فضیل بن عیاض یا ابو علی تمیمی (درگذشته ۱۸۷هجری قمری) از مشایخ خراسان است که اجدادش از بنی تمیم بودند و در خراسان به دنیا آمد (بنا بر نقل‌های مختلف مرو یا سمرقند یا بخارا). در آغاز راهزنی می‌کرد تا در شبی که از دیوار خانه‌ای بالا می‌رفت با شنیدن آیه «أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللهِ» دگرگون شد و به سلک عابدان و عارفان درآمد. ابتدا به کوفه رفت (پیش از سال ۱۳۲هجری) و سپس تا هنگام مرگ مجاور مکه بود.( عبدالرحمن بدوی، تاریخ التصوف الاسلامی، ص ۲۶۵به نقل از ابن خلکان و ابن عماد و ایضاً قشیری، الرساله القشیریه، ص ۳۹) گویند تمایلات شیعی داشت.( عبدالرحمن بدوی، تاریخ التصوف الاسلامی، ص ۲۶۷) وی در دسته مناجاتی‌های صوفیه جای می‌گیرد که بر او حزن وگریه و خوف حاکم بود.
او کسی است که بخش‌هایی از تفسیر امام صادق (علیه السلام) را که در تفسیر سلمی آمده است، در دست داشت.( مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سلمی، ج ۱، ص ۹) کتاب مصباح الشریعه منسوب به او است و می‌گویند آن کتاب یک سلسله درس‌ها است که از امام صادق (علیه السلام) گرفته است. (شهید مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص ۶۴۶) وی گوید: «هنگامی که به فردی از اصحاب اهل بیت می‌نگرم،گویا به مردی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌نگرم» (ابو نعیم، حلیه الاولیاء) و نیزگوید: «سزاوارترین مردم بر رضای الهی، اهل معرفتند». «احق الناس بالرضا عن الله، اهل المعرفه بالله عزوجل» (سلمی، طبقات الصوفیه، ص ۲۴) و نیز گوید: «ینزل الله عالی کل لیلة الی سماء الدنیا، فیقول الرب: من ادّعی محبتی اذا جنة اللیل نام عنی؟ الیس کل حبیب یحب خلوة حبیبه؟ هأ نذا مطلع علی احبائی اذا جنّهم اللیل مثلت نفسی بین اعینهم فخاطبونی علی المشاهدة و کلمونی علی حضوری غداً اُقرُّ اعین احبّائی فی جَنّاتی».( ابو نعیم، حلیة الاولیاء)
و از او نقل شده که: «من عرف الله من طریق المحبة بغیر خوف هلک بالبسط و الادلال و من عرفه من طریق الخوف انقطع عنه بالبعد و الاستیحاش و من عرفه من طریقهما معاً احبّه و قرّبه و مکّنه و علّمه»( مناوی، الکواکب الدریة، (طبقات کبری)، جزء ۱، قسم ۲، ص ۳۹۷)
و فرمود: «و من اعطی فهم القرآن اعطی علم الاولین و الآخرین»( همان)
و گفت: «حقیقة المحبة ایثار المحبوب علی الکونین فی القرب و البعد» ( همان، ص ۴۰۱)
و این گفته اوست: «که من الله را بر دوستی پرستم که نشکیبم که نپرستم» (خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، ص ۲۹).
برتلس درباره زندگی فضیل عیاض و بررسی آن به طور مفصل در تصوف و ادبیات تصوف سخن گفته است.( تصوف و ادبیات تصوف، ص ۲۵۱ تا ص ۲۹۱) وی در سال ۱۸۷هجری در مکه در گذشت.
منابع :
- یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)