتدال بین طرفى الافراط و التفریط فیها، و دوام الوضوء و ترک الاشتغال بغیر الحق دائما بالاشتغال بالذکر و غیره خصوصا من اول اللیل الى وقت النوم.
و اسباب الخطاء ما یخالف ذلک من سوء مزاج الدماغ، و اشتغال النفس باللذات الدنیویة، و استعمال القوة المتخیلة فی التخیلات الفاسدة، و الانهماک فی الشهوات، و الحرص على المخالفات. فان کل ذلک مما یوجب الظلمة و ازدیاد الحجب، فاذا اعرضت النفس من الظاهر الى الباطن بالنوم یتجسد لها هذه المعانى، فتشغلها عن عالمها الحقیقى فتقع مناماته اضغاث احلام لا یعبأ بها، و ترى ما تخیله المتخیلة بعینه، و ما یرى بسبب انحراف المزاج کثیرا ما یکون امورا مزعجة لها بحسب تغیر مزاج بدنها اکثر مما کان.
فهذه الامور المشاهدة کلها نتایج احواله الظاهرة: «ان خیرا فخیرا و ان شرا فشرا».
و مشاهدة الصور تارة تکون فی الیقظة و تارة فی النوم، و کما ان النوم ینقسم باضغاث احلام و غیرها، کذلک ما یرى فی الیقظة ینقسم الى امور حقیقیة محضة واقعة فی نفس الامر، و الى امور خیالیة صرفة لا حقیقة لها شیطانیة، و قد یخلطها الشیطان بیسیر من الامور الحقیقیة، لیضلّ الرأى. لذلک یحتاج السالک الى مرشد یرشده و ینجیه من المهالک. و الاول اما ان یتعلق بالحوادث اولا، فان کان متعلقا بها، فعند وقوعها کما شاهدها. او على سبیل التعبیر و عدم وقوعها یحصل التمیز بینها و بین الخیالیة الصرفة، و عبور الحقیقة عن صورتها الاصلیة انّما هو للمناسبات التى بین الصور الظاهرة هی فیها و بین الحقیقة و لظهورها فیها اسباب کلها راجعة الى احوال الرائى و تفصیله یؤدى الى التطویل، و اما اذا لم یکن کذلک فللفرق بینها و بین الخیالیة الصرفة موازین یعرفها ارباب الذوق و الشهود بحسب مکاشفاتهم، کما ان للحکماء میزانا یفرق بین الصواب و الخطاء، و هو المنطق. منها ما هو میزان عام و هو القرآن و الحدیث المنبئ کل منهما على الکشف التام المحمدى «ص»، و منها ما هو خاص، و هو ما یتعلق بحال کل منهم الفائض علیه من الاسم الحاکم، و الصفة الغالبة علیه، و سنومئ فی الفصل. التالى بعض ما یعرف به اجمالا ان‌شاءالله تعالى.
سالک سایر بحق در مقام سیر عوالم بعد از اتصال بعالم مثال مطلق و عبور از خیال مقید، خود جمیع حقایقى را که از عالم ارواح بعالم مثل معلقه افاضه شده است شهود مى‌نماید؛ چون عالم مثال ظل و ظهور و مقام نازل عالم عقول است.
عالم مثال محل ظهور جمیع حقایقى است که در لوح محفوظ که مظهر علم الهى باشد بنحو وحدت و صرافت موجود است، و از راه عبور از خیال مقید و اتصال بعالم برزخ مطلق، انسان بعالم عقول متصل مى‌شود و از عالم عقول مرور نموده بعالم اعیان ثابته و حضرت علمیه متصل مى‌شود و علم بعین ثابت خود پیدا مى‌نماید و احوال مربوط بعین ثابت و استعدادات و لوازم آن را شهود مى‌نماید.
در فصول بعدى کیفیت ترقى انسان و سیر او را از عالم طبع و انتقال بعالم خیال و اتصال بعالم عقل و فناء در حضرت علمیه و مقام واحدیت بیان خواهیم نمود.
