عرفان شیعی

صدرالمتألهین  ( 979-1045ق)

در اینجا باید با مهم ترین شخصیت های این دوره آشنا شویم که در قله آن ها محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی ملقب به صدرالمتألهین  یا ملاصدرای شیرازی (م 1045ق) قرار دارد که مسیر تفکر اسلامی با ظهور چنین شخصیت بزرگی، دچار تحولات مهمی گردید.

آن بزرگوار بدانسال (979) یا حوالی آن به خاندانی نژاده در شیراز بزاد و علی الظاهر از پی حیازت مقدمات و بل نیز شطری از مؤخرات به اصفهان شد و به درس منقول شیخنا البهائی زید بهائه و معقول شیخنا الاقدم محقق داماد قدس سره همی نشست تا به معارف نام‌بردار گردید و زمانی به مدرسه خان شیراز افاضت می‌فرمود و اوانی آسودگی از آزار خلائق را به دهی از دهات قم، کهک نام آن، متواری می‌بود تا به حوالی سنه 1050 به سفر قبله به بصره این خاکدان با خاکیان پرداخت و حجاب چهره جان بر افکند تا آفتاب تربیت خاک عالم کند پاک او روضه‌ای از روضات مینوی برین باد.» (تاریخ حکما و عرفا متأخرین صدرالمتألهین، تألیف منوچهر صدوقی ُُسها، ص 20)

صدر المتألّهین ، افزون بر فعالیت های علمی به تربیت نفوس مستعدّ و دستگیری از ایشان نیز اشتغال داشت، ( ر.ک: رسائل فیض کاشانی، ج1، ص 32) وی هم خود عارفی محقق بود و هم عارفانی گرانقدر و بلکه نسلی از اهل معرفت را پدید آورد. مکتب تربیتی – عرفانی صدرایی، منشأ نسلی گسترده از عالمان حکیم و عارف گردید که در نوع خود بی نظیر بود و تاکنون نیز ادامه پیدا نموده است.

شاگردان صدرا:

برخی از این شاگردان، خود به تعلیم و تربیت شاگردان دیگری در زمینه حکمت و عرفان پرداختند. این افراد و شاگردان آن ها، عبارتند از :

(درج علامت * در کنار نام برخی شخصیت ها نشان دهنده این است که وی یا عارف بوده است یا تمایلات عرفانی جدی داشته است یا به تدریس دروس عرفانی یا تربیت شاگردان پرداخته است.)

- شاه محمد دارابی > قطب الدین نیریزی * (صاحب فصل الخطاب، م 1173ق)> شیخ محمد بیدآبادی*

- محقق لاهیجی> ملا محمد صادق اردستانی> ملا اسماعیل خواجویی (م 1173ق)> شیخ محمد بید آبادی*

- فیض کاشانی > سید حیدر آملی* (م 1150) شیخ محمد بید آبادی*> قاضی سعید قمی*> حکیم مصطفی قمشه ای> ملا اسماعیل خواجویی> شیخ محمد بیدآبادی*

- شیخ حسین تنکابنی > ملا اسماعیل خواجویی > شیخ محمد بید آبادی*

- میر سید محمد صالح خاتون آبادی > میر سید محمد حسین خاتون آبادی (م 1151ق) >قطب الدین نیریزی

از این پس، عمده شاگردان با واسطه صدرا از طریق مولا محمد جیلانی بیدآبادی (م 1197ق) ادامه می یابند.

بید آبادی- که می توان او را بزرگ ترین ترویج گر عرفان و حکمت متعالیه در آن دوران دانست  - به تربیت علمی و عملی بسیاری از مستعدان در حکمت و عرفان پرداخت. مهم ترین شاگردان وی، عبارتند از:

مولی عبد الکریم اشراق* (م 1229ق) ، ملا علی نوری*(م 1246ق) ، میرزا عبد الجواد شیرازی*، میرزا محمد علی بن میرزا مظفر خلیفه سلطانی (م 1198ق)، ملا محراب گیلانی*، و سید صدر الدین دزفولی کاشف*.

از میان این شاگردان نیز برخی به پرورش نسل های بعدی از حکیمان یا عارفان پرداختند که عبارتند از:

- میرزا عبد الجواد شیرازی *> سید رضی لاریجانی*(م 1270ق)> آقا علی مدرّس فرزند زنوزی

-میرزا محمد علی بن میرزا مظفر خلیفه سلطانی> میرزا محمد جعفر مجذوب علی کبوتر آهنگی همدانی*

-ملا محراب گیلانی *> سید محمد قریشی قزوینی*> امام قلی نخجوانی*> سید حسین قاضی*> سید علی قاضی*

- سید صدر الدین دزفولی کاشف*> آقا سید محمد رضا دزفولی> سید علی شوشتری*> آخوند ملاحسینقلی همدانی*> سید احمد کربلایی*> سید علی قاضی*> علامه محمد حسین طباطبایی*و حسن الهی طباطبایی* و آیت الله قوچانی و شیخ محمد تقل آملی و شیخ محمد تقی بهجت فومنی* و ...

- ملا علی نوری *(م 1246ق)، از ملا علی نوری، باید به طور ویژه ای یاد نمود؛ چرا که بسیاری از حکما و عرفای معروف سده اخیر به او باز می گردند. مهم ترین شاگردان وی، عبارتند از : ملا عبدالله زنوزی (م 1257ق)، ملا اسماعیل بن محمد واحد العین*(م قبل 1246ق)، حاج ملا هادی سبزواری* (م 1289ق)، و سید رضی لاریجانی*(م 1270ق). هر یک از این شاگردان – غیر از ملا اسماعیل – به تعلیم و تربیت شاگردان برجسته بسیاری پرداختند. 

