حسن بصری (۱۱۰ ه - ۲۲ه) در سال ۲۲ هجری در مدینه به دنیا آمد و پدرش در دشت میشان به اسارت درآمد و به مدینه منتقل شد. ( عبدالرحمن بدوی، تاریخ التصوف الاسلامی، ص ۱۵۲) نام پدرش پیروز بود که در مدینه یسار(ذهبی، میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۲۸۱) نام گرفت. حسن از تابعین بوده، بعدها به بصره رفت و در آنجا سکنی گزید. بیشتر بر او زهد و حزن و ورع و توکل غالب بود و به وعظ می‌پرداخت. آنچه از او به عنوان احادیث رسول و اقوال خود او رسیده (عبدالرحمن بدوی، تاریخ التصوف الاسلامی، ص ۱۵۹ تا ۱۷۲؛ و قشیری، الرساله القشیریه، ص ۲۰۳ و ص ۲۳۹و ۳۳۵؛ شعرانی، الطبقات الکبری، ص ۴۵؛ عطار، تذکره الاولیاء، ص ۳۰؛ هجویری، کشف المحجوب، ص ۱۰۳) بر وجود جوانه‌هایی از عرفان حکایت دارد. از آنجایی که عده‌ای، برخی از سلسله‌های صوفیه را از طریق حسن بصری به امیر مؤمنان (علیه السلام) می‌رسانند (قاسم غنی، تاریخ تصوف در اسلام، ص ۴۶۲؛ شهید مطهری، خدمات متقابل، ص ۶۴۵) و اینکه صوفیانی همچون رابعه عدویه و عبدالواحد بن زید و مالک بن دینار با او حشر و نشر داشته‌اند و گاه از او حدیث‌هایی پر مضمون از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده‌اند (قشیری، الرساله القشیریه، ص ۳۱۵و ص ۳۸۱؛ مجموعه آثار سلمی، ج ۲، ص ۴۸۰و ص ۴۸۱ و ص ۴۹۲) و نیز در کتب صوفیه در باب ورع و زهد و توکل از او سخن‌هایی آمده است، او را برخی در عداد صوفیان آورده‌اند. ابوطالب مکی در حق وی گوید: و کان الحسن رضی الله عنه اول من انهج سبیل هذا العلم و فتق الالسنة به و نطق بمعانیه و اظهر انواره و کشف به قناعة و کان یتکلم فیه بکلام لم یسمعوه من احد من اخوانه.( قوت القلوب، ج ۱، ص ۲۶۹) گویا گفته ابوطالب مکی بنا بر شواهد همراه کلام در کتاب قوت القلوب، بیشتر نظر به ارج نهادن حسن بصری به تقوا و ورع در برابر علوم ظاهری دارد که این نخستین قدم در راه سیر وسلوک است. ( همان، ص ۲۶۸و ص ۲۶۹)
منابع :
- یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)