انسان اگر حقیقتى را در عالم مثال مقید خود ادراک نماید و اتصال به عالم مثال مطلق پیدا کند، گاهى آنچه را که ادراک کرده است با واقع تطابق دارد و گاهى هم تطابق ندارد، چون آنچه را که انسان شهود مى‌کند یا امر حقیقى و واقعى است و یا امر واقعى نیست و با واقع تطبیق نمى‌کند. اگر مدرک او امر واقعى نباشد قهرا ناشى از تخیلات فاسده و از قبیل مختلقات عقل مشوب با وهم است، مثل اینکه قوه عاقله از براى وجود خارجى وجود و از براى وجود آن وجودى فرض مى‌کند الى غیر النهایة. «نظیر آنکه شیخ اشراق گفته است: اگر وجود امر محقق خارجى باشد باید موجود باشد، و هر موجودى از براى آن وجودى فرض مى‌شود الى غیر النهایة»، در حالتى که عقل خالص که مشوب با وهم نباشد، تصدیق مى‌کند که وجود بالذات موجود است و احتیاج بوجودى زائد بر ذات ندارد و مشتقات باعتبار مفهوم ترکیب از ذات و مبدا اشتقاق ندارند.
ملاک رسیدن بواقع در ادراکات خیالى اسباب و عللى است که برخى از آنها مربوط به قوه خیال و نفس انسانى است که حقایق را ادراک مى‌نماید. برخى از امورى که ملاک اصابه واقع و یا عدم اصابه واقع است، امورى است خارج از نفس متخیله.
امور و اسباب راجع بنفس که مدخلیت در اصابه واقع دارد، و نفس مادامى‌که متلبس به‌آن امور نشود زیاد مرتکب خطا مى‌شود، عبارتست از توجه تام بحق و اعراض از اسباب و جهات ظاهرى و خلقى و اعتیاد بصدق و اجتناب از کذب و افترا و قول زور و تمایل نفس بعوالم روحانى و عقلى و طهارت نفس از نقایص و اعراض آن از شواغل بدنى و اتصاف بمحامد، چون این معانى موجب نورانیت نفس و قوت خیال و صفاى باطن مى‌گردد و نفس را مستعد از براى ادراک حقایق مى‌نماید، چه آنکه تخلیه نفس از رذائل و اتصاف بمحامد موجب جلاء نفس و آماده نمودن از براى قبول تجلیات غیبى مى‌شود و قدرت از براى خرق عالم حسى و رفع ظلمات و حجب ظلمانى پیدا مى‌کند، چون حجب ظلمانى مانع از کشف و شهود حقایق است، و نفس بعد از آنکه استعداد از براى ادراک حقایق پیدا نمود و مناسبت بین او و عقول فعاله پیدا شد و متصف به صفت عقول گردید به مقتضاى سنخیت بین نفس و عقول، حقایقى که در عقول وجود دارد بر صفحه وجود نفس افاضه مى‌شود، و همان صفاى نفس، علت اتصال بعقل فعال و سایر عقول مى‌شود.
اتصال نفس بعالم عقل و حقایق غیبى، گاهى مقام است. نفس در این مرتبه همه حقایق را شهود مى‌نماید و قدرت بر القاء آن حقایق دارد. و اما از براى کسانى که اتصال نفس و اتحاد با عقل فعال و یا سایر عقول مقام نیست و حال است، گاهى اتصال بحقایق دارد و گاهى اتصالش قطع مى‌شود، بعد از انقطاع و رجوع از وحدت به کثرت در قوس نزول با خود صور و نقوشى از اتصال بعقل همراه مى‌آورد این صور گاهى با واقع مطابقت دارند و گاهى ندارند.
اسباب و عللى که مربوط ببدن است، عبارتست از صحت بدن و اعتدال مزاج شخصى و دماغى، و جهاتى که مربوط است به صحت بدن و اعتدال مزاج شخصى و دماغ و امور مربوط بنفس و روح از قبیل عبادات و تصفیه باطن و اتیان بطاعات و عبادات بدنى و خیرات و استعمال قوى و آلات آن بر طبق اوامر الهى و حفظ اعتدال نفس از دو طرف افراط و تفریط، و دوام بر وضو و ترک اشتغال بغیر حق بنحو دوام، و اشتغال باذکار و اوراد بخصوص از اول شب تا موقع خواب.
اسباب خطا که از علل عدم اصابه واقع و مانع اتصال نفس بحقایق غیبى و ملکوت است، عبارتست از اشتغال نفس بلذات دنیاوى و استعمال قوه متخیله در تخیلات فاسده و انهماک و توغل در شهوات و حرص بر مخالفات. جمیع این امور از چیزهایى هستند که موجب ظلمت و ازدیاد حجب و موانع انکشاف مى‌باشند.