مهم ترین شاگردان ملا عبدالله زنوزی، عبارتند از:

- ملا عبدالله زنوزی > آقا علی مدرّس (فرزند زنوزی)>شیخ اسد الله یزدی* و شیخ غلامعلی شیرازی* و سید علی صدر العرفای صفای سمنانی* و میرزا مجید بن عبدالعلی زنجانی و میرزا سید محمود امام جمعه زنجان* و ... .

حاجی سبزواری نیز از شخصیت های بسیار مهم پس از صدرا می باشد، به ویژه به لحاظ ترویج حکمت صدرایی در عصر خود و تربیت شاگردانی برجسته که نام مهم ترین آنها در  ذیل آمده است:

- میرزا محسن قزوینی*

- محمد بن ملا حیدر گنابادی صاحب تفسیر بیان السعاده

- ملا حسین قلی همدانی*

- شیخ اسماعیل عارف روئینی اسفراینی* (م 1288ق)

- آقا سید احمد رضوی پیشاوری * (م 1349ق)

- شیخ محمد حسین طریحی نجفی (م 1321ق)

- آخوند ملا محمد کاظم خراسانی صاحب الکفایه

- مولا محمد سیاه دشتی خبوشانی (م 1250ق)*

- سید عبد الغفور جهرمی *

- میرزا عباس حکیم دارابی* (م 1300 ق)>

-- شیخ محمد حسین کاشف الغطاء* (م 1373ق)

-- سید صدرای کوه پایه ای اصفهانی (م 1331ق)

-- سید علی کازرونی طباطبائی * (م 1343ق)>

--- آقا باقر صدّیقین اصفهانی*

--- سید بحر العلوم میردامادی اصفهانی *

--- میرزا محمد علی حکیم نمازی شیرازی

مهم ترین شاگرد سید رضی لاریجانی، آقا محمد رضا قمشه ای صهبا (م 1306ق) است که خود شاگردان بسیار برجسته ای تربیت نمود. مهم ترین شاگردان محقق قمشه ای، عبارتند از: حکیم جهانگیر خان قشقایی (م 1328ق)، ملا محمد کاشانی* (آخوند کاشی) (م 1333ق)، میرزا محمود مدرس کهکی قمی* (متخلص به رضوان، م حدود 1343 ق)، میرزا محمد طاهر تنکابنی (م 1280ق)، میر سید شهاب الدین نیریزی شیرازی (م حدود 1320ق) ، میرزا محمد باقر اصطهباناتی (م 1326ق)، شیخ اسد الله یزدی* (م 1338ق)، و آقا میرزا هاشم اشکوری گیلانی* (م 1332ق)، 

برخی از این شاگردان خود به تربیت نسل های بعدی حکما و عرفای صدرایی پرداختند که عبارتند از:

- جهانگیر خان قشقایی>

-- شیخ محمد حکیم گنابذی خراسانی*> جلال الدین همایی

-- آقا رحیم ارباب اصفهانی *> جلال الدین همایی

-- میرزا علی شیرازی*> شهید مرتضی مطهری

-- شیخ مرتضی طالقانی*> شیخ محمد تقی جعفری

-- فاضل تونی*>حسن حسن زاده آملی * و جوادی آملی*

-- میرزا سید حسن قوچانی (مشهور به آقا نجفی)*

-- شیخ علی گنبدی همدانی*

-- شیخ علی محمد نجف آبادی اصفهانی*

- ملا محمد کاشانی (آخوند کاشی)*>

-- میرزا علی آقا شیرازی*> شهید مرتضی مطهری

-- شیخ مرتضی طالقانی *> محمد تقی جعفری

-- کیوان قزوینی

- محمد باقر اصطهباناتی> شیخ محمد حسین غروی اصفهانی

- شیخ اسد الله یزدی*>

-- شیخ صدرای بادکوبه ای>شیخ مرتضی مدرس گیلانی

-- میرزا مهدی الهی قمشه ای*> حسن زاده و جوادی آملی

- میر سید شهاب الدین نیریزی شیرازی> میرزا  احمد آشتیانی و شیخ عبد الحسین رشتی و سید محمد کاظم عصار* و میرزا محمود آشتیانی و میرزا مهدی آشتیانی و شیخ مهدی مازندرانی و سید موسی زرآبادی قزوینی

- میرزا هاشم اشکوری گیلانی *>

-- شیخ محمد حسین فاضل تونی *> حسن زاده آملی* و جوادی آملی*

-- میرزای مهدی آشتیانی

سید محمد کاظم لواسانی تهرانی (مشهور به عصّار)*

- میرزا محمد علی شاه آبادی > امام خمینی *

- میرزا ابو الحسن رفیعی قزوینی * > امام خمینی * و حسن زاده آملی*

- سید حسین بادکوبه ای* > علامه طباطبایی*>

-- سید جلال الدین آشتیانی*

-- حسن حسن زاده آملی*

-- عبد الله جوادی آملی*

-- شهید مرتضی مطهری

-- سید عزّ الدین زنجانی

-- شیخ علی سعادت پرور پهلوانی*

-- سید محمد حسین طهرانی*

-- محمد تقی مصباح یزدی

-- شیخ یحیی انصاری دارابی*

منابع :

•  یزدان پناه - سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)
•  یزدان پناه - سید یدالله، فروغ معرفت، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، صص 137 تا 142