الفقرة الثانیة :
شرح مقدمه قیصرى بر فصوص الحکم (حسن زاده آملی):
و هی السرّ1، و الخفیّ و الروح، و القلب، و الکلمة، و الرّوع - بضم الراء -، و الفؤاد، و الصدر، و العقل، و النفس.
کقوله تعالى: فَإِنَّهُ یَعْلَمُ اَلسِّرَّ وَ أَخْفىٰ 2قُلِ اَلرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی 3إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَذِکْرىٰ لِمَنْ کٰانَ لَهُ قَلْبٌ4 و بِکَلِمَةٍ مِنَ اَللّٰهِ5 فى عیسى علیه السّلام و مٰا کَذَبَ اَلْفُؤٰادُ مٰا رَأىٰ6 و أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ7 وَ نَفْسٍ وَ مٰا سَوّٰاهٰا8.
و فی الحدیث الصحیح: «أنّ روح القدس نفث فی روعی: أنّ نفسا لن تموت حتّى تستکمل رزقها9...» الحدیث10.
فأمّا کونه11 سرّا: فلاعتبار أنّه لا تدرک أنواره إلاّ أرباب القلوب و الراسخین فی العلم باللّه، دون غیرهم.
و أمّا الخفیّ فلخفاء حقیقته على العارفین و غیرهم.
و أمّا الروح: فباعتبار ربوبیّته12 للبدن، و کونه مصدرا للحیاة الحسیّة، و منبع فیضانها على جمیع القوى النفسانیّة.
و أمّا القلب: فلتقلّبه بین الوجه الذی یلی الحقّ، فتستفیض منه الأنوار، و بین الوجه الذی یلی النفس الحیوانیّة، فیفیض علیها ما استفاض من موجدها على حسب استعدادها.
و أمّا الکلمة: فباعتبار ظهورها فی النفس الرحمانیّ13، کظهور الکلمة فی النفس الإنسانیّ.
و أمّا الفؤاد: فباعتبار تأثّره من مبدعه، فإنّ الفأد هو الجرح و التأثّر لغة.
و أمّا الصدر فباعتبار الوجه الذی یلی البدن؛ لکونه مصدر أنواره و تصدّره عن البدن.
و أمّا الرّوع: فباعتبار خوفه و فزعه من قهر مبدعه القهّار؛ إذ أخذه من الرّوع و هو الفزع.
و أمّا العقل14: فلتعقّله ذاته و موجده، و تقیّده بتعیّن خاصّ، و تقییده ما یدرکه و یضبطه، و حصره إیّاها فیما15 تصوّره.
و أمّا النفس: فلتعلّقه إلى البدن و تدبیره إیّاه.
و یسمّى عند ظهور الأفعال النباتیّة منها بسدنتها «نفسا نباتیّة» و عند ظهور الأفعال الحیوانیّة منها «نفسا حیوانیّة».
ثمّ باعتبار غلبة القوى الحیوانیّة على القوى الروحانیّة تسمى «امارة» و عند تلألؤ نور القلب من الغیب لإظهار کماله، و إدراک القوّة العاقلة و خامة عاقبتها و فساد أحوالها تسمّى «لوّامة» للومها على أفعالها.
و هذه المرتبة16 کالمقدّمة لظهور المرتبة القلبیّة، فإذا غلب النور القلبیّ، و ظهر سلطانه على القوى الحیوانیّة، و اطمأنّت النفس، تسمّى «مطمئنّة».
و لمّا کمل استعدادها، و قوى نورها و إشراقها، و ظهر17 ما کان بالقوّة فیها، و صار مرآة للتجلّی الإلهیّ یسمّى ب «القلب» و هو المجمع بین البحرین، و ملتقى للعالمین18، لذلک وسع الحقّ، و صار عرش اللّه، کما جاء فی الخبر الصحیح: «لا یسعنی أرضی و لا سمائی، و یسعنی قلب عبدی المؤمن التقیّ النقیّ»19
و «قلب المؤمن عرش اللّه»20.
فالمعتبر إن اعتبر الحقیقة الواحدة المعروضة بهذه الاعتبارات، و حکم بأنّ الجمیع شیء واحد حقیقة، صدق، و إن اعتبرها مع کلّ من الاعتبارات، فحکم بالمغایرة بینها، صدق أیضا.
1 - إن السجدة على التربة الحسینیّة تخرق الحجب السبع، و هی السرّ و الخفیّ و الروح....
شرح فصوص الحکم داود القیصری - تصحیح آیة الله حسن حسن زاده آملی - جلد اول - ص154-157.
و هی السر و الخفى و الروح و القلب و الکلمة و الروع «بضم الراء» و الفؤاد و الصدر و العقل و النفس، کقوله تعالى: «فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى. قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی. إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرى لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ. و بِکَلِمَةٍ1 مِنَ اللَّهِ فی عیسى. و ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى و أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ. وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها». و فی الحدیث الصحیح: «ان روح القدس نفث فی روعى. ان نفسا لن تموت حتى یستکمل رزقها ... الحدیث».