نفس هنگام خواب در موقعى که از عالم ظاهر اعراض کرد و بباطن وجود رجوع نمود، معانى موجود در عالم غیب در قوه خیال او متجسد مى‌شود، و این صور نفس را از عالم حقیقى خود به خود مشغول مى‌نماید. منامات او اضغاث احلام است و اعتبارى به‌آن نیست. نفس آنچه را که متخیله تخیل نموده است بعینه بدون تصرف ادراک مى‌نماید.
جمیع این امورى که در این مقامات شهود مى‌شوند، نتایج احوال ظاهره انسان مى‌باشند، که بباطن وجود و قواى غیبى سرایت نموده است.
مشاهده صورى را که انسان باعتبار قوه خیال ادراک مى‌نماید، گاهى در خواب واقع مى‌شود و گاهى در بیدارى، همان‌طورى‌که نوم و خواب و رؤیا منقسم باضغاث احلام و امور حقیقى غیر اضغاث احلام مى‌شود؛ همچنین حقایقى را که انسان باعتبار قواى غیبى ادراک مى‌نماید منقسم مى‌شوند بامور واقعى و حقیقى صرف و امور خیالى صرف، و یا امر حقیقى است که از مداخله وهم که شیطان القوى است بر کنار نمى‌باشد، این قسم خلطى ممزوج است از امور وهمى و امور حقیقى، بهمین جهت سالک در سلوک خود احتیاج بمرشد و راهنما دارد که او را ارشاد کند تا از مهالک نجات دهد1.
قسم اول یا از قبیل حوادث است و تعلق بحوادث مى‌گیرد یا بحوادث تعلق ندارد. اگر تعلق بحوادث گرفته باشد در موقع وقوع فرق بین خیالى و غیر خیالى معلوم مى‌شود، چون خیالى وقوع پیدا نمى‌نماید. و اینکه در منامات خیالى حقیقت، وجود ندارد و باصطلاح از معناى حقیقى خود عبور نموده است بواسطه مناسباتى است که بین صورت ظاهر و واقع موجود است. و اما اگر امورى باشد که مربوط بحوادث نباشد، بلکه مربوط بمعارف باشد، فرق بین رؤیاى خیالى و واقعى موازینى است که ارباب ذوق و اصحاب مکاشفه آن را در کتب خود بیان کرده‌اند و اهل مکاشفه آن قبیل از منامات را مى‌شناسند، کما اینکه حکما براى فرق بین صحیح و سقیم از افکار و مباحث عقلى و فلسفى موازینى وضع نموده‌اند و آن را منطق نام نهاده‌اند. موازین عامه در حقایق کتاب، و سنت است که مبناى کشف تام محمدى مى‌باشد و یا حاکى از کشف تام حقیقت محمدیه «ص» اند.
موازین خاصه در کشف آن چیزى است که بحال هر یک از اهل مکاشفه باعتبار اسم حاکم و صفت غالبه بر او تعلق مى‌گیرد. ما در قسمت موازین در اوائل این شرح پاره‌اى از آن موازین را بیان نمودیم.
*** شیخ اشراق در حکمت اشراق2 در بیان سبب انذارات و اطلاع بر مغیبات گفته است: «الانسان اذا قلّت شواغل حواسّه الظاهرة، فقد یتخلّص عن شغل التخیل، فیطلع على امور مغیبة، و یشهد بذلک المنامات الصادقة، فان النور المجرد اذا لم یکن متحجبا و جرمیا، فلا یتصوران یکون بینه و بین الأنوار المدبرة حجاب سوى شواغل البرزخ».
اصول معجزات و کرامات سه قسم است که یکى از آنها را شیخ مقتول در حکمت الاشراق بیان کرده است، هر سه این اقسام در نبى بما هو نبى و رسول مجتمع است:
خاصیت اول: از خواص نفس، ترفع نسبت به ماده و تسلّط بر اجسام است، و اجسام یک نوع انقهار و خضوعى نسبت بقواى عالیه و روحانیه دارند، لذا جواهر ادنى و مادّیات مطیع و مقهور جواهر اعلى و حقایق مجرده مى‌باشند، و نفوس چون سمت قهاریت بابدان عنصرى دارند، عناصر خاضع و مقهور آنها مى‌باشند بهمین جهت نفس متصرف در بدن است.
نفس وقتى استکمال پیدا نماید و شبیه بعقل فعّال شود، از حیث قوت وجودى و سعه تصرفات فعل عقل فعال را بجا مى‌آورد، نظیر حدیده محمات3 که در اثر مجاورت آتش کار آتش را انجام مى‌دهد و از آتشى لاف مى‌زند4.
