عرفان شیعی

شرح فصوص الحکم داود القیصری - تصحیح آیة الله حسن حسن زاده آملی - جلد اول - ص127-129.

اعلم ان الکشف لغة رفع الحجاب. یقال: کشفت المرأة وجهها. اى رفعت نقابها. و اصطلاحا هو الاطلاع على ما وراء الحجاب من المعانى الغیبیّة و الامور الحقیقیّة وجودا او شهودا، و هو معنوى و صورى، و اعنى بالصورى ما یحصل فی عالم المثال من طریق الحواس الخمس، و ذلک اما ان یکون على طریق المشاهدة کرؤیة المکاشف صور الارواح المجندة «المتجسدة- خ- ل» و الانوار الروحانیة، و اما ان یکون على طریق السماع، کسماع النبى «صلى اللّه علیه و آله» الوحى النازل علیه، کلاما منظوما، او مثل صلصلة الجرس و دوى النحل، کما جاء فی الحدیث، فانه «ع» کان یسمع ذلک و یفهم المراد منه، او على سبیل الاستنشاق، و هو التنسم بالنفحات الالهیة و التنشق لفوحات الربوبیة قال «ع»: ان للّه فی ایام دهرکم نفحات ألا فتعرضوا لها.» و قال: «انى لأجد نفس الرحمن من قبل الیمن» او على سبیل الملامسة و هی بالاتصال بین النورین او بین الجسد من المثالیّین کما نقله عبد الرحمن بن عوف: قال، قال رسول اللّه رسول اللّه «ص»: «رایت ربى تبارک و تعالى فی احسن صورة، فقال: فیما یختصم الملا الاعلى یا محمد. قلت انت اعلم اى ربى مرّتین قال: فوضع اللّه کفه بین کتفى فوجدت بردها بین ثدیی، فعلمت ما فی السماوات و ما فی الارض» ثم تلا هذه الآیة: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ». او على طریق الذوق کمن یشاهد انواعا من الاطعمة، فاذا ذاق منها و اکل، اطلع على معان غیبیة. قال النبى «ص»: «رایت‌ انى اشرب اللبن حتى خرج الرى من اظفارى فاعطیت فضلى عمر فاولت ذلک بالعلم»1 

و هذه الانواع قد یجتمع بعضها مع بعض و قد ینفرد و کلها تجلیات اسمائیة، اذ الشهود من تجلّیات الاسم البصیر و السماع من الاسم السمیع، و کذلک البواقى، اذ لکل منها اسم یربه، و کلها من سوادن الاسم العلیم، و ان کان کل منها من امهات الاسماء.

کشف، بحسب لغت رفع حجاب است، چون مراتب وجودى از حق اول تا

عالم ماده بین حق و مخلوق حجابند، النهایه حقایق مجرده و عقول مقدسه بل که اسماء الهیّه حجب نورانى، و حقایق مادى حجب ظلمانى بین سالک و حقند.

سالک که از عالم طبع شروع بسیر الى اللّه مى‌نماید، بعد از کشف حجب، اول حقیقتى که از براى او مکشوف مى‌شود، حقایق موجود در عالم برزخ و خیال مطلق و منفصل است، و بعد از عبور از مراتب برزخى، بعالم معنى و عقول مجرده و ارواح طاهره مى‌رسد و حقایق را در این مشهد با عین قلب شهود مى‌نماید و عالم ارواح و حقایق موجود در آن عالم بر او مکشوف مى‌گردد، بعد از سیر از عالم عقول، بعالم اسماء و صفات متصل مى‌شود. به اعتبارى اسماء و صفات و تعینات اسماء و صفات، نیز حجاب بین حق و خلق است. شهود واقعى و کشف حقیقى حاصل نمى‌شود مگر بمحو وجود مجازى و انغمار در وجود حقیقى حق و شهود وجود صرف. آنچه که غیر حق است در نظر سالک واصل، اوهام و اباطیل بشمار مى‌رود و معلوم و مشهود حقیقى حقست، و سالک آنچه را که غیر از اوست بحکم کلام معجز نظام حضرت ولایت‌مدار «على بن ابى طالب» که: «الحقیقة صحو المعلوم و محو الموهوم»، از موهومات مى‌بینند.

محقق را که وحدت در شهود است‌ نخستین نظره بر نور وجود است.