و اما کونه سرا فلاعتبار انه یدرک انواره لارباب القلوب و الراسخین فی العلم باللّه دون غیرهم، و اما الخفى فلخفاء حقیقته على العارفین و غیرهم؛ و اما الروح فباعتبار ربوبیته للبدن و کونه مصدر الحیاة الحسّیة، و منبع فیضانها على جمیع القوى النفسانیة؛ و اما القلب فلتقلبه بین الوجه الذى یلى الحق، فیستفیض منه الانوار، و بین الوجه الذى یلى النفس الحیوانیة، فیفیض علیها ما استفاض من موجدها على حسب استعدادها؛ و اما الکلمة فباعتبار ظهورها فی النفس الرحمانى کظهور الکلمة فی النفس الانسانى؛ و اما الفؤاد فباعتبار تأثره من مبدعه، فان الفؤاد هو الجرح و التأثیر لغة؛ و اما الصدر فباعتبار الوجه الذى یلى البدن، لکونه مصدر انواره و تصدره عن البدن، و اما الروع فباعتبار خوفه و فزعه من قهر مبدا القهار، اذا اخذه من الروع و هو الفزع؛ و اما العقل فلتعقله ذاته و موجدة و تقییده بتعین خاص و تقییده ما یدرکه و یضبطه و حصره ایّاها فیما تصوره؛ و اما النفس فلتعلقه الى البدن و تدبیره ایاه، و یسمّى عند ظهور الافعال النباتیة منها بسدنتها نفسا نباتیة، و عند ظهور الأفعال الحیوانیة منها نفسا حیوانیة. ثم باعتبار غلبة القوى الحیوانیة على القوى الروحانیة، تسمى امارة، و عند تلألؤ نور القلب من الغیب لاظهار کما له و ادراک القوة العاقلة و خامة عاقبتها و فساد احوالها تسمى لوّامه؛ للومها على افعالها. و هذه المرتبة کالمقدمة لظهور المرتبة القلبیة، فاذا غلب النور القلبى و ظهر لسلطانه على القوى الحیوانیة، و اطمأنت النفس، تسمى مطمئنة.
و لما کمل استعدادها و قوى نورها و اشراقها، و ظهر ما کان بالقوة فیها و صار مرآة للتجلى الالهى، یسمى بالقلب و هو المجمع بین البحرین و ملتقى للعالمین، لذلک وسع الحق و صار عرش اللّه، کما جاء فی الخبر الصحیح: «لا یسعنى ارضى و لا سمائى، و یسعنى قلب عبدى المؤمن التقى النقى». و قلب المؤمن عرش اللّه.
فالمعتبر ان اعتبر الحقیقة الواحدة المعروضة بهذه الاعتبارات، فحکم بان الجمیع شى‌ء واحد حقیقة صدق، و ان اعتبرها مع کل من الاعتبارات، فحکم بالمغایرة بینها صدق ایضا.
به اندازه کافى مطالب گذشته را شرح دادیم. برخى از قسمتهاى آن مخصوص بعرفان و تصوف عملى است. ما در فصول قبلى بطور متوسط بین تفصیل و اختصار، مبادرت به بیان این قسمت نیز نمودیم. درک کامل مباحث تصوف، علاوه بر ذوق سرشار و قریحه وقّاد، احتیاج مبرم بعبادات و اعمال و اذکار دارد. برخى از جاهلان مغرور، خیال مى‌کنند این مسائل را مى‌توان بسهولت فهمید؛ غافل از اینکه افهام عادى براى ابد از درک این حقایق محرومند. بهترین سبب از براى درک و شهود حقایق، تقوى و اتیان بواجبات و ترک محرمات و اجتناب از مکروهات و عمل به مستحبات است. با براهین براى سالک علم الیقین حاصل مى‌شود. مقام حق الیقین و عین الیقین از ناحیه عقل عملى و متابعت از شریعت محمدیه و تنویر باطن باذکار و اوراد، و دورى از اجتماع فاسد حاصل مى‌گردد.
کما هو طریقة الانبیاء و الأولیاء علیهم السلام. و طریق خلوص نیت و صفاى باطن و توجه کامل بحق و قطع نظر از اغیار، اول شرط سلوک است. عبور از منازل طبیعت و طى طریق منتهى بحق، از هر چیزى مشکل‌تر و طریق آن از مو باریکتر و از شمشیر برنده‌تر است. خداوند ما را به افاضه نور باطنى و تجلى باسم هادى از وادى حیرت و ضلالت، بصراط توحید هدایت نماید: «اللهم اعطنا نورا فاجعل لنا نورا، و اعظم لنا نورا و زدنا نورا» بحق من تکلم بهذه الکمالات.
1 - کلمه، در اصطلاح که عرفا که بحقایق وجودى اطلاق کرده‌اند، مأخوذ از کتاب و سنت است، و در موارد متعددى در کتاب و سنت بحقایق خارجى خصوصا انوار تامه الهیه، کلمات و کلمه اطلاق شده است. «کلمة منه اسمه المسیح» و «نحن الکلمات التامات». در ادعیه مأثوره از ائمه اثنا عشر، زیاد بلکه خارج از حد و حصر کلمه و کلمات و حروف و اسماء، به موجودات خارجى اطلاق شده است.
شرح مقدمه فصوص الحکم داود القیصری - سید جلال الدین آشتیانی - ص805-807