خاصیت دوم: نفوسى که بحسب نظر قوت تام و ذاتا صفا و استعداد کامل از براى اتصال بعقل فعال دارند، مظهر افاضه علوم عقلى و معارف و حقایق مفاض از عالم غیب واقع مى‌شوند. برخى از نفوس بشرى به اندازه‌یى مستعد از براى استکمال عقلى و اتصال بعوالم غیبى مى‌باشند که از معلم بشرى مستغنى هستند و مستکفى بالذات مى‌باشند، ولى برخى با آنکه استعداد تام دارند، ولى احیانا از معلم بشرى استغنا ندارند. در مقابل این‌ها برخى از نفوسند که بواسطه عدم استعداد، تعلیم در آنها اثر ندارد «و ان طال مدته» بعضى از نفوس متوسطند.
خاصیت سوم: در قوه خیال موجود است و آن استعداد اتصال بعالم مثالى است، مثل اینکه این اتصال از براى عامه مردم در حالت خواب و نوم حاصل مى‌شود و نفوس آنها سیر در عالم غیب مثالى مى‌نمایند. این قسم را شارح در حکمت الاشراق به تبع مصنف کتاب «شیخ مقتول» «ره» بیان نموده است. بیان این مطلب بنا بر مشهور آنست که نفس بعد از رکود قوى خصوصا میل اعصاب دماغى به استراحت، یک نحوه فراغت بال در خود مشاهده مى‌نماید، چون در حال رکود جهات بدنى، قواى باطنى نفس هم راکد مى‌شوند و نفس چون از سنخ ملکوت است بمجرد فراغت بال و رفع موانع، اتصال بعالم غیب مثالى پیدا مى‌نماید و بر نقوش و حقایقى که در الواح عالیه و جواهر روحانیه است و نفس با آن نقوش یک نحوه آشنائى دارد، و در ذات آن یک نحوه تهیأ استعدادى موجود است نسبت بدرک آن نقوش و حقایق، قهرا آن نقوش در نفس منطبع مى‌شوند.
انطباع صور در نفس متخیّله در مقام اتصال وقت نوم نظیر انطباع صورت آینه‌یى است نسبت به آینه دیگر، آنچه در یکى از دو مرآت است در مرآت دیگر منطبع مى‌شود، این صورت اگر جزئى باشد و حافظه آن را حفظ نماید و نفس از خود تصرفى در آن ننماید، این قبیل از رؤیا احتیاج بتعبیر ندارد. اگر متخیله از حیث حکم غالب باشد یا ادراک نفس ادراک شبحى ضعیف باشد، قهرا متخیله در این صورت تصرف خواهد نمود و آن را بصورت مثل یا ضد آن تبدیل خواهد نمود. این رؤیا احتیاج به تعبیر دارد و چه بسا ادراکات خیال و انتقالات آن مضبوط بنوع مخصوص نگردد، قهرا وجود تعبیر نسبت باشخاص و احوال و صناعات و فصول ششگانه مختلف مى‌شود و شخص معبر به حقیقت نوم بنحو حدس مى‌رسد، چه در این قبیل از خوابها التباس و غلط غلبه دارد، یا اضغاث احلام است و اصل ندارد.
منشأ اضغاث احلام اضطرابات قوه متخیله و حرکات مضطرب آن مى‌باشد. نفس در این مورد از حیث اتصال و ادراک واقع ضعیف و قوه خیال مشغول محاکات آن مى‌باشد، و چه بسا اتصال بروحانیات پیدا ننماید و اما اگر ادراک و اتصال قوى باشد، دائما حکایت از صور نموده و مشغول اختراع صور و نقوش مى‌گردد و به حافظه مى‌سپارد تا بیدار شود و رؤیاى خود را متذکر گردد.