این مقدمه را براى آن ذکر کردیم که فهمیده شود کشف و شهود حقایق‌ موجود در عالم مثال، که عالم جسم و تقدر و صورت است، کشف صورى است و انکشاف حقایق بعد از عالم برزخ و مراتب خیال مطلق و منفصل، کشف معنوى است، و کشف صورى، صراط و راه مستقیم به نیل کشف معنوى است و عالم برزخ نسبت بعالم طبع و ماده، عالم غیب است و نسبت بعالم معنى و ارواح عالم شهادت بشمار مى‌رود، کما اینکه عالم ارواح نسبت بعالم اسماء و صفات عالم شهادت و خلق است و همه مراتب متعینه نسبت بغیب و حقیقت ذات، عالم شهادت و تعین است و حق همیشه در ملابس تعینات مشهود مى‌شود، مگر از براى کسى بدون اشاره، سبحات جلال را کشف نماید و ذات را منزه از تعدد اسمائى شهود نماید و بحکم کلام امیر المؤمنین: «صحو المعلوم مع محو الموهوم»، جمیع رسوم را در احدیت ذات و وجود فانى به بیند و به مقتضاى: «جذب الاحدیة لصفة التوحید» و بموجب: «الحقیقة نور یشرق من صبح الازل فیلوح على هیاکل التوحید آثاره»، معنى فرق در عین جمع واحدیت، فرق و جمع را شهود نماید بشهود حقیقى و واقعى.

کشف صورى در عالم مثال مطلق، از طریق حواس خمس حاصل مى‌شود، چون حواس پنج‌گانه در باطن نفس باعتبار وجود برزخى و مثالى موجود است، و حواس مادى از روزنه‌هاى حواس موجود در خیالند و همچنین حواس موجود در وجود مثالى در عالم عقل بوجود واحد جمعى تحقق دارند. نفس در باطن وجود و مقام تجرد تام خود بسمع عقلى، مى‌شنود و ببصر عقلى مى‌بیند و بذوق عقلى مى‌چشد، و هکذا نسبت به سایر حواس. کشف صورى حاصل در عالم برزخ و اجسام و اشباح مثالیه، یا از راه مشاهده و رؤیت است، مثل آنکه مشاهد صورتهاى ارواح متجسد و متجند را در عالم برزخ و صورت رؤیت نماید. صور ارواح در این عالم تعین وجود حقایق موجود در عالم ارواحند، و یا شهود از طریق گوش و حس شنوائى است، مثل اینکه حضرت رسول «ص» وحى را بصورت کلام منظوم استماع مى‌نمود و یا اصواتى را از قبیل صداى زنگ شتر و نغمات زنبور عسل استماع مى‌فرمود و بواسطه جهاتى مقصود و مراد از نزول وحى را به فراست در مى‌یافت. حصول کشف یا از طریق حس شامه و استنشاق است که‌ از آن به تنسم به نفحات الهى تعبیر شده است و رسول اللّه به‌آن در حدیث معروف اشاره نموده است: «ان لله فی ایام دهرکم نفحات ألا فتعرضوا لها».2  و در حق‌ اویس قرنى که از بزرگترین صحابه حضرت امیر مؤمنان است فرموده‌اند: «انى لاجد نفس الرحمن من قبل الیمن»، در حالتى که اویس در یمن متوطن بود و نفس حق از آن جانب بمشام حضرت ختمى مرتبت مى‌رسید.

یک قسم از کشف صورى از طریق ملامست حاصل مى‌شود و سبب آن اتصال بین دو نور و یا دو جسد مثالى است، مثل اینکه از پیغمبر نقل شده است که‌

حق را به بهترین صورت شهود نموده و دست و کف خود را بین دو کتف پیغمبر گذاشته است به‌نحوى که حضرت رسول سردى آن را درک نموده است و از اتصال دست حق به کتف حضرت رسول ملکوت و باطن عالم سماوات و ارض از براى پیغمبر مکشوف شده است.3  باید توجه داشت که تجلیات حق در عالم مثال و عقول بصورت مناسب آن عالم است.

شهود گاهى از طریق قوه ذائقه حاصل مى‌گردد، مثل اینکه اهل شهود و صاحب کشف انواعى از طعامها را بوجود برزخى مى‌بیند و بعد از خوردن و چشیدن طعم قسمتى از آن اطعمه، بر معانى غیبیه اطلاع پیدا مى‌نماید. از حضرت رسول نقل شده است که در عالم رؤیا شیر میل مى‌نمایند به‌نحوى که از سر انگشتان مبارکشان خارج مى‌شود و آن خواب را بعلم تأویل و تعبیر نموده‌اند.

این اقسام و انواع از مکاشفات نسبت باشخاص تفاوت دارد. در بعضى همه آن اقسام یا بعضى از آن جمع مى‌شود، و در برخى یکى از آنها تحقق پیدا مى‌نماید. تمام این اقسام از کشف، از تجلیات اسمائى بشمار مى‌روند، چون شهود «شهود بچشم» از تجلّیات اسم بصیر و سماع از تجلیات اسم سمیع مى‌باشند و همچنین مکاشفاتى که از طریق سایر قواى پنجگانه حاصل مى‌شود، تابع اسمایى هستند که مربى حقایق مى‌باشند و برگشت همه آنها باسم علیم و هر یک از آنها سدنه اسم علیم مى‌باشند. اگر چه هر یک از آنها از امهات اسمائند و نسبت بحقایق، حیطه و نسبت به برخى از اسماء کلیت دارند.