حکایت و تذکر صور و حفظ مدرکات اسباب و عللى دارد، سبب علم غیب در بیدارى آنست که سبب احتیاج بخواب، ضعف نفس است و بعد از فراغت از توجه تام بحواس، متصل بعالم غیب مى‌شود، و این امر از براى بعضى از نفوس قویّه که قدرت پرواز بملکوت را دارند و از براى آنها سیطره تام ببدن و قواى آن حاصل گردیده است در حال بیدارى محقق مى‌شود. بعضى از اشخاص که داراى حواس جمعند مى‌توانند بجهات مختلف توجه داشته باشند، و چه بسا کالبرق الخاطف حقایق را شهود نمایند و به ماوراى عالم اطلاع پیدا نمایند، این خود نوعى از نبوت است «در صورتى که قوه متخیله ضعیف باشد»، و آنچه که در این موارد در حفظ باقى بماند وحى صریح است و اگر متخیله قوى باشد و مشتغل به طبیعت محاکات گردد وحیى است که احتیاج بتأویل دارد، کما اینکه بعضى از رؤیا محتاج بتعبیر است. اگر تغیرى در مزاج حاصل گردد، از قبیل یبوست و حرارت و نفس را که از محاکات مانع شود، مثل کسى که چشمش باز باشد و چیزى نبیند، با این حال نیز انکشاف واقع محال نمى‌باشد و ممکن است امرى از جواهر روحانیه در غیب وجود نفس منکشف گردد و آن را حکایت نماید و بر زبان جارى نماید، و چه بسا خود قائل به حقیقت آن پى نبرد و غافل باشد. این امر در بعضى از مجانین و مصروعین و کهنه نیز بظهور پیوسته است. قسم اول نوعى از کمال و این قسم نوعى از نقص است.
اما سر اینکه بعضى از افراد انسان در حالت بیدارى امورى را که وجود خارجى ندارند ادراک مى‌نمایند، آنست که نفس گاهى حقایقى را در غیب عالم ادراک مى‌نماید و چون ادراک قوى است مدرک غیبى در حفظ باقى مى‌ماند، گاهى ادراک در مقام قبول ضعیف است و متخیله بر آن مستولى مى‌شود و حس مشترک صورت را ثبت خواهد نمود و صورت در حس مشترک منطبع مى‌شود و به قوه ابصار نیز سرایت مى‌نماید، ولى بمذاق تحقیق محسوس بالذات و معلوم در صقع نفس صورت خارجى نمى‌باشد، بلکه محسوس صورت موجود در حس مشترک است، چه صورت از خارج موجود در حس مشترک گردد و یا از قوه عاقله بخیال و از خیال بحس مشترک وارد شود و حصول صورت در حس مشترک اعم از داخل و خارج یک نوع ابصار است اگر چه چشم بسته باشد و یا در محیط تاریکى بسر برد. از همین قبیل است آنچه را که مریض از صور مشاهده مى‌نماید و همچنین خائف در مقام اشتداد خوف و ضعف نفس صورى را در حس مشترک خود شهود مى‌نماید، لذا اشخاص ضعیف النفس و خائف صور موحشه‌یى را مى‌بینند و تعبیر به جن و غول و چیزهاى دیگر مى‌نمایند: «هذه طریقة المشائین و هذا کله غیر ما یرى من الصور الموجودة فی عالم الآخرة، کما حققناه فی التعلیقة السابقة من احوال المعاد الجسمانى و حققتها تفصیلا فی رسالة مستقلة فی کتاب سمیته به: «شرح حال و آراء فلسفى ملا صدرا، چاپ مشهد مسئلة المعاد الجسمانى على طریقة صدر المحققین «قده».
مطالب و تحقیقاتى که دانشمندان از علماى غرب و فلاسفه جدید در پیرامون خواب و رؤیاى مختلف بیان کرده‌اند که بحسب ظاهر مخالف تحقیقاتى است که ذکر شد، منافات با اصل مقصود و اتصال نفس با عالم عقول و عوالم برزخى و مثالى ندارد و آنچه که در این باب علماى مغرب زمین ذکر کرده‌اند، مربوط
بجهات مادى رؤیا است، با آنکه مطالب آنها در این باب مملو از مجازفات است و قواى دماغى آنها استعداد ادراک این قبیل از عرشیات را که اختصاص به محققان از عرفا و حکماى اسلامى دارد فاقد است. «کل میسر لما خلق له» اکثر تحقیقات ما در این قسم از مطالب مأخوذ از اخبار متواتره و نصوص محکمه است که «لا یاتیها الباطل من بین یدیها و لا من خلفها».
1 - این مسئله احتیاج ببحث مفصل‌ترى دارد که ما از بیان آن در این شرح معذوریم و در حواشى بر مصباح الانس مبسوطا متعرض آن شده‌ایم.
شرح مقدمه فصوص الحکم داود القیصری - سید جلال الدین آشتیانی - ص497-506